Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 118

[p. 22]

Johan Oosterman
De Excellente cronike van Vlaenderen en Anthonis de Roovere^*

Abstract - The Excellente cronike van Vlaenderen (Excellent chronicle of Flanders) descibes the history of Flanders from the first forester named Liederic de Buc (621 A.D.) until the end of the fifteenth (or early sixteenth) century. It describes in detail the history of Flanders under Burgundian rule and everyday life in Bruges. The chronicle came down to us in a printed edition of 1531 and in seven fifteenth century manuscripts. All sources name Anthonis de Roovere as the author of at least one part of the chronicle. It seems likely that De Roovere is responsible for the years 1437 to 1482, as is stated in the printed edition as well as in several manuscripts. There may be a relation between the annuity De Roovere received from the city of Bruges since 1467 and the writing of this chronicle.

* Veel van het werk aan dit artikel is gedaan tijdens mijn verblijf aan het NIAS te Wassenaar (1997-1998). Met dank aan Wim Blockmans, Els Kloek, Gerard Nijsten en Frank Willaert die eerdere versies van hun kritiek hebben voorzien. De spelling van de citaten uit de handschriften en de druk met de Excellente cronike is genormaliseerd wat betreft het gebruikt van de u/v/w en i/j.

1. Inleiding

In 1531 verscheen bij Willem Vorsterman in Antwerpen de Excellente cronike van Vlaenderen. Het is een monumentale druk die rijk is voorzien van houtsneden.¹ Het boek bevat de geschiedenis van Vlaanderen vanaf de tijden van Liederic de Buc, de eerste forestier van Vlaanderen (621) en loopt door tot in 1529. Vanaf 1515 is er sprake van een Antwerpse kroniek, alles wat daaraan voorafgaat stelt de geschiedenis van Vlaanderen centraal.² Hoewel het hier een kroniek van heel Vlaanderen betreft, krijgen niet alle regio's in dit gewest evenveel aandacht. Het perspectief is grotendeels Brugs, zeker waar het de vijftiende eeuw betreft. Allerlei specifieke details maken duidelijk dat de auteur goed op de hoogte moet zijn geweest met het reilen en zeilen in Brugge. In de kroniek zelf wordt Anthonis de Roovere genoemd als auteur van een deel van de kroniek. Het is een toeschrijving die goed strookt met de Brugse inslag van de tekst. Toch is ze niet voetstoots overgenomen in de literatuur over De Roovere en in die over de Excellente cronike van Vlaenderen.³ In mijn onderzoek naar het werk van Anthonis de Roovere stuitte ook ik op deze kwestie. Er bleken meer gegevens voorhanden in vijftiende-eeuwse bronnen dan er tot nu toe in het onderzoek betrokken zijn. In deze bijdrage zet ik ze op een rij.

1 Dits die excellente cronike van Vlaenderen. Antwerpen, Willem Vorsterman, 1531. Exemplaren bevinden zich te Amsterdam, UB; id. Rijksmuseum; Antwerpen, SB (2 ex.); id. Museum Plantijn Moretus (1 of 2 ex.); id. Ruusbroecgenootschap; Brugge, SB (3 ex.); Brussel, KB (2 ex.); Chicago, Newberry Library; Den Haag, KB (3 ex. waarvan een van de KNAW); id. Museum van het Boek; Gent, UB (5 ex.); 's-Hertogenbosch, Capucijnen; Leuven, UB (voor 1914); Londen, BL; Middelburg, PB; Parijs, BN (2 ex.); Utrecht, UB. De huidige verblijfplaats van de ex. Nordkirchen, BA; Wenen, FLF en J. Borms, Scheveningen in NK is onbekend. Het door mij geraadpleegde exemplaar is Den Haag, KB, 1084 B 15. W. Nijhoff & M.E. Kronenberg: Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540. dl. 1. 's-Gravenhage, 1923, p. 241-242 (nr. 659). Er komen binnen de enig bekende druk verschillen voor. Zie W. Waterschoot: ‘Het Landjuweel te Antwerpen in 1496. Enkele teksten en hun interpretatie’. In: Jaarboek De Fonteine 1980-1981 dl. 2, p. 61.

2 Het Antwerpse deel begint met een titelpagina en de foliëring begint opnieuw. Toch zijn de twee delen codicologisch niet zelfstandig: in het colofon aan het einde van deel 2 wordt het geheel aangemerkt als Excellente cronike van Vlaenderen. Bovendien omvat de inhoudsopgave beide delen. Het kroniekje over de jaren 1515-1529 vormt ook het besluit van Van Brabant die excellente cronike [...]. Antwerpen, Jan van Doesborch, 30 juni 1530 (Ex. Den Haag, KB, 226 A 20). De Vlaamse kroniek is echter uitvoeriger. Vgl. bijv. Excellente cronike 1531 (dl. 2), f. 3vb met Van Brabant 1530, f. 284rb.

3 De Rooveres auteurschap is vooral in twijfel getrokken in C. L[emaire] & A. R[ouzet]: ‘62: Dits die excellente cronike van Vlaenderen’. In: Karel de Stoute. Tentoonstelling georganiseerd naar aanleiding van de vijfhonderdste verjaring van zijn dood. Onder red. van P. Cockshaw, C. Lemaire & A. Rouzet. Brussel, 1977, p. 165-167; R. Lievens, ‘De blijde inkomst van Margaretha van York’. In: Vlaanderen 31 (1982), p. 171-173; en Isabella van Portugal. Hertogin van Bourgondië, 1397-1471. Catalogus. Onder red. van C. Lemaire & M. Henry. Brussel, 1991, p. 126 (nr. 34) en p. 165 (nr. 59). Belangrijke oudere publicaties over de kroniek zijn Bibliotheca Belgica. Bibliographie générate des Pays-Bas. Fondée par Ferdinand van der Haeghen. Rééditée sous la direction de Marie-Thérèse Lenger. Tome IV: M-R. Bruxelles, 1964, 913; V. Fris: ‘Ontleding van drie Vlaamsche kronijken’. In: Handelingen van de Maatschappij van Geschied- en Oudheidkunde te Gent 3 (1898), p. 135-153; V. Fris: ‘La Chronycke van den lande ende Graefscepe van Vlaenderen de Nicolas Despars’. In: Bulletin de la Commission Royale d'Histoire 5^e serie dl. 11 (1901), p. 556-565; G.C. van 't Hoog: Anthonis de Roovere. Amsterdam, 1918, p. 1-41 en 241-257.

2. De Excellente cronike in druk

Het begin van de Excellente cronike wordt gevormd door de Nederlandse vertaling van de Flandria generosa, een Latijnse kroniek die ten grondslag ligt aan het merendeel van de Vlaamse historiografie.⁴ In aanleg is de Flandria generosa niets anders dan een Latijnse stamboom van forestiers en graven die Vlaanderen geregeerd hebben. De tekst is op verschillende wijzen bewerkt en uitgebreid. De tak die van belang is

4 Zie hierover Fris: ‘Ontleding’ (n. 3), p. 140-141 en Narrative Sources (databank van de vakgroep geschiedenis van de Rijksuniversiteit Gent. Bereikbaar via de internetpagina van de UB Gent: www.lib.rug.ac.be).

[p. 23]

als voorstadium van de Excellente cronike staat bekend als Flandria generosa C. Deze kroniek bevat de geschiedenis van Vlaanderen van 621 tot 1423 en kent verschillende voortzettingen. De Excellente cronike bestaat waarschijnlijk uit een Nederlandse vertaling van de Flandria generosa C die kort na 1423 moet zijn gemaakt, aangevuld met een kroniek die een belangrijk deel van de vijftiende eeuw beslaat en vanuit Brugs perspectief is geschreven.⁵ Dits die excellente cronike van Vlaenderen is de titel van het gedrukte boek uit 1531. Wanneer ik hierna spreek over de Excellente cronike van Vlaenderen heb ik het over het in Vlaanderen tot stand gekomen deel van de kroniek zoals deze onder andere is te vinden in de Vorstermandruk uit 1531 maar ook, zoals hierna nog blijkt, in enkele handschriften. Het gedeelte van de kroniek dat betrekking heeft op de jaren 1515-1529 reken ik niet tot de Excellente cronike van Vlaenderen. Evenmin heb ik de versies op het oog waarin sprake is van een Gentse voortzetting.⁶ Als ik de Vorstermandruk uit 1531 specifiek ter sprake breng, heb ik het over Excellente cronike 1531.

In de Excellente cronike zijn voor wat de vijftiende eeuw betreft twee duidelijke cesuren aangebracht. De eerste valt samen met de veldtocht naar Calais in 1436, de tweede met de dood van Maria van Bourgondië in 1482. Op die plaats wordt in de druk uit 1531 het voorafgaande door middel van een colofon expliciet afgesloten. De typografie ondersteunt deze cesuur.

¶ Item hier mede so eyndt die Coronijcke van Vlaendren, beghinnende van Liederick die Buck, deerste Foreestier van Vlaendren, ende voort van allen den Foreestiers ende Graven van Vlaendren, gheduerende tot den overlijdene van vrau Marye van Bourgoengien, eeneghe dochtere vanden hertoge Kaerle, als ghetrauwet hebbende den edelen hertoghe Maximiliaen, Hertoge van Oostenrijcke, des Keysers Fredericx sone, die derde van dier name. Ghemaeckt meest sint der Calis reyse by Anthonis de Roovere, den edelen Rethorisijn ende Musichien, verghift van Gode met vele diveersche scientien ende gracien, wiens siele God wille ontfarmen, ende alle die ghene die dese Coronijcke lesen sullen. Amen.⁷

De kroniek is volgens de bovenstaande tekst vanaf 1436 tot aan de dood van Maria van Bourgondië voor het grootste deel (meest) geschreven door Anthonis de Roovere.

De Excellente cronike houdt niet op met de dood van Maria van Bourgondië. Vanaf de uitvaart van Maria van Bourgondië tot aan 1515 is er sprake van een in Brugge te situeren voortzetting, waarin bijvoorbeeld de Brugse opstand tegen Maximiliaan gedetailleerd wordt beschreven. De auteur van deze voortzetting is niet bekend, al is wel verondersteld dat hij geïdentificeerd kan worden als de Brugse rederijker Andries de Smet, die ten onrechte ook wel voor de auteur van de gehele kroniek is gehouden.⁸ De Smet maakt zijn naam bekend in de Excellente cronike wanneer hij vertelt over het landjuweel in 1496, de grote rederijkerswedstrijd die in Antwerpen werd gehouden. ‘Ick Andries die Smet die dit screef als ghenouchte hebbende in die Retorijcke, track van Brugghe [...] tAntwerpen, ende sacht al diesser of ghebuerde.’⁹ De Brugse Heilige Geestkamer was afwezig tijdens de wedstrijd in Antwerpen. Om te weten wat andere rederijkerskamers op de planken brachten, werd Andries de Smet als ‘verspieder’ naar Antwerpen gestuurd.

De Smet was een prominent lid van de Brugse kamer.¹⁰ Ook vóór 1482 heeft hij zijn sporen nagelaten in de tekst uit de Vorstermandruk. De duidelijkste ingreep komt voor in de beschrijving van de bruiloft van Karel de Stoute en Margareta van

5 Een daarvan werd vroeger ten onrechte toegeschreven aan Jan van Dixmuide. Het is een anonieme kroniek over de jaren 1420 tot 1436 of 1440. In enkele handschriften loopt de tekst tot 1436, in andere tot in 1440. Een daarvan is het nu verdwenen handschrift-De Smet, dat in 1856 werd uitgegeven. De druk uit 1531 komt voor de periode tot 1440 vrijwel overeen met de tekst van dit laatste handschrift. Zie Fris: ‘Ontleding’ (n. 3), p. 142 en inleiding tot de editie: J.-J. De Smet: ‘Laetste deel der kronyk van Jan van Dixmude, naer een hs. uit de boekery van den uitgever’. In: dez. Recueil des Chroniques de Flandre, tome iii. Bruxelles, 1856, p. 31-109.

6 Een representant van deze versie is uitgegeven door Ph. Blommaert & C.P. Serrure, Kronyk van Vlaenderen van 380 tot 1467. 2 dl. Gent, 1839-1840.

7 Excellente cronike 1531, f. 225v.

8 Een overzicht van diverse opvattingen dienaangaande geeft Van 't Hoog 1918, 245-246.

9 Excellente cronike 1531, f. 282va

10 Eduard de Dene noemt Andries de Smet in zijn Testament Rhetoricael (Eduard de Dene: Testament Rhetoricael, dl. 1. Uitgegeven door W. Waterschoot & D. Coigneau. Gent, 1976. Jaarboek De Fonteine 1975, dl. 2, p. 43. Zie over De Smet verder M. Vandecasteele: ‘Het Antwerps rederijkersfeest van 1496: een onderzoek der bronnen’. In: Jaarboek De Fonteine 35-36 (1985-1986), p. 152-153.

[p. 24]

York in 1468. Tijdens het banket op de avond van zondag 3 juli worden gerechten opgediend in scheepjes.

Ende ten fijne datter noch memorie sy langhe tijt vander voorseider triumphe, so staet in sommeghe coronijcken een schip ghemaeckt inder manieren also dat toe ghinck. Ende noch vintmen in sommeghe kercken eeneghe vanden selven schepen in wesene, want ic, Andries die Smet, die dit screef, hebbe een sien staen voor die langhe moeder Gods in Sinte Salvatorskercke in die stede van Brugghe.¹¹

De Smet vertelt hier dat in sommige kronieken een afbeelding voorkomt van een scheepje zoals ze gebruikt werden bij het banket. Bovendien, zo weet hij te melden, zijn enkele van die scheepjes nu nog te zien in Brugse kerken. Waarschijnlijk dateren de aanvullingen van De Smet uit de jaren negentig van de vijftiende eeuw. Vermoedelijk heeft hij de tekst over de jaren voor 1482 slechts hier en daar van toevoegingen voorzien.

11 Excellente cronike 1531, f. 140vb.

3. De handschriften

De Excellente cronike is niet alleen bewaard in de druk uit 1531 maar ook in verschillende handschriften. Zeven dateren nog uit de vijftiende eeuw. Een daarvan, handschrift Douai, Bibliothèque Municipal, 1110, bevat een afbeelding van een scheepje. Daarop doelde Andries de Smet toen hij schreef ‘so staet in sommeghe coronijcken een schip ghemaeckt’. Het is daarom goed eerst naar dit handschrift te kijken, alvorens de andere zes ter sprake te brengen.

Het handschrift uit Douai bevat de integrale tekst van de Excellente cronike tot 1482. Het is rijk voorzien van illustraties en bevat bovendien een omvangrijke voortzetting en talrijke zestiende-eeuwse aantekeningen in de marge. Het handschrift vertoont sporen van intensief gebruik. Behalve de marginale notities, die vaak een samenvatting geven van de vijftiende-eeuwse tekst en soms aanvullingen daarbij, zijn er ook diverse correcties, vooral waar het namen van personen en plaatsen betreft.¹² Ook heeft het handschrift een zestiende-eeuwse inhoudsopgave die correspondeert met een eveneens zestiende-eeuwse foliëring. Vermoedelijk vervangt deze een contemporaine foliëring. Inhoudsopgave, marginale notities en voortzetting zijn in een en dezelfde hand geschreven.

Uit de inhoudsopgave valt af te leiden dat de codex niet integraal bewaard is gebleven. De tekst is ongeschonden, maar een aantal bladen met kaarten van de Nederlanden, Vlaanderen, Henegouwen en Zeeland is verloren gegaan.¹³ Verder bevatte het handschrift een ‘Prophetie ende voorzegghinghe van tlandt van Vlaendre ghevonden te Brugghe int clooster ten Eechoutte’, betrekking hebbend op gebeurtenissen in 1468. Het moet hier gaan om de profetie over de toekomst van Vlaanderen die omstreeks 1400 werd opgesteld door Lubert Hautscilt, abt van de Eechoutabdij. Ook uit een ander handschrift is bekend dat deze profetie werd toegepast op gebeurtenissen in 1468.¹⁴

De hiervoor aangehaalde passage in de gedrukte kroniek over het auteurschap van De Roovere dateert niet pas van 1531 maar komt al voor in het laat-vijftiende-eeuwse handschrift Douai, Bibliothèque Municipal, 1110:¹⁵

12 Zie bijv. aanvullingen op f. 28va, 30rb, 34vb en correcties op f. 30vb, 38rb, 42vb, 48ra. Of deze correcties aan de druk zijn ontleend, verdient nader onderzoek. In elk geval was het handschrift nog weer later in bezit van iemand die een exemplaar van de druk had. Hij noteerde op f. 21r: ‘Dese Cronijcke van Vlaenderen [...] is de selve die in drucke uitghegaen is Ick hebbe die in mijn bibliotheque’.

13 Deze kaarten bevonden zich op f. 1 (‘Alvooren zalmen bevijnden de Caerte van alle de Nederlanden ghemaect naer de conste van Cosmographie up de mate vander cleenen voet’); f. 21 (‘De caerte van Vlaendre up de zelve mate’); f. 80 (‘De caerte van Henegauwe up de cleene voet naer de conste van cosmographie’); f. 158 (‘De caerte van Zeelant up de cleene voet ghemaect naer de conste van cosmographie’).

14 Zie M. Smeyers: ‘Lubert Hautscilt, abt van de Brugse Eeckhoutabdij (1393-1417). Over handschriften, planeten en de toekomst van Vlaanderen’. In: Academia Analecta. Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Schone Kunsten 55 (1995) nr. 1, p. 80-95. Zie over de verwijzing naar het hs. waar eveneens deze toepassing op 1468 voorkomt, p. 81. Zie ook J. Oosterman, ‘Het rekenboek geopend. De laatste dingen in de vroege Brugse rederijkerslyriek’. In: Queeste 7 (2000), p. 145-146.

15 Over dit handschrift: Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements. tome vi: Douai. Paris, 1878, p. 735; Fris, ‘Ontleding’ (n. 3), p. 139; Van 't Hoog: Anthonis de Roovere (n. 3), p. 246-249; C. L[emaire]: ‘46: Kroniek van Vlaanderen van de eerste forestiers tot 1481’. In: Karel de Stoute. (n. 3), p. 139-140.

[p. 25]

Afbeelding 1. Handschrift Douai, Bibliothèque Municipale, 1110, f. 21r. Slot van de inhoudsopgave. Geschreven door Jacob van Male.

[p. 26]

Hier mede zo hendt de Cornike van Vlaenderen beghinnende van Liederic de Buc toten overlidene van Marye van Bourgogne eeneghe dochtere van hertoghe Karle als ghetrauwet hebbende den hedelen hertoghe Maximiliaen van alle de forestiers ende graven die oyt gheweist hebben ghemaect sichtent de Calis Reyse meest by Antheunis de Rovere. Ghescreven bijder hand van Jacop van Malen. Ende was begonnen inden Thor van Bourgogne anno lxxxv ende vulscreven den xxvsten dach van octobre te Brugghe anno xc by my f. Jacob van Male.¹⁶

De interpretatie van dit colofon is niet helemaal zonder problemen. Duidelijk is dat Jacob van Male in 1485 is begonnen met het afschrift. Hij deed dit in het Bourgondische kasteel (den Thor van Bourgogne) te Sluis.¹⁷ Het werk is vijf jaar later voltooid in Brugge door f. Jacob van Male, dat wil zeggen de zoon van Jacob. En al zou men kunnen denken dat hier om twee kopiisten gaat, er moet wel sprake zijn van één persoon: Jacob, de zoon van Jacob van Male. De gehele codex is duidelijk door één kopiist geschreven. Wel bevat hij een gedeelte in cursiva, terwijl het overgrote deel in hybrida is geschreven. Er is echter geen enkele aanwijzing dat de overgang in schrifttype samenvalt met een wisseling van kopiist.¹⁸ Jacob van Male schrijft de kroniek tweemaal toe aan De Roovere: in het hierboven aangehaalde colofon en in de aanhef van het handschrift (afbeelding 1).¹⁹

De tekst in het handschrift uit Douai loopt grotendeels gelijkop met die in de druk uit 1531. Toch zijn er vooral in het gedeelte tot 1436 diverse verschillen.²⁰ Meest in het oog lopend zijn de korte gedichten die Jacob van Male heeft genoteerd.²¹ In het handschrift wordt het begin van een nieuw bewind steeds gemarkeerd door een portret van de aantredende forestier of graaf. Dit portret is bovenaan een kolom geplaatst, waardoor er vaak in de voorafgaande kolom ruimte overschiet. Deze vrijblijvende ruimte is gebruikt om een gedichtje te noteren. Soms betreft het spreuken van enkele regels, dan weer een strofe van een rederijkersgedicht (onder meer van De Roovere) en soms gaat het ook om min of meer afgeronde korte gedichten.²²

De tekst in handschrift en de druk is met name voor de periode 1436-1482 (het gedeelte dat aan De Roovere wordt toegeschreven) vrijwel gelijk. Soms ontbreken in de druk enkele specifieke details zoals namen, die mogelijk van minder belang werden geacht toen de kroniek ter perse kwam. Verder zijn er in het handschrift kleine lacunes die te wijten kunnen zijn aan slordigheid van de kopiist.²³ Een enkele keer betrappen we hem op bewuste ingrepen. Zo noteerde hij op f. 307rb de overlijdensdatum van een familielid, een gegeven dat naderhand is doorgehaald.²⁴ Al bij al zijn de verschillen gering. De ingrepen van Andries de Smet, die in de druk enkele keren zo nadrukkelijk op de voorgrond treedt, zijn dus beperkt van omvang. Er is geen aanleiding om te veronderstellen dat de Excellente cronike van Vlaenderen na 1485 nog ingrijpend is herzien.

Het handschrift-Douai is na voltooiing door Jacob van Male nog voorzien van een voortzetting die werd geschreven door Rombout de Doppere. Hij was secretaris van Gillis de Baerdemaker, hulpbisschop te Brugge van het bisdom Doornik. Volgens de aanhef betreft het hier het derde boek van De Dopperes kroniek, die de jaren 1488-1490 bestrijkt.²⁵ De voortzetting zelf heeft echter ook betrekking op de jaren 1482-1488. Hoe dit precies zit verdient nader onderzoek. Hier beperk ik me tot de simpele constatering.²⁶ Met deze voortzetting zitten we opnieuw in kringen van Brugse rederijkers. Rombout de Doppere was net als Andries de Smet lid van de Brugse Heilige

16 Hs. Douai, BM, 1110, f. 415v.

17 Op f. 156rb schrijft Van Male over dit kasteel en is het bovendien afgebeeld.

18 Het schrift is op f. 125r-167r cursief, verder hybrida. Diverse gedichten en citaten in het gehele handschrift in textualis.

19 Maximiliaen skeysers zone van Rome was de xxxijste Grave van Vlaenderen van zijns wijfs weghe Vrau Marye eeneghe dochtere vanden hertoghe Karle Ende hadden te gadere drie kinderen te wetene Philips Margriete ende Fransois maer Fransois die starf jonc. Ende Philips worde Grave van Vlaenderen. also andere Corniken wel bewijsen zullen. na den overlidene van zijnder moedere te zijnen jaren commende Waer of dat dezen bouc gheen menscioen en maect Niet van voordere dan toten overlidene van Marye van Bourgogne ghemaect meest sichent de Calis Reyse by Anthuenis de Roovere een maetsenare de welke versciet van deser weerelt xxi in maerte Anno m cccc. lxxxi te Brugghe (Hs. Douai, f. 21r). De datum van De Rooveres overlijden die Van Male hier geeft is strijdig met het feit dat hij de kroniek voortzet tot en met de dood van Maria van Bourgondië op 27 maart 1482 (n.s.), en wijkt bovendien af van de datum van 16 mei 1482 die in de Rethoricale Wercken is vermeld.

20 De verschillen zijn bijvoorbeeld zeer opvallend waar het de bruiloft van Filips de Goede en Isabelle van Portugal in 1429/1430 betreft.

21 Verschillende van deze gedichten zijn uitgegeven door A. Ricour: ‘Anthonis de Roovere, poète de Bruges au xve siècle’. In: Bulletin du Comité Flamand de France 1 (1857-1859), p. 347-355.

22 Zie hiervoor J. Oosterman, ‘Het rekenboek’ (n. 14) en J. Oosterman, ‘Het poëzie-album van Jacob van Male.’ (in voorbereiding).

23 Vgl. bijv. Excellente cronike 1531, f. 185rb ‘Item up dyen selven dach so wasser een rijc man overgheleet ende ghepijnt ter begheerte vanden commune’ met Hs. Douai, f. 342va ‘Item den zelven dach zo was dheer Jan Barbasaen over gheleet ende ghepijnt ter begheerten vanden commune’; en vgl. Excellente cronike 1531, f. 185vb ‘Item binnen den selven avende warender noch twee oock ter hallen ghehaelt, waer of deen was here van Cortwijc in Scotlant’ met Hs. Douai, f. 343rb ‘Item binnen den zelven avende so waren ooc ter halle ghehaelt Meer Jan de Baenst ende meer Anxcelmus Adoorne, heere van Cortwijc in Scotlant’.

24 ‘Ende up den zelven dach [Sint Jansdag (=24 juni) 1451] zo starf Jacop van Malen f. Jans de timmerman wiens ziele God ghenadich zij. Ghescreven tot eender ghedinckenesse voor mijn kijnderen.’

25 Op f. 417r in hs. Douai staat: ‘Discours ende memorie gheextraneirt uut den originalen bouck ghenaempt den derden bouck ghescreven ende gheregistreirt bij Roelant [sic] de Doppere, secretaris ende scriba van meester Gillis de Baerdemakere, bisscop van Sarepten ende suffragaen vanden bisscop van Dornicke.’ De Doppere schreef een kroniek in vier boeken. Het grootste deel hiervan is slechts in een Latijnse vertaling bewaard gebleven. Het handschrift-Douai is de enige bron waarin iets van de Nederlandse tekst staat, een gegeven dat in het onderzoek naar De Doppere nauwelijks is opgemerkt.

26 Over de kroniek van De Doppere Fris: ‘La Chronycke van den lande’ (n. 3), 556-565; H. Dussart: Fragments inédits de Romboudt de Doppere decouvert dans un manuscrit de Jacques de Meijere. Chronique brugeoise de 1491 à 1498. Brugge, 1892. Verder vertaalde hij de Latijnse beschrijving van Anselms Adornes reis naar Jeruzalem in het Nederlands. Hierover E. Feys: ‘Voyages d'Anselme Adornes au Mont Sinaï et à Jérusalem’. In: Annales de la Société d'Émulation 41 (1893), p. 135-222.

[p. 27]

Geestkamer. Hij was betrokken bij de overeenkomst die in 1489 werd gesloten tussen deze kamer en de Drie Santinnen, de tweede rederijkerskamer in Brugge.²⁷

In de stadsbibliotheek van Brugge bevinden zich twee handschriften met de Excellente cronike van Vlaenderen. Eén daarvan, handschrift 436, is tot op heden vaak over het hoofd gezien.²⁸ De codex is geschreven door twee kopiisten. De eerste schreef vanaf het begin tot en met folium 117v, waarna er twee bladen ontbreken.²⁹ Hij was gevorderd tot 1440. Aan het begin van de kroniek schreef hij een inhoudsopgave die doorloopt tot aan de dood van Maria van Bourgondië. Hiermee worden zijn bedoelingen duidelijk. Hij was van plan de gehele kroniek tot aan de dood van Maria af te schrijven. En al is hij niet verder gekomen dan 1440, zijn legger moet de volledige tekst van de kroniek hebben bevat. Vermoedelijk bevatte dit voorbeeldhandschrift ook een inhoudsopgave. In elk geval heeft de kopiist van het Brugse handschrift zijn inhoudsopgave achter elkaar door geschreven, zonder de paginanummers in te vullen. Pas naderhand zijn in deze voltooide inhoudsopgave verwijzingen naar folia in het handschrift genoteerd. Aan het slot van de inhoudsopgave wordt De Roovere als auteur genoemd (afbeelding 2):

Maximiliaen, skeysers sone van Roome, was de xxxiiste grave van Vlaenderen van zijns wijfs weghe vrau Marye, de dochtere vander hertoghe Karle. Ende hadden te gadre drie kijnderen, te wetene Philips, Margriete ende Fransoys. De welke Maximiliaen regierde tlant zoo heerlicke tot den overlijdene van Marye van Bourgogne, ende ooc daer naer, waer of dat desen bouc van cornijcken maer mencioen maect dan tot den overlijdene van Marye van Bourgogne. Ghemaect by Anthuenis de Rovere, alst blijct Folio³⁰

Waarschijnlijk is het eerste deel van dit Brugse handschrift het oudst bewaarde met de Excellente cronike. Een expliciete datering ontbreekt, maar het papier waaruit het eerste deel van de codex bestaat werd in 1483 in Damme gebruikt.³¹ In of kort na dat jaar moet de kopiist aan het werk zijn gegaan. Deze eerste kopiist heeft zijn werk niet afgemaakt.

Een tweede kopiist heeft de draad opgenomen, al was hij niet meer van plan de kroniek voort te zetten tot in 1482. In een aanvulling op de inhoudsopgave schrijft hij over zijn voornemens:

Men moet weten dat desen bouc niet varder mencioen maect dan tot den overlidene vanden hertoghe Philips van Bourgogne, hoe wel dat in dese tafle staet van hertoghe Karle, van vrau Marye als maecht zijnde ende van den hertoghe Maximiliaen als grave van Vlaenderen van zijns wijfs weghe. Maer sy also dat yement wille hebben het naervolghende ghemaect bij der handt van Anthuenis de Rovere, een maetsenare, tote overlidene van Marye van Bourgogne, ondersoucket hij zalt wel vinden int langhe. Nota³²

Zelfs van het plan om te eindigen met de dood van Filips de Goede is weinig terechtgekomen. De tweede kopiist is slechts gevorderd tot in februari 1466.³³ Hij houdt op als het belangrijkste deel van De Rooveres kroniek nog moet komen. Hij moet zich daarvan bewust zijn geweest en wijst zijn lezers erop dat het vervolg van De Rooveres kroniek te vinden moet zijn voor wie zich enige moeite getroost. Op deze manier bevestigt hij nogmaals het auteurschap van De Roovere.

Behalve aan het einde van de inhoudsopgave, heeft de tweede kopiist ook elders sporen nagelaten in het deel dat zijn voorganger schreef. De kopiist die het eerste

27 Over De Doppere, zie H. Vander Linden: ‘Doppere (Romboud ou Rumoldus DE)...’. In: Biographie Nationale 30 (Suppl. 2), Brussel, 1959, kol. 340-342. Over deze overeenkomst Spelen van Cornelis Everaert. Uitgegeven door J.W. Muller & L. Scharpé. Leiden, 1920, p. viii-x.

28 Over dit handschrift A. De Poorter: Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Publique de la ville de Bruges. Gembloux/Paris, 1934. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques de Belgique vol. ii, p. 491-492; Van 't Hoog: Anthonis de Roovere (n. 3), p. 249-250.

29 In de contemporaine foliëring worden f. 128 en 129 overgeslagen.

30 Hs. Brugge, SB, 436, f. 4ra.

31 Zie Briquet 2989 (op de f. 1-117). Het tweede deel van dit hs. bevat twee watermerken. Het eerste, een P-watermerk, is vooralsnog niet te situeren. Het tweede, dat betrekkelijk vooraan in het tweede deel voorkomt (f. 132-137) sluit aan bij een groep watermerken waarvan er een is aangetroffen in Brugge tussen 1483 en 1494 (Briquet 8580). Met dank aan Ludo Vandamme van de stadsbibliotheek te Brugge die me hierbij zeer behulpzaam is geweest.

32 Ibidem, f. 4rb.

33 Het slot correspondeert met Excellente cronike 1531, f. 129ra. Het Brugse hs. breekt af juist vóór de intocht van Karel de Stoute tijdens het carnaval van 1466. Bij deze gelegenheid verzocht hij een jaargeld toe te kennen aan De Roovere.

[p. 28]

Afbeelding 2. Handschrift Brugge, Stadsbibliotheek, 436, f. 4r. De linkerkolom bevat het slot van de inhoudsopgave; de rechterkolom bevat resp. een colofon, een strofe uit Gruuthusegedicht 10 en een tweeregelige spreuk en is geschreven door Jacob van Male (de tekst in de eerste kolom zou ook van zijn hand kunnen zijn).

[p. 29]

deel van handschrift 436 schreef, heeft op diverse plaatsen ruimte open gelaten, naar mag worden aangenomen met de bedoeling dat daar illustraties zouden komen. De tweede kopiist, kennelijk ontevreden met dit overschot aan lege ruimte, heeft een deel hiervan gevuld met korte gedichten.³⁴ Het gaat ten dele om dezelfde gedichten die ook in het handschrift uit Douai staan. Maar de verwantschap tussen beide handschriften blijkt nog groter.

Het schrift in beide codices komt op vele punten overeen. Horizontale lijnen en diagonale lijnen onder een hoek van ongeveer negentig graden bepalen het schriftbeeld in sterke mate. De vorm van de r en de manier waarop deze letter ligaturen vormt met bijvoorbeeld de voorafgaande t, f of e is in beide codices identiek, terwijl ook de vorm van de z en de g overeen komt. Verder zijn in beide handschriften op dezelfde wijze regelvullingen, initialen en (spaarzaam) penwerkversieringen aangebracht.³⁵ De tweede kopiist van het Brugse handschrift is dezelfde als de kopiist van het handschrift uit Douai: Jacob van Male.

De handschriften Brussel, KB, 13073-74 en Brugge, SB, 437 zijn nadrukkelijk met elkaar te verbinden.³⁶ Zij zijn op identieke wijze verlucht: het aantreden van alle forestiers en graven wordt gemarkeerd met een wapenschild, en in het laatste deel van de kroniek, de regering van Maria van Bourgondië betreffend, zijn ze geïllustreerd met vrijwel identieke tekeningen. Ook de tekst in beide handschriften is vrijwel identiek. Het is daarbij niet duidelijk of de twee handschriften op één legger zijn te herleiden, ofwel dat het ene handschrift een afschrift is van het andere. Deze mogelijkheid is de meest waarschijnlijke. Toch valt vooralsnog niet uit te maken wat het voorbeeld is geweest en wat de navolging. Vergelijking van diverse passages maakt duidelijk dat er zo goed als geen verschillen zijn.

Het Brusselse handschrift is geschreven door drie kopiisten en werd, zo blijkt uit het colofon, voltooid ‘up den kersavent anno m cccc lxxxv’. Anthonis de Roovere wordt als auteur genoemd. Het colofon vertoont grote gelijkenis met dat in het handschrift-Douai.³⁷ Toch bevat het ook weer gegevens die in andere handschriften ontbreken. Zo meldt de kopiist van dit handschrift dat De Roovere niet alleen de kroniek schreef en metselaar was, maar bovendien dat hij ‘een groot Retoroysien’ was. Aan het begin van dit handschrift zijn diverse bladen verloren gegaan. Ook in het Brugse handschrift 437 ontbreken bladen, maar nu aan het eind van de codex. De kroniek breekt hier dus voortijdig af, waardoor onbekend is of het een colofon heeft gehad. Rekening houdend met de grote gelijkenis tussen de twee handschriften is het echter aannemelijk dat dit het geval is geweest.

In drie handschriften van hooguit enkele jaren na de dood van De Roovere staat een colofon waarin zijn naam als auteur van de kroniek voorkomt (terwijl dit in een vierde handschrift (Brugge, SB, 437) eveneens het geval moet zijn geweest). De colofons in deze handschriften lijken op elkaar, wat op een gemeenschappelijk voorbeeld wijst. Toch zijn er ook verschillen. Ze laten zien dat De Roovere niet louter een naam was die werd meegekopieerd, maar een bekende auteur over wie men iets wist te melden: dat hij metselaar was, of rederijker, of dat hij in 1482 was overleden. Kort na de dood van De Roovere moet de kroniek als afgeronde tekst zijn beschouwd.

In de hiervoor besproken codices werd De Roovere in een colofon als auteur genoemd. In handschrift New York, Pierpont Morgan Library, M. 485 verschijnt zijn naam op een andere plaats.³⁸ De codex moet in de late jaren tachtig zijn geschre-

34 De gedichten zijn uitgegeven door A. Dewitte: ‘Dertig puntdichten uit de 16e eeuw, Brugge 1555?’ In: Biekorf 81 (1981), p. 111-117. Ten onrechte dateert Dewitte deze gedichten in de zestiende eeuw.

35 De regelvullingen, initialen etc. komen trouwens ook voor in het eerste deel van het Brugse handschrift, wat duidelijk maakt dat dit eerste deel verre van voltooid was toen Jacob van Male het ter hand nam.

36 Over hs. Brussel, KB, 13073-74: J. Van den Gheyn & E. Bacha: Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale Belgique. Tome neuvième: Histoire de Belgique (histoire particulière): Flandre, Hainaut, Liége, Limbourg. Luxembourg et Namur. Bruxelles, 1909, p. 76 (nr. 6173); Lemaire: ‘46: Kroniek van Vlaanderen’ (n. 15). Over hs. Brugge, SB, 437: V. Fris: Essai d'une analyse des Comentarii sive Annales rerum Flandricarum (Annales Flandriae) de Jacques de Meyere. 1^re partie: Examen des sources des Annales Flandriae. Gand, 1908, p. 208-212; De Poorter: Catalogue (n. 28), p. 492-493; Vlaamse kunst op perkament. Handschriften en miniaturen te Brugge van de 12de tot de 16de eeuw. Brugge, 1981, p. 81-82 (nr. 10).

37 ¶ Hier mede zo hent de Cornijcke van Vlaenderen beghinnende van Lyederic de Buc Toten overlijdene van Marye van Bourgogne hertoghe Karels dochtere Als ghetrauwet hebbende den hedelen hertoghe Maximiliaen skeysers sone Ende was vulhent up den kersavent Anno m cccc lxxxv de welke ghemaect heift sichtent De Calis tmeeste dheel by Anthonis de Ruvere, een maetsenare Ende was een groot Retoroysien. (Hs. Brussel, KB, 13073-74, f. 401v).

38 Lemaire: ‘46: Kroniek van Vlaanderen’ (n. 15); P.E. Webber & J.C. Prins: Medieval Netherlandic Manuscripts in the Pierpont Morgan Library New York. Brussels, 1991. Archief- en Bibliotheekwezen in België, extranummer 39, p. 65-70.

[p. 30]

ven voor een opdrachtgever wiens portret op f. 355r is afgebeeld. Vermoedelijk was hij een lid van de Brugse familie Hueribloc, en mogelijk was hij een geestelijke.³⁹ Dit handschrift bevat de kroniek van Vlaanderen over de jaren 1420 tot 1477. Aan het begin is er tekstverlies door ontbrekende bladen. Onduidelijk is hoeveel er verloren is gegaan en dus ook of dit handschrift oorspronkelijk begon bij Liederic de Buc. Aan het slot is er geen tekst verloren gegaan: de dood van Karel de Stoute (met nasleep) vormt het bedoelde einde van de kroniek. Net als enkele van de hiervoor besproken handschriften is het voorzien van diverse illustraties. De tekeningen in al deze handschriften worden wel aan één kunstenaar toegeschreven, iets waarvan ik niet overtuigd ben. Dat ze in elkaars directe omgeving vervaardigd zijn, staat natuurlijk wel vast: de betreffende handschriften zijn in de jaren tachtig vervaardigd in Brugge of directe omgeving.⁴⁰

Het handschrift-New York sluit grotendeels aan bij de tekst die we in de hiervoor besproken handschriften aantreffen. Toch is er reden juist deze bron eens goed te bestuderen. De samensteller van deze versie van de kroniek van Vlaanderen meldt namelijk dat hij niet alleen gebruik heeft gemaakt van de Excellente cronike maar ook van een andere bron. Op f. 210rv staat een uitweiding over paus Pius ii die ontbreekt in de Excellente cronike.⁴¹ Deze passus eindigt met ‘aldus maect mensioen den bouc van Fasciculus Temporis.’ Het Fasciculus temporum verscheen voor het eerst in 1474 in druk bij Werner Rolevinck. Een jaar later verscheen de Nederlandse vertaling in Leuven.⁴² Hoe uitvoerig in het handschrift uit New York gebruik is gemaakt van het Fasciculus verdient nader onderzoek; hier volstaat de constatering dat dit het geval is.⁴³ Iets verderop laat de samensteller zich opnieuw in de kaart kijken: ‘Item als de voors. paeus comme was tot Anchona so starf hij daer, alzo de ystorye van Anthuenis de Roovere mencioen maect’ (f. 213v). Het verhaalde over paus Pius blijkt, bij vergelijking met de tekst in het handschrift-Douai, ontleend te zijn aan de Excellente cronike.⁴⁴ De samensteller van de tekst in het handschrift-New York verwijst naar de Excellente cronike als de Ystorye van Anthuenis de Roouere. Het is opnieuw een aanwijzing dat deze kroniek bekend was in Vlaanderen en dat De Roovere gold als de auteur van een deel ervan.

In vijf handschriften uit de vijftiende eeuw wordt Anthonis de Roovere de auteur genoemd van een gedeelte van de Excellente cronike. Het vroegste, handschrift 436 uit de Brugse Stadsbibliotheek, dateert waarschijnlijk uit 1483, de vier andere zijn binnen vijf jaar daarna te dateren. Niet al deze handschriften zijn trouwens geheel onafhankelijk van elkaar: Handschrift Brugge, 436 is voor een deel gekopieerd door Jacob van Male, die tevens het handschrift in Douai afschreef, en handschrift Brugge 437 is legger of afschrift van het Brusselse handschrift. Niettemin kunnen we met recht spreken van een vroege en veelvuldige bevestiging van De Rooveres auteurschap. Zo lang er geen zwaarwegende aanwijzingen zijn voor het tegendeel, kunnen we de Excellente cronike voor de jaren 1436-1482 betitelen als Ystorie van Anthuenis de Roovere, in navolging van het handschrift in New York.

Behalve de vijf hiervoor besproken handschriften, zijn er twee andere met de Excellente cronike die eveneens uit de late vijftiende eeuw dateren. Ook hierin komt de naam van De Roovere voor, zij het op een minder opvallende wijze: in een acrostichon in een van de jaardichten.

De jaardichten, ook wel incarnacioenen geheten, vormen een opvallend element in

39 Lemaire: ‘46: Kroniek van Vlaanderen’ (n. 15), p. 140.

40 Over deze tekeningen die aan ‘The Master of the Bruges Chronicle of Flanders (School)’ worden toegeschreven, G. Dogaer: Flemish Miniature Painting in the 15th and 16th Centuries. Amsterdam, 1987, p. 119, alwaar ook verdere literatuur.

41 Op f. 210r eindigt een passage over de Heilig Bloedprocessie te Brugge in 1457 die ook voorkomt in hs. Douai, BM, 1110, f. 247rab. Het hs. in Douai vervolgt met de dood van koning Karel van Frankrijk. In het hs. New York komt dit ook aan bod, maar pas nadat twee andere zaken aan de orde zijn gekomen. Het ene gaat over paus Pius ii, zoals hierna ter sprake komt. Daar vooraan staat een berichtje dat betrekking heeft op Brugge, en dat doet vermoeden dat de samensteller van deze kroniek goed bekend was met Brugse gebeurtenissen: ‘Item int jaer lvii up den dach van sint Jacob ende sint Cristoffels in hoymaend zo was ofte te broken ende algheruumt Fransoys Dooms huusen ende daer of eene plaetse ghemaect omme den hoosterlinghen ende heet nu der Oosterlinghe plaetse’ (f. 210r).

42 De vijfhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in de Nederlanden. Catalogus. Brussel, 1973, p. 148-153 (nr. 74).

43 Eerste verkennend onderzoek doet vermoeden dat dit vooral in de beschrijving van de eerste decennia vanaf 1420 het geval is.

44 Zie hs. Douai, f. 247v.

[p. 31]

de Excellente cronike. Twee-regelige versjes, waarin het jaartal van de genoemde gebeurtenis verscholen zit, zijn gebruikelijk in kronieken. In de Excellente cronike, maar ook al in de Flandria generosa C zijn er diverse opgenomen zowel in het Latijn als in het Nederlands. Maar het soort gedichten dat tussen 1465 en 1482 in de Excellente cronike veelvuldig voorkomt, wijkt sterk daarvan af.⁴⁵ Ze zijn langer - vaak tien tot twintig verzen - en veelal in een uiterst complexe rederijkerstaal geschreven. Het eerste duidelijke voorbeeld van zo'n gedicht, geschreven naar aanleiding van de dood van Filips de Goede, is niet alleen illustratief omdat alle kenmerken van het genre hier duidelijk aanwezig zijn, maar is bovendien van belang omdat het expliciet aan De Roovere wordt toegeschreven. In de druk uit 1531 gaat aan het gedicht dit opschrift vooraf: ‘¶ Dit es tIncarnacioen vanden overlijdene vanden edelen hertoghe Phelips. Anno m cccc ende lxvij ghestelt vanden eerweerdeghen rethorisijn Anthonis die Roovere salegher ghedachten’ (f. 130v). Desondanks verwerpen Lemaire en Rouzet het auteurschap van De Roovere in hun bespreking van deze druk. Ze schrijven over het gedicht: ‘Die tekst is [...] in geen van de drie 15de-eeuwse handschriften van deze kroniek te vinden. Wij zijn dan ook geneigd dit gedicht als een latere inlassing te beschouwen.’ Anders dan gemeld staat dit gedicht wél in een van de vier (!) aan hun bekende handschriften. Maar bovendien staat het in twee andere vijftiende-eeuwse handschriften met de kroniek.⁴⁶ In geen van deze bronnen staat het opschrift waarin De Roovere als auteur wordt vermeld. Bij nader toezien blijkt echter dat de auteur zijn naam heeft verwerkt aan het slot van het acrostichon, waarin achtereenvolgens de naam van de hertog, het jaar en de plaats van overlijden zijn te lezen: Phelippus dux Burgundie mcccclxuii in Brugghe. In de twee laatste verzen volgen dan een R en een O, waarbij die laatste letter het begin vormt van het woord ‘Overe’, zodat hier ROvere te lezen valt. Ook elders in de kroniek staan incarnacioenen waarin het acrostichon op dergelijke wijze gelezen moet worden. Een bevestiging van deze leeswijze is te vinden in het hiervoor reeds besproken handschrift in Douai en in handschrift Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 132 A 13. Alle letters van het acrostichon zijn er met rode inkt geschreven, inclusief het gehele woord ‘Overe’.⁴⁷ Ook in handschrift Parijs, Bibliothèque National, Néerl. 106 staat het gedicht op de dood van Filips de Goede.⁴⁸ Daar is het acrostichon echter niet opvallend gemarkeerd.

45 Het vroegste wat langere incarnacioen dateert van 1461. Verder is er een gelijksoortig gedicht uit 1465 naar aanleiding van een processie, al is dat geen jaardicht. Beide hebben nog niet de poëtische complexiteit die we tegenkomen in diverse gedichten vanaf 1467. Na 1482 bevat de kroniek nog één zo'n jaardicht, die tot de minder complexe specimina behoort.

46 Lemaire & Rouzet: ‘62: Excellente cronike’ (n. 3), p. 166. Het betreft Douai, BM, 1110, f. 254v (bekend aan Lemaire en Rouzet), Den Haag, KB, 132 A 13, f. 294r en Parijs, BN, Néerl. 106, f. 326r-v.

47 Excellente cronike 1531, f. 130v.

48 Ook in dit handschrift zijn korte gedichten ingevoegd. Zie hierover uitvoerig (met een uitgave van de teksten), A.M.J. van Buuren (ed.), Den duytschen Cathoen. Naar de Antwerpse druk van Henrick Eckert van Homberch [...]. Hilversum, 1998, p. 163-169.

4. Een korte kroniek

Niet alleen zijn er zeven handschriften met de Excellente cronike waarin de naam van De Roovere voorkomt, er is bovendien een korte kroniek waaraan zijn naam verbonden is. Deze kroniek verhaalt over de gebeurtenissen rond het huwelijk van Karel de Stoute en Margareta van York in juli 1468, en heeft als titel ‘De blyde incompste van vrauw Margriete van Yorck, trauwende met hertoghe Carel van Bourgondien, grave van Vlaendren, met de bruyloft, spelen ende tournoyen binnen de stadt van Brugghe.’⁴⁹ De tekst van deze korte kroniek is uitvoeriger dan het relaas over deze gebeurtenissen in de Excellente cronike.⁵⁰ Vergelijking maakt duidelijk dat de tekst in de Excellente cronike een bekorte versie is van de tekst zoals we die kennen uit het zelfstandig overgeleverde kroniekje. Die zelfstandige tekst eindigt in het enig bekende

49 ‘Huwelijksplechtigheden van Karel van Bourgondië en Margaretha van York’. Uitgegeven door W.G. Brill. In: Kronijk van het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht 22 (1886), p. 17-71. Handschrift Leuven, UB, 20.

50 Voor een vergelijking van deze tekst met de bekorting in de Excellente cronike, zie Van 't Hoog: Anthonis de Roovere (n. 3) p. 234-237.

[p. 32]

handschrift met de woorden Explicit A. Roovere 1468. Op grond hiervan kan Anthonis de Roovere als auteur worden beschouwd.

Lievens heeft deze toeschrijving echter aangevochten en besluit dat waarschijnlijk alleen het afsluitende gedichtje van vier regels van De Roovere is.⁵¹ Ik ben het hierin niet met Lievens eens en ik ben niet overtuigd door zijn argumenten contra het auteurschap van De Roovere. Ik laat ze hier kort de revue passeren.

1^o) Lievens meent dat een auteur zijn eigen tekst nooit zal ondertekenen met Explicit A. Roovere 1468. Wel zou een kopiist een eigen afschrift zo kunnen signeren. Lievens houdt er daarom rekening mee dat De Roovere de kopiist is geweest. Omdat het handschrift zo goed als zeker van na De Rooveres dood dateert is die mogelijkheid gevoegelijk uit te sluiten. Ik zie bovendien niet in waarom een latere kopiist een tekst van De Roovere niet zou kunnen hebben toeschrijven met deze formulering, terwijl elders (in een handschrift van omstreeks 1600) bijvoorbeeld gedichten van dezelfde auteur worden besloten met finis per Roovere.⁵²

2^o) Er zijn namen van edelen verhaspeld of apert fout. Lievens neemt aan dat De Roovere dergelijke fouten niet zou maken. In de eerste plaats sluit ik niet uit dat De Roovere, die niet tot de inner circle van de adel behoorde, op dit gebied fouten maakte (hij was tenslotte geen heraut). Maar bovendien is het goed mogelijk dat er ook bij het kopiëren fouten zijn ontstaan.

3^o) Frequent gebruik van het woord voirsseid is volgens Lievens ondenkbaar bij een literaire auteur. Hij gaat hiermee echter voorbij aan het feit dat het gebruik van dit woord eigen is aan het genre van de kroniek. Hetzelfde zien we in het werk van contemporaine Franstalige literatoren. Zo zien we in de Mémoires van Olivier de La Marche herhaaldelijk woorden als ladicte en ledit.⁵³

4^o) Gebruik van Franse namen voor de maanden zou er op wijzen dat de kroniek uit het Frans is vertaald. Als deze namen al een directe invloed van een Frans voorbeeld verraden, hoeft dit nog niet te betekenen dat we met een integrale vertaling te maken hebben (in elk geval is het geen vertaling van een van de bewaard gebleven Franse teksten). Over het auteurschap zegt het m.i. helemaal niets.

5^o) In de kroniek staat hoe een leeuw tijdens een van de banketten van tafel naar tafel loopt, met op zijn rug een scaepherdinne, houdende inde hand eene costelicke banniere metter wapene van Borgonjen. Het herderinnetje is volgens Lievens niet op haar plaats in de vijftiende eeuw - ‘Zou dit elitaire milieu in 1468 aan zo'n boers meisje de wapens van de heer toevertrouwen?’ - en hij wijst op het feit dat de druk uit 1531 te zelfder plaatse over cheraphinne spreekt.⁵⁴ Het verslag van de Bourgondische hofauteur Olivier de La Marche is wat betreft de entremets tijdens de banketten veel uitvoeriger dan het verslag van De Roovere. Niet vreemd want La Marche was belast met de organisatie hiervan. Hij schrijft: ‘laquelle bergiere tenoit en sa main une grande banniere de Bourgoingne.⁵⁵ Het is duidelijk dat de hoge heren hun wapen wel toevertrouwden aan het gewone herderinnetje. De toeschrijving aan De Roovere in het enige handschrift met deze kroniek uit 1468 is serieus te nemen. Ik zie vooralsnog geen valide bewijzen voor het tegendeel.

Dat De Roovere deze tekst schreef hoeft niet te verwonderen. Uit de stadsrekeningen van Brugge is bekend dat hij een belangrijke rol speelde bij de voorbereiding van de festiviteiten. Hij is betrokken geweest bij de togen die werden opgericht bij de

51 Lievens: ‘De blijde inkomst’ (n. 3), p. 172-173: ‘De naam van De Roovere slaat [alleen] op het auteurschap van het onmiddellijk voorafgaande carnacioen, een genre waarin hij zich intens had bekwaamd; later werd dit auteurschap ten onrechte uitgebreid tot de hele Blijde Inkomst en nog later tot een groot gedeelte van de Excellente Cronike.’

52 Zie J.B. Oosterman: ‘Anthonis de Roovere. Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling’, in: Jaarboek De Fonteine 1995-1996, p. 105, nr. A36.

53 Zie hierna n. 55.

54 Lievens: ‘Blijde inkomst’ (n. 3), 172.

55 Mémoires d'Olivier de La Marche, maitre d'hotel et capitaine des gardes de Charles le Téméraire. Uitgegeven door H. Beaune & J. D'Arbaumont. Tome troisième. Paris, 1885, p. 136.

[p. 33]

intocht van Margareta. En juist op dit punt is zijn kroniek veel uitvoeriger dan alle andere bronnen. Het verschil met het verslag van La Marche is juist hier opvallend.⁵⁶ De Roovere pakt flink uit bij de beschrijving van de togen en hij besteedt daarbij de meeste woorden aan hetgeen de poorterij ten beste geeft. Precies voor die toog ontvangt hij een betaling van meer dan veertien pond groten.⁵⁷

56 In de Excellente cronike 1531, f. 137v-138v beslaat het verslag van de inkomst bijna vijf kolommen, en tien togen worden beschreven. Olivier de La Marche is veel sneller klaar. In een van de twee verslagen van zijn hand beschrijft hij slechts de eerste twee togen. De overige vat hij samen in de volgende zinsnede: ‘et ainsi s'entretenoient les histoires au propoz, jusques l'on vint devant l'hostel de monseigneur.’ (Mémoires d'Olivier de La Marche (n. 55), p. 115). Het tweede verslag is op dit punt uitvoeriger. Alle togen worden genoemd waarbij de Latijnse opschriften eveneens worden vermeld (Ibidem, p. 101-103). Toch zijn de beschrijvingen veel beknopter dan die van De Roovere.

57 Zie A. Viaene: ‘Anthonis de Roovere, stadsdichter van Brugge, 1466-1482’. In: Ad Harenas. Gedenkboek van de jubelviering Sint Lodewijkscollege. Brugge, 1960, p. 364 en M.P.J. Martens: Artistic Patronage in Bruges Institutions, ca. 1440-1482. Ann Arbor, 1992, diss. Santa Barbara, University of California, doc. 82 (p. 484-488), m.n. p. 485

5. Besluit

Anthonis de Roovere is een van de belangrijkste Nederlandstalige auteurs uit de vijftiende eeuw. Hij schreef gedichten en toneel, en heeft bovendien een omvangrijke kroniek op zijn naam staan. Met deze constatering is lang niet het laatste woord gesproken over de Excellente cronike van Vlaenderen. Inhoudelijk onderzoek, waarbij volop aandacht zal moeten zijn voor het toetsen van de getrouwheid van de kroniek, is van groot belang voor wie deze kroniek wil gebruiken als belangrijke bron voor de geschiedenis van vooral Brugge in de Bourgondische tijd. Voorts dienen de verschillende getuigen van deze tekst te worden vergeleken, omdat het daardoor mogelijk wordt nauwkeuriger te bepalen wat van De Roovere is en wat aan latere bewerkers valt toe te schrijven. Een globale vergelijking doet vermoeden dat de verschillen voor de jaren 1466 tot 1482 betrekkelijk gering zijn. Ook is een onderzoek naar het bronnengebruik van groot belang. De Roovere zal ten dele geput hebben uit eigen waarneming, maar heeft bovendien gesteund op de meest diverse mondelinge en schriftelijke bronnen. Sommige daarvan laten zich vrij makkelijk aanwijzen, andere zullen vermoedelijk altijd verborgen blijven. Verder moet de vraag gesteld worden waarom De Roovere deze kroniek schreef en vanuit welke optiek. Er zou wel eens samenhang kunnen zijn met het jaargeld dat hem in 1466 werd toegekend. Tenslotte is een nader onderzoek van de voortzettingen van deze kroniek gewenst, alleen al omdat twee daarvan aantoonbaar het werk zijn van leden van de Brugse Heilige Geestkamer waarvan ook De Roovere lid was.

De Excellente cronike van Vlaenderen is een belangrijke en uiterst rijke bron die nauwelijks bekend is en zowel in het onderzoek naar de vroege rederijkerij (in het bijzonder De Roovere) als in dat naar de Bourgondische geschiedenis vaak over het hoofd is gezien. De tekst is omvangrijk en een goede editie ontbreekt. Dat mag echter geen belemmering zijn dit grote werk van De Roovere de plaats te geven die het toekomt.

Adres van de auteur:	Universiteit Leiden (NlcM) /	Universiteit Antwerpen (Ufsia)
	postbus 9515	Prinsstraat 13
	nl-2300 RA Leiden	b-2000 Antwerpen