Tirade. Jaargang 38 (nrs. 350-355)

[p. 46]

Martin Reints
Waar ben ik?

Volgens een opmerking die Borges maakt in het verhaal ‘De onsterfelijke’, dat is het eerste verhaal in de bundel De Aleph, heeft onsterfelijkheid niets om het lijf. Alle schepsels zijn onsterfelijk, zegt Borges, met uitzondering van de mens. Dat komt doordat alle andere schepsels dan de mens niet van de dood afweten. We hebben volgens dit inzicht onze sterfelijkheid dus aan niets anders te danken of te wijten dan aan het besef dat er een einde komt aan ons leven - eenvoudig omdat we weten dat alles wat leeft, mettertijd dood zal gaan.

Dat we dat weten, komt doordat we een geheugen hebben en doordat we kunnen denken. Eigenlijk is dat dubbelop, want zonder geheugen zouden we niet kunnen denken en zonder te denken zouden we geen geheugen ontwikkelen. Alle vragen waarmee ons denken zich bezighoudt, ontstaan na raadpleging van het geheugen. Het is dan ook onmogelijk dat iemand zonder geheugen zich zou afvragen, bij voorbeeld, wat kennis is, of hoe de ruimte in elkaar zit, of wat het verschil is tussen leven en dood. Voor iemand zonder geheugen is er maar een vraag, namelijk: waar ben ik?

De vraag waar ben ik? is de vraag die we ons stellen wanneer we bijkomen uit de bewusteloosheid, uit een verdoving, uit de slaap wanneer we wakker worden, kortom wanneer we bij bewustzijn komen. Het is ook de laatste vraag waarmee we blijven zitten als we oud zijn en aftakelen. Dag in dag uit, uur na uur, minuut na minuut steeds die ene vraag: waar ben ik?

Het is de meest elementaire vraag die je je kunt stellen - alle andere vragen zijn ervan afgeleid. Wanneer we onderzoeken uit welke dingen de wereld bestaat en aan welke wetmatigheden de gebeurtenissen onderworpen zijn, is dat het stellen van deze eerste en laatste vraag: we willen weten waar we zijn. Alleen gieten we, met dankbare gebruikmaking van het geheugen, onze vraag in een wat meer gekunstelde vorm. Daardoor kunnen we een gesprek voeren of een andere bezigheid ontplooien om iets met de tijd te doen.

Tussen het moment dat ons geheugen zich begint te vullen met de eerste

[p. 47]

herinneringen en het moment dat het ons in de steek laat, kunnen we dus dankzij het geheugen een ingewikkelder vorm bedenken voor de vraag waar ben ik? We vergelijken onze omgeving bij voorbeeld met plaatsen waar we eerder zijn geweest of hopen ooit te komen, of we speculeren over gebieden die voorbij de grenzen liggen van wat we hier met eigen ogen kunnen zien. Daarmee is de samenhang gegeven tussen alles wat we met het geheugen doen.

De oude Grieken stelden zich voor dat het geheugen de muzen had gebaard. Negen muzen had je, bij het geheugen verwekt door een bliksemflits. Het meest bekend van die negen zijn de muzen die de kunsten beschermen: de epische dichtkunst, het fluitspel, het blijspel, het treurspel, de dans, de lyrische dichtkunst en de pantomime. Maar dat zijn er zeven. Daarnaast zijn er nog twee muzen en die twee passen zo precies in de samenhang die ik zoëven heb geschetst dat ze er de juistheid van aantonen. Dat zijn namelijk de muze van de geschiedenis en de muze van de sterrenkunde. Door hun gezamenlijke afstamming van het geheugen zijn de vragen hoe ben ik hier gekomen? en wat zijn de grenzen van mijn omgeving? verwant. Ik denk dat de oude Griekse voorstelling van zaken ook zijn geldigheid heeft in onze tijd. Want er is maar weinig soepelheid van geest voor nodig om de saxofoon als een variant op de fluit te zien, of de film als een variant op het epische dichtwerk, maar net zo vanzelfsprekend is het DNA-onderzoek een variant op de bestudering van het heelal.

Het stellen van de vraag waar je bent, is pogen tot bewustzijn te komen. Het bewustzijn wordt tegenwoordig wel eens als iets minderwaardigs gezien. Meerijden op de golven van het niet-bewuste zou avontuurlijker en meer van deze tijd zijn en het zou belangwekkender werken opleveren dan wanneer je probeert na te denken. Mij lijkt de verheerlijking van de bewusteloze surfpartij net zo idioot als een pleidooi om een deel van je lichaam te amputeren. Veronachtzaming van het bewustzijn is een vorm van zelfhaat.

Ik besta uit het bewustzijn dat ik deel uitmaak van mijn omgeving - en voor zover ik mijn omgeving ken, weet ik wie ik ben. Daardoor hebben in alle eeuwen dichters iets over zichzelf gezegd wanneer ze hun omgeving beschreven. Dat zie je in het Hooglied van Salomo, in de gedichten van Hadewijch, in het werk van Slauerhoff - allemaal poëzie waar landschapsen natuurbeschrijvingen een beeld geven van het onwaarneembare innerlijk. Aan die traditie neemt iedere beschrijving deel, of de schrijver daar nu naar streeft of niet.

[p. 48]

Ben je je bewust dat je deel uitmaakt van je omgeving, dan ben je je ook bewust dat je omgeving deel uitmaakt van jou - want hij zit in je hoofd. Het ligt voor de hand dat de vraag in welke omgeving je bent, op zijn beurt de vraag oproept wat die omgeving in jou doet. Iets daarvan kan duidelijk worden als je nagaat welke van je vroegste herinneringen aan de omgeving het levendigst zijn gebleven.

Zoals je naam zijn invloed heeft op je persoonlijkheid, hebben de namen van je omgeving hun invloed op je verhouding met de wereld. Want zoals het uitmaakt of je Jan of Ludovicus heet, zo moet het uitmaken of je opgroeit in de Bachstraat, op de Plesmanlaan of aan de Kostverlorenkade. Ik ben opgegroeid op de Van Tuyll van Serooskerkenweg. Zowel mijn eigennaam als mijn adres waren in mijn jeugd een prikkel tot nauwlettendheid bij het spellen en geen formulier was op dit adres berekend. Bij de grote muntenvondst in Serooskerke voelde ik een betrokkenheid die ik niet zou hebben gehad als de schat in Veere was opgegraven. Eenzelfde betrokkenheid voel ik als ik op richtingborden de naam Tuil zie staan en zelfs als ik in Parijs bij de Tuilerieën ben. Een jaar of twintig geleden zat ik in De Engelse Reet en raakte ik in gesprek met een spraakzame heer die het soort chique vrolijkheid toonde dat de adel en de oude regentengeslachten kenmerkt. Op een gegeven moment stelde hij zich voor: mijn naam is Van Tuyll van Serooskerken. Dat is ook toevallig! zei ik.

Hoe bepalend is het landschap van je jeugd voor je geheugen? Maakt het uit of je in de stad opgroeit of op het land? Als ik me afvraag wat voor mij de meest indringende stadsherinnering is, raak ik in de war. Want het begrip stad is dubbelzinnig. Wij woonden in de stad en ik werd chauvinistisch opgevoed zodat ik me daar terdege bewust van was. Maar terwijl we in de stad woonden, gingen we iedere zaterdag, zoals we zeiden: de stad in. En 's zondags wandelden we naar het Bosplan, zoals dat was blijven heten - een echt bos, maar op de een of andere manier kreeg je er niet het gevoel dat je de stad had verlaten. Dus wat is de stad?

De stad in, dat was met lijn 24 naar de binnenstad. Die route ken ik zoals ik niets ken. De rit begon met de Stadionweg, die volgens het geniale plan van Berlage wordt onderbroken door twee pleinen. Eerst het Olympiaplein met de winkels onder de Luifel, de Sintelbaan en het fonteintje waar ik water uit dronk als ik onderweg was naar school. En dan, na het vervolg van de Stadionweg met het politiebureau en modehuis Leeser, kreeg je het Minervaplein. Dat was ruim en monumentaal, op een prettige manier saai. Bij Chaussures Modernes ging de tram linksaf de Beethovenstraat in. Daar

[p. 49]

had je aan beide kanten allerlei winkels, net als onder de Luifel, alleen veel en veel meer. Halverwege was de speelgoedwinkel waar een Amerikaan de jojo van het merk Duncan had gedemonstreerd, daartegenover Radio Beethoven waar een televisietoestel in de etalage stond. Na de Apollolaan kwam de J.M. Coenenstraat, ineens weer rustig, met aan het eind het grote gebouw met de draaideuren. In de Roelof Hart was een geleidelijke toeneming van het aantal winkels. Was je de Hobbemakade met de bloemenschuit gepasseerd, dan heette de straat verder Ceintuurbaan, veel winkels, verderop ging de tram de Ferdinand Bolstraat in, heel veel winkels, langs de Albert Cuypmarkt, het werd steeds levendiger, de tram was nu volgelopen, iedere minuut was er meer te zien, en zo naar het Weteringcircuit. En daar, na de feestwinkel met de maskers en de kapper die voor een kwartje knipte, na het massieve gebouw van de Heinekenbrouwerij, op de rotonde waar in het voorjaar de krokussen stonden, daar begon de stad.

De stad: daar woonden we dus wel, maar je moest er ook eerst een stuk voor met de tram. Het was een gebied dat bij je hoorde, maar dat het grootste deel van de week toch ergens anders was en waar je naar kon verlangen als je op school zat weg te dromen. Weg van de schooltafels met de ingebouwde inktpotten, de juffrouw met haar wonderlijke knot, de kachel en de krat met de flesjes schoolmelk.

Ook van de wandeling naar het Bosplan kan ik me iedere meter in de herinnering oproepen. De sloot langs de roomse begraafplaats, waar ook zo'n fonteintje stond, de tuinderijen met de kluizenaar, de Zuidelijke Wandelweg, het klooster, de borden met de mededelingen over het toekomstige Buitenveldert. Het Bosplan zelf zit sterk en helder in mijn herinnering, maar de wandeling erheen en uren later bekaf weer terug blijkt een veel diepere indruk te hebben nagelaten.

Het is hetzelfde als met de binnenstad. Want zeker hebben de geheimzinnige stegen, de geurige houthavens, de drukke Bijenkorf, het stille Begijnhof en al die andere plekken een geweldige indruk op me gemaakt. Maar probeer ik me de stad van mijn jeugdervaringen te herinneren, dan denk ik niet zozeer aan de binnenstad als wel aan de tram die daarheen reed. Eigenlijk zat alle spanning en opwinding van de stad in die route tussen de Van Tuyll van Serooskerkenweg en het Weteringcircuit.

Volgens mijn vader was het een voorrecht in de stad op te groeien. Ik heb zelf geen andere ervaring, maar ik ben geneigd het met hem eens te zijn. Maar wat was de stad? De Stadionbuurt? De binnenstad? Het Bosplan? Ik geloof dat voor mij de betekenis van de stad in de mogelijkheid

[p. 50]

ligt er naar toe te gaan terwijl je er al bent. En het lijkt me niet ondenkbaar dat anderen een gelijke betekenis toekennen aan een heel andersoortige omgeving.

Het geheugen en ons denken doen ons de vraag waar ben ik? in de vorm gieten van fluitspel, poëzie en theorieën. Maar diezelfde combinatie van geheugen en denken heeft ons sterfelijk gemaakt. De dingen die we om ons heen zien bieden houvast, maar ze slijten en voor je het weet zijn ze verdwenen. En in het bewustzijn dat sommige sterren die we zien niet meer bestaan en dat zelfs het licht van de zon al enige minuten oud is, ontwikkelen we de vaardigheid naar andere omgevingen te verlangen. En terwijl je hier bent, ben je in gedachten daar: elders, of in een andere tijd. De ene omgeving maakt je los van de andere. En je herinnering groeit en groeit. En de vraag waar je bent, wordt ingewikkelder met het uur.