Tirade. Jaargang 49 (nrs. 407-411)

[p. 59]

Nico Dros
In wording

Alsof hij opwelt uit een bron, zo wordt een roman geboren. Ineens raak je bevangen door een overweldigende gisting in het gemoed en komt er een zonderlinge helderheid van geest over je. Volgens Louis Couperus wordt de goede roman inenen ontvangen, in de gedaante van een immens visioen. Wie het overkomt kan niet anders dan als een bezetene gaan schrijven: schetsen voor een plot, uitgesponnen fragmenten, een sleutelscène, rondzwervende metaforen, flarden van spitse dialogen. De gedachtestroom kan zo bruisend en meanderend zijn dat het nauwelijks lukt de overvloed op papier te krijgen.

Het is waarschijnlijk dat wie gespeend blijft van zulke dionysische en intuïtieve sensaties nooit een roman zal voltooien. Maar iemand die dergelijke zinderingen wel heeft ervaren, heeft ook nog een lange weg te gaan. Want hoe sterk iemands bevlogenheid ook mag zijn, na verloop van tijd wordt deze onvermijdelijk minder. Niet alleen aankomende maar ook gevestigde schrijvers kampen met het probleem dat een roman in wording na een paar hoofdstukken zijn brille verliest, dat het verhaal vertroebelt en aan vaart inboet.

Dan wordt het tijd om uit een wezenlijk andere bron te putten. Het verhaal moet nu met analytisch oog worden bezien en grondig doordacht. De apollinische fase van het schrijfproces breekt aan.

Wanneer je vastzit in een roman word je meestal met uiteenlopende problemen tegelijk geconfronteerd. En daaraan hechten zich ook nog eens gevoelens van paniek en ontgoocheling. Een nader onderzoek van moeilijkheden en fricties brengt zelfs nog weer andere verborgen gebreken aan het licht. Het vereist denkwerk om de juiste volgorde te vinden waarin de problemen kunnen worden opgelost. Soms betekent het dat je opnieuw moet beginnen.

Wanneer een schrijver zijn roman in visioen voor zich ziet, overkomt hem nog iets anders. Er dringt zich een verteller aan hem op in wiens stem een

[p. 60]

bepaalde toon doorklinkt. Schrijver en verteller verhouden zich tot elkaar als buikspreker en pop. Er gebeurt dikwijls iets merkwaardigs in deze relatie: na enige tijd begint de pop uit eigen beweging te spreken. Deze stem lokt een schrijver dieper de verhaalwereld in.

Toch gaat dat niet altijd vanzelf. Je bent bijvoorbeeld aan een nieuwe roman begonnen, je hebt personages geselecteerd en een handelingsverloop uitgedacht. Na een vlot begin wordt het al gauw stroef en de toename van pagina's kan niet verhullen dat dit zo blijft. Je blijkt de juiste toon niet te kunnen vinden! Een ernstige complicatie, het verhaal kan zich nu niet loszingen in je geest. Als dit niet verandert zal je roman een ontijdige dood sterven wegens gebrek aan bezieling en muziek.

Achter elk verhaal zit een emotie, een stemming, een levensgevoel, een kijk op het bestaan. Dit gegeven zorgt ervoor dat de stem van de verteller op een bepaalde wijze is getoonzet. Als die toon niet wordt gevonden of kan worden vastgehouden is een schrijver mogelijk te weinig vertrouwd met de wereld die hij wenst op te roepen. Zijn verteller kan er niet aanstekelijk genoeg van getuigen. Wellicht dat een diepere inleving en overdenking het euvel kunnen verhelpen. Het kan ook zijn dat de roman niet door de juiste figuren wordt bevolkt. Ook zij kunnen afbreuk doen aan de stem van de verteller of deze zelfs tot zwijgen brengen.

Je kunt een roman slechts voltooien zolang je een aanhoudende betrokkenheid voelt bij de karakters. Een schrijver moet blijvend gefascineerd van hen zijn, van hen houden bijna, ongeacht of ze innemend of antipathiek zijn. Het is echter geen zeldzaamheid dat er tijdens het schrijven een verwijdering tussen een romanheld en zijn schepper optreedt, waarna het verhaal gaat kwijnen. In dat geval ligt het voor de hand dat de betreffende romanfiguur onbedoeld met eigenschappen is toegerust die strijdig zijn met de geest van het verhaal of die een in het verhaalverloop gewenste ontwikkeling frustreren. Ingrijpende retouches zijn nu vereist, de schrijver moet zich herbezinnen op de geaardheid van zijn romanheld. Hij moet zich er in ieder geval rekenschap van geven dat het potentieel van een held groter moet zijn in een roman dan wanneer deze in een kort verhaal zou figureren. Innerlijke geladenheid en levendige nuances zijn vereist. Voor het handelen van elk karakter bestaat een ideaal snijpunt tussen het geloofwaardige èn het onvoorspelbare. Een personage kan echter pas boven zichzelf uitgroeien als hij in een optimaal spanningsveld met andere karakters mag figureren. In een goed verhaal ervaart de lezer dat personages elkaar doordringen, vanwege

[p. 61]

hun rivaliteit, hartstocht, geobsedeerdheid of door welke aandrift dan ook.

Veel romanhelden hebben een tragische inslag. Ze zijn dikwijls opgezadeld met een gedachteleven dat in sterke mate door contradicties wordt geregeerd. Ze leven met meerdere waarheden die met elkaar op gespannen voet staan. Hun emoties en gedachten neigen als vanzelf naar dubbelzinnigheid, en dat wordt alleen maar sterker naarmate de band met een ander karakter in het verhaal hechter wordt. Personages komen net zo makkelijk met anderen in conflict als met zichzelf.

Een roman wordt eveneens bevolkt door evenwichtige en weldenkende figuren. Het zijn niet per se witte raven en ze dienen voor meer dan het contrast alleen. Maar het draait in het verhaal vooral om de conflictueuze karakters, die trouwens vaak een consistente en harmonieuze indruk willen wekken en graag geloven dat hun handelen uit eenduidige motieven voortkomt. De uitkomst van hun strevingen wordt bepaald door onvoorziene krachten, aangewend door hun omgeving, dan wel ontsproten aan zichzelf. Hierdoor vormt het eindresultaat vaak het tegendeel van hetgeen ze op het oog hadden.

Het is niet vreemd dat je tijdens het schrijven van een roman de karakters, gezien hun complexe en dynamische hoedanigheden, verschillende keren moet retoucheren, wil je ze levendig en levensvatbaar houden. Het betekent dat je al die personages tot in de verste uithoeken van hun innerlijk moet kennen. Is de roman eenmaal zo vergevorderd dat de held in de crisis van zijn leven verkeert dan ontstaat een situatie waarin hij, de held, plots vertrouwde grenzen kan overschrijden, waarin hij iets onvoorziens kan aanrichten dat bij nader inzien zo vreemd nog niet is. De lezers bekommeren zich om dit waarachtige karakter, ze hechten geloof aan hem en laten zich graag meevoeren naar het terra incognita van zijn innerlijk.

Elk personage figureert tegen de achtergrond van de tijd waarin het is neergezet en het milieu waartoe het behoort of is gaan behoren. Dit gegeven zadelt hem als vanzelf met bepaalde existentiële vraagstukken op. Hieruit komt het conflict voort dat de roman zal beheersen en waar het handelingsverloop op gericht is. Een verhaal van langere adem neigt altijd naar een meervoudige intrige en dat is de reden dat verschillende verhaallijnen in een premature roman zo makkelijk hopeloos verward raken in plaats van ordelijk verwikkeld. De roman laat in zijn dionysische ontstaansfase dikwijls een woekering zien. Een schrijver werpt zich in tweede instantie op het nauwgezet smeden van zijn plot, een bij uitstek apollinische vaardig-

[p. 62]

heid. Hij neemt het verhaal per scène door, nadien per hoofdstuk, van de delen naar het geheel, en omgekeerd. Hij ontdoet het verloop van inconsistenties, onevenwichtigheden en al wat overtollig is. Hij moet er voor zorgen dat het thema ten volle wordt uitgebeeld en het verhaal overal de juiste spankracht krijgt.

Al doende zal een schrijver dit werk van analyse en reflectie nog vaak herhalen - met de daaruit voortkomende aanpassingen. De roman is als een vrucht die pas genuttigd kan worden nadat die uit talloze bolsters is bevrijd.

Tijdens het schrijven krijg je een dieper inzicht in de structuur en het semantische gestel van het verhaal. En daarmee zie je ook welke mogelijkheden tot manipulatie er zijn. De plotkunst kent dus twee fasen. Eerst is er de selectie en dosering van fictionele elementen volgens een streng economisch principe. Vervolgens gaat het erom hoe het verhaal zal worden verteld opdat het een maximaal effect op de lezer zal uitoefenen.

Aristoteles merkte in zijn beschouwing over de tragedie reeds op dat de plot het belangrijkste middel is om de toeschouwer met hart en ziel mee te slepen. Wanneer de voorvallen terloops door elkaar geschieden, zegt hij ergens in de Poëtica, en ze vertonen plots een dwingende en onloochenbare samenhang - toeval blijkt voorzienigheid - dan wordt de meelevende toeschouwer naar een ijle hoogte opgetild.

Ook de romancier manipuleert en regisseert de emoties van zijn lezers volgens dramatische principes. In de roman komt het aan op de ingenieuze vervlechting van verhaallijnen, dat wil zeggen die van hoofdintrige en nevengeschiedenissen. Een meervoudige intrige kan een roman een compacte, grillige of complexe structuur geven. En daardoor kan een illusie van echtheid worden opgeroepen. Verder gaat het om dosering, fragmentering, weglating, timing, samenloop en ommekeer met het doel spanning, bevreemding, huivering, herkenning, vreugde, ontroering of welke emotie dan ook aan de lezer te ontlokken. Romaneske plotkunst heeft te maken met prikkeloverdracht. Een goede plot is als een zenuwstelsel in het lichaam. Deze is verfijnd en wijdvertakt, er is tussen alles onderlinge verbinding, de prikkels gaan van de oppervlakte naar de diepte, en omgekeerd, van het centrum naar de uiteinden en terug.

Hoe bijzonder de wederwaardigheden van de held ook mogen zijn en met welk vernuft de zinnen en zenuwen van de lezer wellicht worden bespeeld door een schrijver, de roman zal toch vlak blijven wanneer hij is gespeend

[p. 63]

van ideeën en bespiegelingen. Een roman wordt gedragen door een grootheid van gedachte. De ervaringen van de personages raken aan filosofische of metafysische vraagstukken. De in een roman geventileerde ideeën vormen een commentaar op het verhaal zelf, het conflict ervan. Soms bestaat het gedachtegoed uit aanstekelijke dwaasheden, exercities in het paradoxale of scherts ter relativering van het hele bestaan. Dikwijls vormt het ideeëngoed in een roman een mengeling van humor en ernst.

De roman is een vrijplaats van gedachten en ideeën, maar dat betekent niet dat een wildgroei hiervan verkieslijk zou zijn. Denkbeelden en beschouwingen worden nauwgezet verweven in de hechte structuur. Er is een thematische eenheid die in een speelse verscheidenheid wordt uitgebeeld. Beschouw de roman als een gedachtespel dat voorkomt uit een geheel van strikt eigen regels.

Er zijn legio moeilijkheden waar een romancier tijdens het schrijven mee worstelt. De herinnering aan het eerdere visioen zal een schrijver er dikwijls toe aanzetten allerlei beproevingen en vooral zichzelf te trotseren. Als dat visionaire beeld niet bleef nagloeien zou hij geen reden hebben zoveel courage en onverzettelijkheid te tonen. Charles Baudelaire zag het goed toen hij schreef: ‘De wilskracht moet werkelijk een kostbaar talent zijn, want zij is zelfs in staat tweederangswerken iets onvervangbaars te geven. Het publiek waardeert de moeite die erin gestoken is en geniet van het zweet.’

Hier hoeft het niet te eindigen: een tweederangswerk dat met etter en bloed tot stand kwam is mogelijk de opstap naar het meesterwerk, de perfect geregisseerde fictionele droom.