Trotwaer. Jaargang 14

[p. 92]

Tr. Riemêrsma
Oertsjûûgje of oanprate

Josse de Haan/Omskotten fan leaffde (roman)
Koperative Utjowerij, Boalsert 1981, priis f 20, -.

Ut vichtegste fon un bûkbesprek lyket mij te vêzen ut redúsjerjen fon ut hele ferhaal ta ut sentrale barren, de ‘kwatte ynhôd’. Os dot nammentlek misljerret, vurt de efalúerring sinloas. Dot soe yn dut besprek ut gefol vêze kenne, vont ik bin dur lang net vis von dot ik de (goede) kean út ut vurk helle haf.

Sentraal yn dut ferhaal stjit, tinkt mij, de tabûbrek of grinsoergóng dêr't Sarah har oan skuldeg makket. Sij knopet un relaasje oan mai un learling fon har dyt fyftjen ier is, en sóks vurt tróch de skwallemienskip en de ôden fon de jónge net tolerjerre. Ik tink dot de réaksje fon de bwóttenvacht, sat dy yn dut ferhaal sketst vurt, yn ut olgemeen vól strykt mai de réalytijt; minsken fyne un ferhôring tusken un frau fon 36 en un jónge fon 15 healviis, te gek óm los te rinnen, ensfh., en ómdot ut him tusken learares en learling ôspylet, mai olie moogleke te fervachtsjen kómplykaasjes en flaue grapkes, ek ónferstondeg. Ik tink, os ik de hait fon Okke of de kolega fon Sarah vji, dot ik krektsa réagjerje soe os yn dut ferhaal beskreon vurt; hooplek mai vot mear húmor, mar doch yn faite gelyk: minsken vot besielt jim, vot vólle jim no berikke? Ut soe bêst vêze kenne dot myn miening un fwar mijsels en oaren skealek fwaroardeel is, dêrt ik fon genêzen vurre mat; ut bûk soe mai dot doel públysjerre vêze kenne, óm minsken os mij vot ferstondeger te maitsjen.

De tabûs en grinzen fon ús réalytijt hûgge net ferkljerre en ferdigene te vurren, mar ien dyt bwótten de stringen stapt, mat dêr un ferdeold goede reden fwar havve. Dot ken mun vól healviis fyne, mar sa gjit ut yn de praktyk ol. Ut doel dot ut personaazje hopet te berikken, mat fon san bwóttenvênsteg belang vêze, dot de tabûbrek ferjeflek vurt. Vurt yn un romonferhaal san tabûbrek fwarsteld, don is ut noch net iens need-

[p. 93]

saaklek dot de oare personaazjes de motyvaasje fon ut tabûbrekkende personaazje óp syn viere gevicht skotte, mar ut is - os ut bûk teminsten oertsjûûgje sil - vól needsaaklek dot de lêzers dot dógge.

Vot hopet Sarah te berikken? Votfwar besónders hopet sij fwótdaleks of óp un doer yn dy relaasje te réalysjerjen dot net mooglek is yn un vênsteg haulek fon minsken dyt enwar net un soat óntrinne yn jirren, en vot tinkt sij - of tinkt de skrjower - dot ut befrijende vêze ken fwar de lêzers dyt mei de ekspearymentjerjende romonfygueren maitinke? Dotlêste lyket mij noch ut oldervichtegste te vêzen: óm minsken un better en djipper ynsjug te jan yn de réalytijt vurre bûkken públysjerre, olteast goede bûkken. Ut gjit bij ainslútten óm ús aigen réalytijt, net óm de fiktyve vrôd fon fiktyve fygueren.

Ik bin dur net achter kómmen vot Sarah vinlek hopet te berikken. Sij lyket óp immen dyt mai olle geveld un baufergunning ha vól fwar un hûûs bwótten de bebaude kóm, vylst ut har net yntresjerret óm bwóttenút te vainjen en se ek heiendol net fon doel is óm dêr un hûûs sette te litten. Mar se vól dy baufergunning ha, ómdot sij fynt dot de oaren gin rjócht ha óm har dy te vegerjen, vont ut is fólslein tafolleg dot ut iene gebiet ol ta de bebaude kóm jert en ut oare net. Vot Sarah mai Okke belibbet is net fijnder, djipgeander, ynspyrjerjender of belangryker os vot yn vênstege hauleken barre ken en bart. Ut jinnege vot eventúeel un kick jan ken, is ut fait dot san ferhôring neffens de mienskip net ken en net mai, mar yn dot gefol vurt de tabûbrek doel óp himsels.

Lykegoed hji dusse tabûbrek doch rillefont vêze kennen, os dúdlek makke vji dot Sarah en Okke fundamentele belangen fon de mienskip bedrigen. Se digen ut haulek ûnderstek en ut haulek is un bolvurk fon ut kapytalisme. Sókssavot, bijgelyks. Mar ik fernim fon de opposonten fon Sarah en Okke gin bedrige-fielen, gin tekens dot de fûnnementen fon har réalytijt beginne te fersakjen. De opposonten ûtterje estetyske en etyske beswieren tsjin de relaasje, dyt net ferbôn lykje te hôren mai har vrôdskôging, poletyke ópstelling en vot dêrmai gearhinget. Ut lyket inkeld un kwesje fon tafollege smaak te vêzen dyt de tsjinstonders ynspyrjerret ta krytyk.

De petearen fon Sarah mai de hait fon Okke en mai un pear kolegas binne ylústratyf fwar ien en oar. Sarah makket net dúdlik vêrómt de ferhôring mai Okke fwar har fon vêzentlek belang is, en har petearsmaten maitsje net dúdlek vêrómt san ferhôring apslút net kèn. De petearen binne grif net bedoeld om út ien of oare óp te helderjen of oan ut ljocht te bringen, mar tsjinje ta ut besterkjen fon de petearsmaten yn har fwaroardelen. Goed, de personaazjes maie enwar gek ferkljerje, mar de lêzer wól graach vitte wot dur vier oan de hôn is.

De prûf dyt yn un ferhaal os dutte nómmen vurt mai un oare manier fon libjen, is bedoeld óm ut de lêzer mooglek te maitsjen óm takómsteg hô-

[p. 94]

ren en dragen te antysypjerjen. Sil de lêzer him un goed oardeel fwarremje kenne, don mat ut ekspearyment súver vêze, dot yn ut fwaste plak. Fjidder, de lêzer mat durbij vêze os de prûf nómmen vurt, en durbij behelle vurre yn dy sin, dot ur de gelegenhyd kryt óm oer moogleke óplossingen nai te tinken en dy eventúeel oan te dragen. Lêst, de lêzer mat safólle mooglek ‘ópjektyve’ gegevens krije, sadot ur pro en kóntra ónôhinklek fon de ópynys fon de haadfygeuren fwarenwaroer sette ken. Os oan dy betingsten net fóldien vurt, don vurt de lêzer manypúljerre; hij kryt net de gelegenhyd óm him selsstondeg un miening te fwarremjen, mar dur vurt him un miening óptwóngen. Ik rin dusse trije punten bijlôns.

Sarah en Okke binne baide bwóttenvênstege personaazjes. Sarah is un bytsje ‘núver’ vurren tróch har kómô en har famyljeómstondegheden, Okke vurt tróch syn mem ferlaat. De ómstondegheden binne dus fwar baide personaazjes ‘net sa bêst’, en mun ken jun fwarstelle dot dy ómstondegheden fwar de personaazjes un behoarleke psychyske, emoasjonele belêsting betsjutte, dyt fwar un pat grif mai de oarsaak is fon har hondeljen. Dot vól seze, se binne un stikhinne óntskuldege fwar har dwan en litten; de lêzer vól har har ‘misstappen’ net te slim oanrekkenje, ómdot ut fygueren binne dyt ut doch ol swier havve yn ut libben. Ik ljo dot ut doel fon ut ‘begrutlek-maitsjen’ fon de personaazjes is óm de lêzer te bevegen óm syn fyat te jan oer har hôren en dragen: dusse fygueren havve ut ol sa slim, dy sille vij mar net mear lesteg fôle, en dot se de moraalkoade oertrêdzje, no, kóm, fwót - net mear oer seore.

Mar sà vurt fonsels ut ekspearyment mai de nwarrems fertrûbbele. Un laboaratoaryemprûf jert súver te vêzen, yn dy sin dot steorende faktoaren bij fwarried elymynjerre vurre. Yn ut daisteg libben binne de saken sa betize en spylje safólle grutte en lytse dingen har fertrûbbeljende rol, dot vij kenne faken net ta un súver oardeel kómme. Dêróm rjóchtsje vij laboaratoarya yn en dêróm ha vij lyteratuer: óm súvere prûvven te dwan. De olsydeghyd fon ut libben vurt yn lyteratuer redúsjerre ta dy aspekten fon de verklekhyd dyt de skrjower noareg hat óm syn probleem duroan te demónstrjerjen.

Ut twadde aspekt fon de prûf. Os de lêzer fon de leafdesrelaasje fon Sarah en Okke heart, don is dy yn faite ol achter de rêg. Per flash-back vurt de lêzer ynformjerre oer vot him ôfspyle hat. De flash-back ken nai olle gedachten ferskillende funksjes ha yn de lyteratuer. Ien fon dy funksjes lyket mij te vêzen ut ôsnijen fon de diskusje oer diskútabele ópstellingen en beslissingen fon de personaazjes. Ik ha dy téory óntvikkele nai oanlieding fon de feuilleton ‘Baukje’ fon Trui Jentink yn ut Friesch Volksblad, en ‘beviismatriaal’ haf ik dur oant no fjidder net fwar fûn, of ut mûst vêze, sat ik mien, yn dusse roman fon de Haan. Vot is ut gefol,

[p. 95]

nammentlek. Os de ferteller fwar de hôn vai óp fertelt en sjen lit hût de personaazjes ta har beslissingen kómme, don ken de lêzer aktyf maitinke en eventúeel oare óplossingen oandrage, hij ken him swargen maitsje oer de kónsekwinsjes en fervachtingen óntvikkelje oer fólgjende aksjes, hij ken de personaazjes fwarhôre dot se un ferkeade kar dógge of temin aspekten fon de saak yn har oardeel behelje. De lêzer ken mai oare vudden vylst ur lêst en de vrôd fon de fertelde fygueren aktúalysjerret, tagelyk syn aigen kóntra-ferhaal stôljan, ut ferhaal sat ut vurren vêze soe os hij - de lêzer - yn de skwón fon de ûnderskate personaazjes stien hji. Dy twa ferhalen ken ur kónfróntjerje en sa ken ur ta un oardeel oer de yn ut bûk fwarstelde vrôd kómme.

Os de fertelde vrôd per flash-back stôlkryt, don is un aktyf maibelibjen fon de lêzer, lykos jirbóppe oantsjut, net bij fwarried útsletten, mar ‘de areghyd is durô’ ómdot ut oandragen fon óplossingen tróch de lêzer gin sin mear hat: ut barren is oer en fwarbij en dur is neat mear oan te feroarjen. De tsjinsin dyt elkenien hat yn naikaten en ôde kjellen út de sleat heljen, is dur de oarsaak fon dot de lêzer de yn ut ferlyne sytúerre ópstellingen fon de personaazjes os ónbesprekbere faitlekheden akseptjerret. Jir spilet noch vot oas yn mai: un barren dot no pleats hat, is de ôrin ónvis fon en elke fólgjende óntjauing lyket un kar út gôns mooglekheden te vêzen, mar os vij veróm sjugge nai un barren, don lyket dur kónsekwinsje en kausalytijt te vêzen: ut mûst sa vól rinne en ut koe net oas. Dot is yn juns persoanlek libben sa, mar ek yn de mear olgemene skiednis, olteast sat mij dy óp skwalle bijbrocht is. Ut punt dot ik maitsje vól is dus: mai de relaasje fon Sarah en Okke en olles vot se dien en nailitten havve te historysjerjen, makket de skrjower de kar fon de personaazjes minder diskútabel, hij makket fon mooglekheden faiten.

Ut tredde punt, de ynformaasje. De romon hat un gearstolde fertelsytevaasje. Fwar ut grutste pat is ut ferhaal personaal, mai vikseljende útkykposten: Sarah en Okke. De fertelsytevaasje bljoot un nûmmere fertelblok lang gelyk (mai rus un inkeld útstapke: óp s. 86 vurre bijgelyks Okke syn tinzen beskreon, vylst ut fjiddere fertelde út Sarah vai sjoen is). Yn de brieven kómt de ik-fertelsytevaasje fwar. Yn haadstik len, VIII ken mun de fertelsytevaasje neutraal en ek vól auktoryaal neame; fwar ut grutste part vurt ut petear sec verjûn, mar de ferteller jaut doch ek de tinzen fon ferskillende personaazjes ver, dy fon Kees (63, 64) en dy fon Sarah (65, 69). Opfôlend is dot ut barren selden sjoen vurt út ut belibjen en betinken vai fon de tsjinstonders fon Sarah en Okke. Dot lyket mij un tekwat fon dusse roman te vêzen. De lezer kryt net de gelegenhyd óm de tsjinstonders fon binnenút kennen te learen, him un stikhinne mai har te ydentyfysjerjen en begryp óp te bringen fwar har stônpunt. Dot stônpunt ken ur don oltyt noch ôvize, fonsels, mar don hat de lêzer dêr syn rede-

[p. 96]

nen fwar. Sat ut ferhaal durhinne lait, kómt de lêzer vot te vitten oer de tsjinstonders fya de petearen, vêrynt gin mieningen úttere vurre mar inkeld hakketakke vurt, en fya de kleorde fyzje fon Sarah en Okke. Ik tink dot de ‘ôdervetske’ auktoryale fertelsytevaasje, dyt de ferteller de mooglekhyd jaut óm útienrinnende personaazjes fon binnenút stôl te jan en ferskillende mieningen yn syn ferslag te ferarbaidzjen, ut jir better dien havve soe, os ut dur teminsten óm gjit óm de lêzer un sa olsydeg mooglek beeld te jan.

Kwat gearfotte: ut ekspearyment is net rillefont genôch en net súver útfierd, mai ut gefólg dot de lêzer un miening óptwóngen vurt ynstee dot ur oan ut tinken set vurt. Mar, lykos sain, de efalúerring fôlt en stjit mai de ûnderstelling dot ut yn dut ferhaal óm un tebûbrek gjit. Miskjin bin ik mis; dot mat un oar don mar seze. Ik fyn doch dot vij de tsjinkrytyk en de diskusje yn ut olgemeen ta hillege plicht ferheffe matte.