It wie it Needlot, dat my oan dizze man yn 'e hannen joech: op in goede moarn stie er ûnder oan 'e skûne dêr't ik boppe op siet, en rôp nei hoppen ta, ik soe der ôfkomme, om't ik mei him fuort moast. Ik wist, dat dy man omke Douwe wie, en dat er in ûre lyn by ús mem kommen wie om oer my to praten. Ek hie ik earder wolris by him útfanhûs west, mar dat wie to lang lyn, en safolle wist ik dêr net mear fan. Stadich klattere ik by de skûne del, en doe stie ik foar him. Hy wie in reus, syn skaed foel oer my hinne, en syn brounzen lûd waeide om my:
‘Dû bist in hiele keardel wurden.’
Ik treau de snút fan myn klomp fûl yn 'e moude, en Loek oan 'e skouders.
‘Kom mar’, sei er, ‘dan kinst jim mem dach sizze.’
Efkes letter siet ik by him efter op 'e fyts, myn Buske foar op 'e stange, en mem stie op 'e stoepe to wiuwen. Ik wit net, hwat der ûnderweis nei Snits ta allegearre bard is, mar by de Wellebrêge - omke sei alteast dat it forwrongen izeren ramt de Wellebrêge wie - stapten wy yn in boatsje, en doe't wy oan de oare kant wiene, joech omke de man fan it boatsje in kwartsje en in sigaret. Efter de beammen lei it pún fan in ôfbarnde pleats, en yn de muorren fan in húske sieten roune gatten. Anke, myn suske, bigoun to gûlen, en omke syn lûd sette mei treasten út ein. Doe hâldde Anke op to skriemen, en wy fytsten wer. Omke syn lûd wie dat ein fan 'e Wellebrêge ôf altyd om ús hinne, hy fortelde dat hjir de Hommerts wie, en dat it greate houten gebou Lankhorst hiet, en: ‘Dit is nou de Wetterpoarte.’
De sinne skynde, mar Snits wie skier en fortrietich; ik moast hast gûle fan omke syn lûd.
Doe stapten wy ôf, en omke roun in steech yn. Ik roun efter him oan, Anke efter my. Op 'e pleats stie muoike Sjouk, dy't my in hân joech en Anke tute. Anke bigoun wer to gûlen, mar hja krige in muntsje en doe lake hja wer. Muoike joech ús beide in hân en naem ús mei yn 'e hûs. As ik troch it rút nei it wetter seach, moast ik hyltyd hast skrieme. Heit hie tsjin my sein, dat ik nou op mem passe moast, mar mem wie thûs, en Anke tsjottere sa drok.
‘Jim wenje hjir nou’, sei muoike Sjouk.
Anke kroep op 'e divan, en sloech mei de fûstkes op 'e ruten.
De oare deis krige ik in bân fan omke, mei in read krús der op, dy't ik om 'e earm dwaen koe, en doe moast ik nei skoalle ta. De klasse wie great, en de bern seagen út en troch skean nei my, de breuken op it boerd koe ik net. Ik bisleat, net wer nei skoalle to gean, en de oare deis gie ik nei de Kanadezen op 'e Fémerk, de deis dêrnei wer, en doe wer, As omke my frege, hoe't it op skoalle gie, sei ik: ‘Bêst, op 'e breuken in tsjen.’
Op in dei yn 'e fekânsje kaem omke by mem yn Skalsum. Doe't ik thúskaem, seach ik omke yn 'e greate smookstoel fan pake sitten. Omke hie in griene unifoarm oan, hy hie nei Dútsklân west, en twa pakjes ‘kauwgom’ en in mês foar my meinommen, en in kacheltsje foar Anke. Ik pronke mei de ‘kauwgom’ tsjin 'e jonges, en bikôge der muntsjes yn, om't it langer goed bliuwe soe dan.
Letter moasten Anke en ik wer op 'e bus nei Snits, Mem gûlde en stie op de brêge to wiuwen. Muoike helle ús op, en sei, der wie in presintsje, it hie ommers myn jierdei west. Ik mocht riede, it bigoun
[p. 358]
mei in f. Ik koe it noait riede, hwant it wie in ferfdoaze, en ‘verfdoos’ bigjint mei in v. Ik wie der bliid mei.
Op in dei wiene der in hiele protte frjemde minsken by omke Douwe. Mem wie der ek by; hja hie de triennen yn de eagen, en sei, dat heit nou gau thúskomme soe. Al dy minsken praetten oer Haring, dat wie heit, en de manlju smookten en seagen stûf. Dy jouns brochten omke en ik mem op 'e trein. Omke lake hyltyd, en sei dat it wol hwat tafalle soe tsjin mem. Op 'e weromreis nei hûs sei omke tsjin my, dat er my hwat lêze litte soe. Ik frege hwat it wie. Omke sei fan:
‘In gedicht’.
Nei it ierdappelskilen joech omke my in iepenteard, giel boekje. Op 'e iene kant stie in swarte tekening, op 'e oare kant in gedicht. ‘De Moeder’ stie der boppe, en der ûnder Geerten Gossaert. Ik kroep yn myn hoekje, nêst de boekekast en ûnder it rút. Doe't ik it út hie moast ik gûle, hiel lang. Ik tocht: ‘Dy man wit in hiele protte,’ Doe bigoun omke syn lûd wer, en hy praette. Ik wit net mear hwer oer, miskien wol oer gedichten, mar ik wie bliid, en der trille hwat yn my. Hwat wist ik doe noch fan mysels, en fan letter?
TJITTE HARINGS PIEBENGA
Oantinken oan swalkerstochten
‘En gjinien het noait gjin tael noch teken wer fan de man heard.’ Mei dizze hibbige en nijsgjirrige sin einge in Wierumer fiskerman ris in forhael dat er Taelwarder die oer in kollega dy't by in stoarm omkommen wie. Dat forhael - al hoe spannend ek- moat Taelwarder hjir de lêzer ûnthjitte, hwant it gie him om dy iene slotsin.
It boppesteande wie de oanhef fan ‘Op 'e taelhelling' yn 'e Ljouwerter Krante fan 15 aug. 1959. It hat yn 'e foarsimmer fan 1942 west, dus mear as sawntjin jier lyn, dat Douwe Tamminga en ik by Piter Akkerman to Wierum sieten en de âld baes ús it drbvige forhael die fan 'e man dy't mei stil weer oer board sloech en sonk foardat ien fan harren in hân to weech slaen koe.’ It tekent Tamminga syn niget oan folkstael, dat er sa'n sin mei safolle jierren noch paraet hat.
Syn orgeen foar de folkstael kaem ús dyselde simmers yn earsten ek noch op in oare mavear to pas. Wy hawwe doe - en de simmers dêroan - forskate reizen nei Wierum makke om foar it wurdboekwurk fan de Fryske Akademy oantekeningen to meitsjen fan 'e tael fan 'e âlde Noardséfiskers, in útstjerrend leech, dat gâns aparts mei yn it grêf nimt. Om de lju los to krijen, moat men earst it bitrouwen hawwe en it hie der by inkelde Wierumers wol oan dat se ús dat jaen woene. Hwat moasten dy frjemde knapen hjir dochs? De boel troch 't gat sjen! Grif guon fan 'e C.C.D., as it net slimmer wie! It Akademywurk lei fier bûten har eachweiding; wy moasten ús wol tige yn har tinkwrâld forpleatse en ús oan har manear om de dingen to uterjen oanpasse, woene wy har yn 't forstân bringe hwat ús bidoeling nou krekt wie, Tamminga wie dêr in bees yn; de twadde reis brûkte er al allerhanne Wierumer dialektfoarmen om mar eigen mei de lju to wurden en ik hear him noch sizzen: ‘It is to simmerich!’ Dat lei de lju dêr mar foar yn 'e mûle; dan woe it nammentlik ek net botfange op it Wâd.
Wy namen ek oare middels to baet. ‘Freegje Kamminga fan Dokkum en Jan Hoekstra fan 'e Hegebrêge mar nei, hwa't wy binne.’
[p. 359]
Dy twa hearen hiene al lang de loop yn Wierum; hja kamen ek noch sahwat út 'e krite en hiene it bitrouwen wol. Hwat ha wy al net dien om Piter Akkerman oan 't forhael to krijen en to hâlden. Hy wie in sterke prúmker; wy offeren ús tabaksbonnen der foar op om him oan syn swarte Dobbelman to hâlden. Wy namen sûker yn kladtsjes mei foar de thédrinkerij. Wy dronken mei bliermoedige gesichten út gruzige kopkes - de âld bees húsmanne allinne - de surrogaetthé dy't er ús yngeat troch in tute dy't er krekt foartiid oan 'e mûle hawn hie om de théblêdden fuort to blazen.
It wiene hiele lopen op 'e gewoane fyts of op 'e tandem, mar wy hiene it der graech foar oer. Yn eersten wiene wy der ek wol mei ús fjouweren op út; wy hellen Kamminga en Hoekstra dan to Dokkum oan en swalken sa de Dongeradielen yn. Oan alles hiene dizze beide mannen har niget. Alde doarpsfoarmen, pleatsen, koatershúskes, tsjerken, it birin fan de Peazens, folle net genôch. Kamminga hie winliken yn 'e holle, om in geakundeboek oer de Dongeradielen gear to stallen. Hy woe ús dêr ek foar oan 'e pinne hawwe, mar wy hawwe nea net rjocht tabite wollen. Wy hiene wol yn 'e rekken dat it mei de suver allesomfiemende bilangstelling fan dy beide hearen in ûndernimmen wurde soe dêr't de ein daelk net fan to sjen wie. In boek is dan ek nea ta stân kommen, mar wol is it wurk fan de hearen Kamminga en Hoekstra, dy't de eagen iepen hiene en mar sneupten en tekenen en sketsten, de Dokkumer Aldheitkeamer tige to goede kommen. Dizze ynstelling hat dêrtroch like folle fan in streek- as fan in stedsmuseum.
Hja hawwe ús ek meinommen nei Peazens en 't Moddergat en ek yn Wierum hwat yntrodusearre, mar dêrnei binne wy al ridlik gau ús eigen wegen gien. Net dat dit brede ús net lizze soe, mar wy hiene biheinder doel. Wy sieten leaver by mannen as Akkerman yn de typyske fiskermanswenten en leine middeis nei it iten ek wol tusken de âlde mantsjes yn 'e skeante fan 'e sédyk to harkjen en as wy it hwat ûngemurken biknoffelje koene, ek wol to skriuwen. As wy op 'e neidei op hûs yn rieden, mei ús notysjes yn 'e bûse en in mieltsje fisk yn 'e fytstas, hiene Wy it gefoel dat wy in dei yn in oare wrâld toeve hiene, ûnder in archaysk slach minsken, dy't ûnder libbensomstannichheden âld wurden wiene, sa't wy se yn ús sivilisearre streken oars hast net mear kenne; mannen dy't sûnder folle euvelmoed al den dei har libben yn bihindige heal iepen sylskipkes bleatsteld hiene oan 'e gefaren fan 'e Noardsé; dy't navigearre hiene neffens oerâlde primitive regels fan ‘marknimmen’, oerurven ûnderfining dêr't gjin wittenskip oan to pas kaem; ûnder froulju dy't lykmoedich it Wâd op gyngen to wjirmdollen, alhoewol't se wisten dat de sédamp har oer 't mad komme soe. Wy hiene in lyts bytsje it gefoel, dat yn 'e foarige ien de greate samlers fan it eigene fan it ûnbilettere folk yn Dútsklân, Skandinavië, Finlân en safolle oare streken mei in rike folksoerlevering hawn hawwe moatte, as hja de lieten en mearkes, de sêgen en brûkmen fêstleine, dêr't it oantinken oan in foarliteraire tiid yn biwarre bleaun is. Us risping wie dêrneffens mar lyts, doch wol apart.
Op de foarming fan jins eigen tael hat soks sûnder mis ek syn útwurking. Net dat der folle fan 'e Wierumer fiskerstael direkt yn Tamminga syn dichtwurk oan to wizen wêze sil. Hy koe it dêr ek skoan bûten rêdde. Mar soms komt troch in inkeld trekje yn dat
[p. 360]
dichtwurk ús mienskiplik reizgjen dochs noch efkes konkreet foar my to stean.
Oan 'e sékant ûnder de Bant en it Skoar
rouje de dyksters doar oan doar!
Sa is yn 'e ‘Ballade fan de eilânsfroulju’ it toaniel fan Eastprusen oerbrocht nei it gea dêr't wy doe by de sédyk lâns reizgen. Piter Akkerman seit wer mei syn swier lûd ‘Hoek fan de Bant’ en wy strune wer lyk as dy neimiddeis om it klobke huzen op de lytse steile hichte tusken Wierum en Ternaerd dy't syn namme eare oandocht.
Y. POORTINGA
In gewoan wurdtsje oer in butengewoan man
Hwat soe Fryslân wêze sûnder Douwe Tamminga? Ik sil mar by de deistige dingen dêr't hy mei pielt bigjinne: de tsjerne, de kroade, de helling.
Dat D.A.T. mei tsjernet helpt om de keur fan de bûter omheech to bringen. Ik soe him net graech misse wolle yn de tsjernharne fan de Fryske kultuer,
De kroade? Net dat hy dêr sa faek de hannen oan slacht nei't ik mien, mar wol hat hy der in stûdzje fan makke. Hat hy lêsten op 'e boekejoun to Boalsert ús mei syn djipgeande forhanneling oer de kroade de eagen net iepene foar dat greate technyske wûnder? Eltse kroade dy't men nou tsjinkomt sjocht men mei hiel oare eagen oan. Wy trochgrounje nou it wêzen fan de kroade. En dat is wichtich om't foar it tichtsmiten fan de Lauwerssé in hiele heap kroaden nedich binne, fan alderhanne soarte.
De helling, binammen de taelhelling. Douwe is in bitûfte hellingbaes. De swakke stéën dy't in oar ûntgeane, hy fynt se en lit syn ljocht der oer skine. Hwa ken it Frysk sa goed as hy? Hwa is sa thus yn it idioom? En dochs is hy net ien dy't it âlde, al fordwoune, kunstmjittich wer ynskeakelje wol. Hy wit: in tael libbet. En syn rie is dêr neffens. Better taelwarder as hy soe Fryslân net krije kinne.
Mar nou skou ik de hellingbaes, de man fan de kroade en dy fan de tsjerne fansiden en helje foar it fuotljocht de dichter Douwe Tamminga. Mei him kinne wy wiis wêze. Op him binne wy greatsk. Hy hat foar ús songen, hy hat foar ús tekene. En hie hy sels neat to sizzen dan sette hy út oare talen balladen oer. Men moat him mei syn sonoar lûd foardragen hearre ‘De ballade fan de raven’! Hy is in master, in greatmaster yn 'e tael. Foars yn syn balladen, mar faek o sa tear en ynlik yn syn lyryske fersen. It hichtepunt fan syn lyryk is foar my ‘It griene jier’. Spitich dat mar sa'n bytsje Friezen dat kostbere dichtwurkje yn harren boekekast hawwe. It is to hoopjen dat dit mei gauwens oars wurdt, dat it foar eltsenien to bisetten is. En dat dêrnjonken de dichter ús noch mannich nij fers skinke sil.