Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1790

Over de Tolerantie, door den Hooggeleerden Heer Hegewisch, Hoogleeraar op de Hooge School te Kiel. Uit het Hoogduitsch. Te Amsterdam by P. den Hengst, 1790. In gr. octavo, 56 bladz.

‘Myn oogmerk (zegt de Hoogleeraer Hegewisch,) in dit geschrift, is, gedeeltelyk de gevallen te ontwikkelen, in welke; gedeeltelyk de regelen volgens welke de Tolerantie of Verdraagzaamheid moet uitgeoeffend worden.’ Ter bereikinge van dit bedoelde, onderscheid hy de Tolerantie in vier soorten. ‘(1.) Die geene, welke elke Secte tegens alle anderen moet uitoeffenen. (2.) De Tolerantie van den Staat tegens de verscheiden Secten, in welke zyne Onderdaanen verdeeld zyn. (3.) Die, welke de eene partij tegens de andere moet in agt neemen, in gevalle 'er verschillende meenigen en oneenigheden over de oude Leer, de oude gebruiken en inrichtingen

[p. 450]

ontstaan mogten. En eindelyk (4.) de Tolerantie van den Staat tegens de andersdenkende medeleden eener party; het zy dezelve de heerschende zy of niet.’ Naer deze vier soorten is dit Stukje vierledig, en de Autheur legt het 'er op toe, om, by de beschouwing van iedere soort, te toonen, op welke gronden dezelve steant, en hoedanige regels daeromtrent in agt te nemen zyn. - 's Mans denkwyze over dit onderwerp, dat onder zo verschillende gedaenten voorkomt, zal in het ene geval aen dezen, en in het andere geval aen anderen, behagen; maer ze kan niet wel ene algemene goedkeuring erlangen, uit hoofde van de byzondere inzigten, waerdoor de verschillende partyen gedreven worden. Dan wat hiervan zy, hoe ver men ten dezen opzichte ook uit elkander loope, en hoe veel zwarigheids het tot nog in zich hebbe, ene algemene verdraegzaemheid te bewerken; men zal, tot welke party men moge behooren, hier verscheiden aenmerkingen nopens dit Stuk vinden, die men der nadere overdenkinge waerdig zal keuren, indien men niet geheel opzetlyk onverdraegzaem zy. - Van dien aert is, onder anderen, zyne laetste stelling, wegens de Tolerantie van den Staat, ten aanzien van verschillende Secten, in welke deszelfs Onderdaanen verdeeld zyn, die aldus luid.

‘De Staat moet by die classen van het Volk, die, door het bezit van meer goederen, voor eene betere opvoeding vatbaar zyn, de studie der wetenschappen en kennissen bevorderen, die den geest boven de vooroordeelen verheffen, die hem van het hartstogtlyk aankleeven van meeningen losmaken, en hem eene vaardigheid verschaffen, om elk stelzel met eene koele onpartydigheid van alle zyden te onderzoeken. Daardoor zal de geest van verdraagzaamheid by de hoofden der verscheiden Partyen gebooren worden, en dezelve zal zig allengskens ook over de andere medeleden verbreiden.

Misschien zal meenig een denken, dat deeze stelling geheel anders had moeten luiden. De Staat, zullen veele beweeren, moet poogingen doen, om allengskens éénheid van Godsdienst te bewerken. Dan dit is ongegrond. Wat zal den Staat daartoe beweegen? Zyn belang by den Godsdienst is geen ander, dan dat dezelve tot de vorming van goede burgers iets bydraage. Maar wanneer nu elke Godsdienst of secte in den lande zulks doet: waarom zoude hy met deeze goede uitwerking niet te vreeden zyn? Waarom zoude hy het waagen om dezelve te verliezen, daardoor

[p. 451]

dat hy de geruststelling, die elk een in zyn eigen Godsdienst vind, de Overtuiging, waardoor elke Religie haaren bekenner tot een goed burger maakt, stoorde? Want hy moet eerst deeze geruststelling en overtuiging stooren, eer hy de Onderdaanen kan overreeden, om beide in een anderen Godsdienst te zoeken. De Staat moge hierin schielyk of langzaam te werk gaan; zoo stoort hy toch altoos het goede, het geen reeds aanweezig is, en hy kan het niet weeten, of het betere, waarna hy haakt, ooit volgen zal.^(*) Een wyze Staat onderneemt dus niets, het geen,

(*) ‘De Staat, (had hy deswegens alvoorens reeds gezegd,) de Staat moet de middelen eerbiedigen, aan welken zyne onderdaanen ter bevrediging hunner zedelyke behoeftens gewend zyn. Alles wat hy ten opzigt eener betere en volmaaktere bevrediging in deezen doen kan, bestaat daarin dat hy hun slegts den weg aantoone, maar hy mag hen niet dwingen, om de oude wegen te verlaaten en den nieuwen te bewandelen Hy moet het aan de langzaame werking van eigene overdenking en overtuiging zyner onderdaanen overlaaten, of zy niet eindelyk de voordeelen van den nieuwen weg inzien.
De zedelyke natuurbehoefte, die de eerste bronwel van allen Godsdienst is, kan, dunkt my, met geen treffender woord aangeduid worden, dan met dat van Geruststelling. De vyanden van den Godsdienst maaken zig daardoor aan deszelfs vereerers gehaat, wyl zy hun haare Geruststelling rooven. Deeze Geruststelling bestaat in dien gemoedstaat van een mensch, waarin hy niet alleen met zyne lotgevallen in 't algemeen, maar ook in 't byzonder daar mee te vreeden is, dat hy zig verpligt meent te zyn, tot de vervulling eeniger pligten, die anders zeer onaangenaam zyn. Deeze gemoedsstaat is de uitwerking van eenige meeningen, die de mensch zig over de oorzaaken zyner lotgevallen zoo wel als zyner pligten gevormd heest. Zoo ras de mensch zelfs in den woesten natuurstaat, op de gevallen, die hem bejegenen, oplettend word; zoo moet 'er noodzaaklyk een verlangen in hem ontstaan, om de oorzaaken te weeten, die hem aan deeze lotgevallen onderworpen hebben. Indien het waar is, dat nieuwsgierigheid, vrees en hoop drie dryfveeren zyn, die van de natuur van het menschlyk gemoed onafscheidbaar zyn; dan moet men bekennen, dat deeze dryfveeren voornaamlyk moeten werkzaam zyn, ten aanzien der oorzaaken van de lotgevallen, die den mensch te beurt vallen; en dat zy reeds hunne werkzaamheid by den eersten mensch, die, om zoo te spreeken, onmiddelyk door de hand der natuur gevormd wierd, moesten betoonen. Men onderzoeke vry alle Religien, zoo veele ons bekend zyn; en wy zullen vinden, dat dezelve alle uit deeze eenvouwige bron ontsprongen zyn. De korte inhond dier voorstellingen, waardoor de mensch de oorzaaken zyner lotgevallen, die hem verborgen zyn, en die hy uit natuurlyke oorzaaken niet kan afleiden, meent te kunnen verklaaren, maaken het weezenlyke van zyne Godsdienstige begrippen of religiedenkbeelden uit, en de geruststelling, die door deeze denkbeelden by hem ontstaat, is eigenlyk dat geen, het welk hem zyne religie zoo dierbaar maakt. Deeze Geruststelling is zulk eene wezenlyke behoefte van den menschlyken geest, dat zelfs twyfelaars, dogmatische ongelovigen en spinosisten hunne leerstelzels zoo zoeken te bewerken, dat zy daarin gronden tot hunne geruststelling vinden kunnen.’

[p. 452]

volgens de natuur der zaak, ten uiterste zwaar en bedenklyk is. Maar te gelyk leert hem de geschiedenis, de ondervinding van alle eeuwen leert hem, dat, alwaar verscheidene religiepartyen in een en het zelfde land neffends elkander gevestigd zyn, zeer ligt oneenigheden en onderlinge haat onder dezelve ontstaan; indien de voornaamste classen des volks niet ten minste tot eene edele en duidelyke denkwyze gevormd worden. Daarom eischt de wyze staatkunde, dat zy alle weetenschappen bevordere, die zulk eene manier van denken kunnen verbreiden. Want zonder dezelve kan de verscheidenheid der secten eene bronader van veele onheilen worden, en de rust des lands verstooren.’