Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1982

Regelnummers proza laten vervallen

[p. 32]

Potgieters dagboek

1 Zondag Middag.
2 24 Oct. 1830-^+(*)

3 Tusschen drie en vier uren verliet ik mijne woning en was 4 weldra aan de Mechelsche poort⁽¹⁾. Eene misschien drie dubbele 5 wacht bezette deze terwijl de wallen aan de zijden der poort ieder 6 met slechts een soldaat waren bezet. Duizende menschen stroom- 7 den naar de poort toe om van daar (zoo mogelijk) het gevecht te zien. 8 Velen bleven voor de poort staan elkander allerlei vertellingen 9 van Engelsche vloot, Pruissische interventie enz. verhalende. Ik 10 ging aan de linkerzijde den wal op en terwijl een heldere hemel,¹⁰ 11 en een zacht weder een ruimen gezigteinder schonk zag ik op 3/4¹¹ 12 uren afstands van tusschen de boomen nu en dan de rook van een 13 kanon opstijgen en een geregeld peletonvuur deed zich samen¹³ 14 bij wijle vervangen door een enkel geweerschot. De stilte der¹⁴ 15 natuur het gevecht beneden en de schaar om mij heen wekten geheel 16 verschillende aandoeningen op. Het was eene mengeling van rust 17 woede en ellende Terwijl de vrouwen jammerden bij de gedachte 18 dat misschien hun zoon of broeder ginds vocht, sommige mannen 19 het voortdurende vechten der Hollanders op een grond wiens vrij- 20 heid door d.P.v.O. zelf erkend was⁽²⁾ voor menschen moorden hiel-²⁰ 21 den kon ik de gedachte aan de nietigheid van den mensch niet van 22 mij afweren, en was weldra het schouwspel moede. Ik begaf mij aan 23 de regterzijde van den wal van waar men juist op het wachthuis bui- 24 ten de poort ziet. Hier waren andere aandoeningen hier was de woe-

+ De letter y en de met een stip voorziene y = ij
ter aanvulling van ontbrekende interpunctie werd af en toe voor een vlotter begrip enig wit gelaten; dubieuze lezingen werden tussen ronde haken geplaatst; bij onduidelijk gebleven interpunctie, hoofdletters en uitgangen van woorden werd vooral naar leesbaarheid gestreefd.

(*) Voor de gebruikte afkortingen zie hierboven blz. 14.

(1) Ter hoogte van het huidige Leopoldplein. Ook Berchemse-, Keizers- of St.-Jorispoort geheten. In geschriften van niet-Antwerpenaars soms Brusselsepoort.

10 na hemel volgt een onleesbaar en doorgehaald woord

11 na schonk id.

13 samen: boven bijgeschreven

14 bij wijle vervangen: boven bijgeschreven; op de regel stond eerst: met een alarm afgebroken, maar dit werd doorgehaald

(2) Zijn proklamatie van 16 okt. (hierboven blz. 22).

20 d.P.v.O. lees: de Prins van Oranje

[p. t.o. 32]

Afb. 2 Potgieters woning is het eerste huis met twee verdiepingen, naast het huis met halsgevel. Toestand 1976.

[p. 33]

25 de tegen de H. algemeen en toen eenige lanciers de vesting binnen-²⁵ 26 togen meende de schaar hierin een bewijs van hun verlies te zien en 27 luide jubelkreten gingen. Er is iets akeligs en te gelijk iets 28 medeslepends in den volkskreet. Sommigen zagen echter weldra dat²⁸ 29 dit meer voor eene binnentrekkende patrouille moest gehouden 30 worden. Het werd donkerder en burgers droegen op eene draagbaar 31 een gekwetste binnen. De afstand belette mij te zien of t een 32 militair was maar enkele kreeten gingen uit den hoop op. Is t³² 33 een h. smyt de J.K. in t water enz. Eene enkele vrouw die nog³³ 34 weder een lancier zag binnentrekken klapte in hare handen met 35 een zoo afgrijsselijk gelaat dat zij eene furie geleek. In 36 t eigen oogenblik verscheen de 7^de afdeeling op de wallen, 37 de kolonel⁽³⁾ verzocht die te ruimen en buiten een paar mannen 38 gehoorzaamde men gewillig. Juist bragt men toen ik van den 39 wal kwam den gekwetste de poort binnen en hier vertoonde 40 zich de Belgische menschlievendheid op nieuw in alle hare be- 41 minnelijkheid. Van alle kanten bood men zich en nogtans het was⁴¹ 42 een H. het was zeide men kolonel Reuter⁽⁴⁾.

25 H. lees: Hollanders

28 medeslepends: de eind-s is onduidelijk

32 enkele: onduidelijk

33 J.K lees: Jan Kaas

(3) Kaspar Hendrik Karel Eymael, kolonel van de Overijselse, 7de afdeling, die te Walem en Berchem vocht. Voor de bezetting van de stadswallen op 24 okt. door manschappen van de 7de afdeling zie o.a. De Roo 152. Eymael werd op 27 okt. bij de terugtocht van de troepen naar de citadel op de stadswal bij de Huidevetterstoren dodelijk gekwetst (De Roo 171-5). In de nacht van 29 op 30 okt. op de citadel aan zijn verwondingen overleden.

41 bood of vond?

(4) Pieter Reuter (of Reuther), kolonel van de Gelderse, 13de afdeling. In okt. 1830 kommandant van de 2de brigade van de 1ste infanteriedivisie onder Saksen-Weimar. Nam deel aan de gevechten bij Lier op 18 okt. Gesneuveld te Berchem 24 okt. Vgl. Brieven van Jan Frans Willems, uitg. Rooses 102, De Bas IV 1, 489 en 491 (‘gewelddadigheden bij de ter aarde bestelling van den kolonel Reuther’ op 26 okt.). Reuter wordt door Gagern 85-86, 97 geprezen.

43 Zondagavond.

44 Zaturdags had ik geene wacht op de Meir gezien. Zondag 45 waren de grenadiers er als te voren. De garde Urbaine circuleerde 46 als vroeger en de nacht ging rustig om.

47 (p. 2) Maandag 25 Oct. 30-

48 Een bijzondere ramp⁽⁵⁾ maakte den ochtend van dien dag voor 49 mij te droevig dan dat ik mijne woning⁽⁶⁾ anders dan voor t noodza- 50 kelijke zou verlaten. s Middags trof ik in den Com.d.P. 3^de wijk^(7)5050 51 een regt hupsch man aan, 's nachts om half vier Ure bragt ik 52 een mijner dierbaarste betrekkingen naar de stoomboot⁽⁸⁾. Deze 53 was te vol om er op te komen en wij keerden rustig naar onze woning 54 terug de stilte was niet gestoord.

(5) Vermoedelijk de afkondiging door Chassé van de staat van beleg. Vgl. r. 99-100.

(6) Potgieter, - volgens de Antwerpse bevolkingsregisters ‘particulier’ of ‘zonder beroep’, - woonde Korte Nieuwstraat III (3de wijk) 344 (huisnr., thans 8) (afb. 2). Sinds okt. 1827 te Antwerpen. Niet uitgeschreven bij zijn vertrek, evenmin als zijn ‘tantes’, die Antwerpen op 26 (Wilhelmina van Ulsen, r. 101-2) en 29 okt. (Elizabet van Hengel, r. 274-5) verlieten.

(7) Politiekommissaris van de 3de wijk was Engelbert Haghe.

50 s Middags: eind-s onduidelijk

50 Com. d.P. lees: commissaire de police

(8) Vgl. Potgieters relaas in zijn Leven van R.C. Bakhuizen van den Brink (1870) 180. Het betreft de Rotterdamse stoomboot, die de prins van Oranje naar Willemsdorp bracht. Blijkens een aantekening van de prins zelf (Gerretson II 47,50) vertrok de stoomboot te 3 u. na middernacht (26 okt.). Volgens Jan Frans Dumonceau, adjudant en reisgezel van de prins, zou de boot al op de avond van 25 okt. kort na 9 u. zijn afgevaren en ging Oranje in de ochtend van 26 okt. te Willemsdorp aan land (zijn Mémoires, uitg. Buffin 1912, I 515 - uitg. J. Puraye, Mémoires du général comte François Dumonceau, deel III (Brussel 1946) 473-4).
De versie van de prins wordt bevestigd door het onuitgegeven ‘dagboek’ van de Antwerpse havenmeester Pieter Jozef Maarten van den Bemden (waarvan afschrift in het stadsarchief en de stadsbiblioteek (nr. G 137.637)), onder 27 okt.: ‘Gisteren morgend is den Prins Willem van hier met de stoomboot na Rotterdam vertrokken’.
Aan het vertrek van de prins van Oranje heeft Potgieter zijn eerste van de Drie nachten in Antwerpen gewijd (hierboven blz. 30 en voetn. 21), waarvan een lang uittreksel bij J.A. Groenewegen, Everhardus Johannes Potgieter (Haarlem 1894) 25-27.

[p. 34]

55 Dingsdag. 26 Oct 30-⁵⁵

56 s Morgens wekte de meid mij schreijende zeggende dat er aan 57 de schelde geplunderd werd en te gelijk werd de volgende Procla- 58 matie rond gebragt.

59 Belges!

60 J'ai taché de vous faire tout le bien qu'il a été en mon⁶⁰ 61 pouvoir d'opérer, sans avoir pu atteindre le noble but auquel 62 tendaient tous mes efforts, la pacification de vos belles pro- 63 vinces.

64 Vous allez maintenant délibérer sur les interêts de la pa- 65 trie dans le Congrès national qui se prépare. je crois donc a- 66 voir rempli pour autant qu'il dépendait de moi en ce moment 67 mes devoirs envers vous, et je pense en remplir encore un, bien 68 pénible, en m'éloignant de votre sol pour aller attendre ailleurs 69 l'issue du mouvement politique de la Belgique. Mais, de loin com- 70 me de près mes voeux sont avec vous, et je tâcherai toujours de con-⁷⁰ 71 tribuer à votre veritable bien être.

72 Habitans d'Anvers, vous qui m'avez donné, pendant mon séjour 73 dans votre ville, tant de marques de votre attachement je revien- 74 drai j espère, dans des temps plus calmes, pour concourir avec 75 vous à l'accroissement de la prospérité de cette belle cité.

76 Donné à Anvers le 25 Oct. 30 -

77 Guillaume P^r. d'Orange.

78 Men zegt dat in den nacht van M. op D. verscheiden schutters bij t⁷⁸ 79 vertrek van d.P.v.O. zwoeren de O. kokarde niet langer te zullen⁷⁹ 80 dragen maar dezelve met de Be te zullen verwisselen. Hoe dit zij⁸⁰ 81 zeker is het dat men niet aan de Schelde plunderde, maar een schip 82 met wapenen gelaaden wierd door de burgers ontdekt en de wape- 83 nen er uit genomen. Een detachement Schutterij werd afgezonden 84 om dit te beletten maar de schutt. zeiden Luit. commandeer niet 85 want wij geven geen vuur op de burgers en de wapenen vielen dus de⁸⁵ 86 laatsten in handen. Eenige rijstvaten en proviand in t schip overge- 87 bleven werd door de fregatten aan boord genomen. De Prins van O 88 was 's nachts met de stoomboot vertrokken. Tusschen tien en elf

55 deze datum werd later tussen de regels bijgeschreven

60 taché: het accent is onduidelijk maar de streep van de t is vrij lang

70 tâcherai: zoals het voorgaande

78 M. op D. lees: Maandag op Dingsdag; er stond eerst Z op M.

79 en 87 O lees: Oranje

80 Be lees: Belgische

85 de of den laatsten

[p. 35]

89 Uren bragt ik eenige brieven naar de post⁽⁹⁾ alle huizen waren even 90 als het onze gesloten - Weinig menschen ontmoette men op straat 91 dan eenige arme vrouwen, matrozen en mindere burgers de laatste 92 meest met een geweer gewapend, t geen men uit baldadigheid van 93 tijd tot tijd in de lucht afschoot dit ten minsten zag ik op de Place de 94 Meir De wacht aan t Paleis⁽¹⁰⁾ was vertrokken, een burger garde uit 95 de fatsoenlijkste ingezetenen bestaande had aan de Bank⁽¹¹⁾ post ge- 96 vat voor men de soldaten de geweeren had afgenomen, en de burger-⁹⁶ 97 garde beschermde de laatste voor stokslagen Sommige arm(...).⁹⁷ 98 doch dit getal was klein Vele soldaten liepen door de stad ongew- 99 apend doch hen werd niets gedaan. Sints den 24 (welke brief op// 100 (p. 3) 25 gepubliceerd werd) was de stad in staat van beleg verklaard.

101 'S ochtends om een uur bragt ik mijne geliefde Tante naar 102 de Dil. het duurde lang eer dezelve vertrok. Het groot getal¹⁰² 103 reizigers waaronder twee H. ambtenaren en een particulier hier op 104 een bureau geweest, het vertrek van den Heer Geelhand⁽¹²⁾ zoo men 105 zeide naar Itali(ë) of Leyden, de vlugt van den Gouv.⁽¹³⁾ naar t 106 kasteel deed mij eene spoedige verandering vermoeden. Ik volgde 107 de Dil. tot aan de poort t was de laatste die vertrok! Van daar 108 nog een kennis gesproken hebbende keerde ik over de geeindigde 109 beurs naar mijne woning terug. Naauwelijks waren wij op de groene 110 kamer gaan eten of een vreesselijk geweervuur deed zich hooren 111 vervangen door een donderende volkskreet. Op de voorkamer ge-¹¹¹ 112 gaan vernamen wij van de buren, dat men op de groote Markt vocht 113 t Was omstreeks drie Uren of iets later dat het aanving. Ik zag langs 114 de melkmarkt een gekwetste dragen in den arm gewond omringd van 115 burgers die met den hoed wuivende Vive les Belges! riepen Eeni- 116 ge schutters gingen onze woning voorbij, 's konings wapen aan de^116-117 117 schako hebbende afgerukt. Telkens hoorden wij op nieuw het vuur 118 en den volkskreet. De strijd was zwaar de overwinning viel den 119 burgers ten deele - de klok speelde en het driekleurige vaandel¹¹⁹ 120 werd (a)an t Stadhuis waar de hoofdwacht is opgeheschen. Reeds be- 121 gon men op verscheiden plaatsen barricades te maken.

122 Uit verschillende verhalen schijnt het gevecht aldus geweest 123 te zijn. De Burgers en eenige jonge lieden werklieden en matro-

(9) De briefpost Meir III 1264, oostwaarts de Kolveniersstraat.

(10) Het nog bestaande paleis aan de Meir 50. Voor Place de Meir, in Potgieters dagen en nog lang daarna de gebruikelijke benaming voor de residentiële Meir, vgl. Place Verte (voetn. 15) en Esplanade (r.252) voor kasteelplein.

(11) De in 1826 opgerichte Antwerpse Bank (toen al Bank van Antwerpen naar Banque d'Anvers), zelfstandig filiaal van de Algemeene Nederlandsche Maatschappij ter begunstiging van de volksvlijt, Lange Nieuwstraat III 181, thans 24 (met aanbouwsels).

96 voor: men verwacht: waar

97 arm(.....) (a).t.w.(v).: 4 of 5 letters en de afkorting zijn onduidelijk

102 Dil. lees: diligence

(12) Jhr. Ferdinand Jozef Geelhand van Merksem en Dambrugge (1783-1855). In 1830 majoor van het 3de bataljon (-3de wijk) van de burgerwacht. 23 Okt. als bataljonskommandant vervangen door notaris A.A. Gleizes (Fransman van geboorte; van 9 dec. 1830 tot 13 febr. 1831 waarnemend burgemeester).
25 Okt. schrijft J.F. Willems aan J. de Vries, dat ‘Ferd. Geelhand te Leiden (is), waar hij misschien zal gaan wonen’ (Brieven..., uitg. Rooses 102). 30 Nov. meldt De Vries aan Willems het bezoek te Amsterdam van ‘de brave hupsche Ferd. Geelhand met de jonge de Caters’ (bedoeld is Eugeen Caters, zoon van de burgemeester) (J. Bols, Brieven aan Jan-Frans Willems (Gent 1909) 226). 13 Dec. bericht Willems aan De Vries, dat ‘Ferd. Geelhand weer hier (is)’ (uitg. Rooses 107).
Aan De Vries schrijft Geelhand dd. 9 april 1832: ‘... la prophétie de Ste Hildegarde (van Willems, waarin deze het einde van België voor 1835 voorspelde) m'a été remise par Monsieur Van Dinter (hieronder voetn. 90-91); cette pièce est vraiment curieuse; mais elle est désespérante en prolongeant notre malheureux état jusqu'à l'année 35’ (Bols, o.c. 247). De Geelhands onderscheidden zich in en na 1830 door hun onvoorwaardelijke trouw aan het Oranjehuis. Edward Jozef G. en Karel Jozef Geelhand-della Faille, broers van voorgaande (De Vries' ‘heerlijk en heilig drietal’), werden op 21 mei 1833 bij de opening van de orangistische kring La Loyauté door het gepeupel op de Meir mishandeld. Een neef August Jan Baptist G.v.M. en D., luitenant-kolonel en kommandant van de schutterij, werd op 30 aug. 1830 door de prins van Oranje te Antwerpen tot zijn adjudant benoemd. Na 1830 buiten betrekking. In 1833 vervolgd wegens aansporing tot vaandelvlucht van een bij hem ingekwartierd Belgisch soldaat.

(13) Alexander Frans Gisleen van der Fosse (Mechelen 1769-1840). Door Willem I tot burggraaf verheven. In 1826 goeverneur van Noord-Brabant; 4 febr. 1830 als goevemeur naar Antwerpen. Na 1830 ambteloos. Het blijkt niet, dat hij naar de citadel zou gevlucht zijn. Hetzelfde werd trouwens van burgemeester Caters en anderen verteld.
Zijn broer jhr. Hyacint v.d.F. was in 1830 goeverneur van Zuid-Brabant.

111 vervangen: oorspronkelijk stond er: afg(ebroken)

116-117 aan de of den schako

119 burgers: eind-s onduidelijk

[p. 36]

124 zen met de 's morgens vermeesterde geweeren gewapend trokken uit 125 het voormalig huis der Heeren Clegg. nu Local de l'Union⁽¹⁴⁾ langs 126 place Verte⁽¹⁵⁾ over de Handschoenmarkt en oude Koor(d)en Markt^(16)126126 127 langs het Suikerstraatje naar de Hoofdwacht. De gewone post¹²⁷ 128 van een paar honderd grenadiers was met 200 man militie versterkt⁽¹⁷⁾. 129 De burgers in veel minder getal gewapend namen eene voortref- 130 felijke positie en begonnen den aanval. Weldra groeide hun getal 131 aan door sommigen uit de garde Urbaine. Het schrikkelijk verbran-¹³¹ 132 den der boerenwoningen om de stad had de geestdrift tot volle 133 hoogte gedreven. Weldra weken de militairen en na 2 1/2 uren strijd 134 waren de burgers meester. De schutterij boven op t Stadhuis gele- 135 gerd was grootendeels aanschouwer gebleven; alleen zij die de vorige¹³⁵ 136 nacht zwoeren de nationale cocarde te zullen dragen voegden zich¹³⁶ 137 bij de burgers. L.(H.) en f.rij(w)aert. Het schijnt dat de militairen¹³⁷ 138 gedeeltelijk de poort⁽¹⁸⁾ betrokken misschien ook gedeeltelijk naar¹³⁸ 139 t kasteel terug togen. Verscheiden huizen op de markt werden 140 door de kogels getroffen. Na het eindigen van t gevecht ver-¹⁴⁰ 141 zorgden de burgers aan de markt Holl. en Brab. gelijkelijk aan¹⁴¹ 142 windsels en doeken. t Werd avond en nog altijd hoorde men ge- 143 weeren afgaan gedeeltelijk vreugdeschoten gedeeltelijk baldadig- 144 heid. Voor acht uren ging een mijner kennissen naar de post alles 145 was rustig maar de barricades rezen als van uit den grond op.¹⁴⁵¹⁴⁵ 146 Gedurende t gevecht kwam Le Navigateur het eerst voorbij onze 147 woning met de medaille Vaincre ou mourir⁽¹⁹⁾. (p. 4)

148 Het was 's avonds half elf Uren een hevig schellen deed 149 zich aan onze huisdeur hooren men was bezig in de buurt met het 150 maken van barricades en men eischte mijne medehulp. Volgaarne¹⁵⁰ 151 verleende ik die en tot half een gewerkt hebbende, ging ik een 152 oogenblik te huis eten doch werd dadelijk weder gescheld en werkte¹⁵²

(14) Het herenhuis Groenplein III 707 (thans 42), naast het gerechtshof (thans hoofdpost). Tot eind juni 1830 zetel van het Engelse handelshuis James Clegg and Brothers, werd dit huis (eigendom van de families Le Candele en Cornelissen) op 24 juni 1830 aan de sociëteit Cercle de l'Union overgedaan. Na 28 aug. herbergde het Local de l'Union de staf van het 3de bataljon der burgerwacht. Van den Herreweghe en de zijnen hebben er zich van wapens kunnen voorzien! De Cercle de l'Union heeft tot 1846 bestaan.

(15) Place Verte, Franse benaming voor Groen Kerkhof. Achteraf in het Vlaams als Groenplaats vertaald.

(16) Een late verhaspeling van Korenmarkt, opvallend wegens het verschil in uitspraak van de klinker in het Antwerpse dialekt. In de Franse tijd Marché aux Cordes. De oorspronkelijke benaming werd pas in 1841 in de spelling Koornmarkt hersteld.

126 Hand: boven bijgeschreven

126 en oude Koorden Markt: boven bijgeschreven

127 Suikerstraatje: oorspronkelijk stond er klooste(rstraat) maar doorgehaald

(17) Onjuist en door Potgieter achteraf r. 327-8 (voetn. 45) verbeterd. De versterkte hoofdwacht bestond uit ca. 170 manschappen van de 9de en een vijftigtal van de 7de afdeling, met ondersteuning van de schutterij in het stadhuis. Bijzonderheden over het gevecht op de Grote Markt vindt men bij De Roo 158-9, 161-3, Knoop 157-9 en de anonieme Merkwaardigheden voor de geschiedenis van den Belgischen opstand, behelzende eene nauwkeurige opgave der belangrijkste voorvallen te Antwerpen en op deszelfs citadel, van 1830 tot aan december 1832,... (Utrecht 1836) 13, 16-17.
Dat het gevecht ‘2 1/2 uren’ heeft geduurd, zoals Potgieter r. 133 beweert, is onwaarschijnlijk. Volgens Verachter 9 en het anonieme Verhaal van het voorgevallene in Antwerpen van den 28n augustus 1830 tot den In mei 1831 door een Hollandse ooggetuige (uitg. Buffin 1912, II 210) was de strijd al na één uur beslist.

131 sommige of sommigen: onduidelijk

135 alleen: er staat waarschijnlijk: allen

136 nationale: uitgang onduidelijk

137 L. (H.) en f.rij(w)aert: onduidelijke eigennamen

(18) Waarschijnlijk de Borgerhoutse- of Kipdorppoort, aan het eind der Lange Nieuwstraat, ter hoogte van de huidige Kipdorpbrug. r. 155 wordt stellig deze poort bedoeld. Potgieter schrijft opvallenderwijze Burgerhou(d)t (r. 160, 161 en 360), een ongewone bijvorm van Borgerhout, die men ca. 1830 en zelfs eerder in geschriften en op kaarten (vooral van niet-Antwerpenaars) nu en dan aantreft: o.a. bij Seelig 1830, Lastdrager 1846, Kessels 1831, Gagern 1830; kaart van het markgraafschap Antwerpen van P. Verbiest 1662, kaarten van Jaillot 1781, Tardieu 1805 en het Hollandse stadsplan van 1830-1832 (afb. 1, Burgerhoutsche poort naast Borgerhout!).
Voor de bezetting van de stadspoorten en de wallen in de namiddag van 26 okt. zie hierboven blz. 25, voor nadere bijzonderheden Gagern 103, De Roo 159 en Knoop 158. De van de Grote Markt (en de Meir) verjaagde en ontwapende soldaten zijn over de kaaien en de stadswallen naar de aansluitende citadel gevlucht.

138 misschien: -en onduidelijk

140 eindigen: -en onduidelijk

141 Brab. lees: Brabanders

145 maar: boven bijgeschreven

145 barricades: uitgang onduidelijk

(19) Wie Potgieter met ‘Le Navigateur... met de medaille Vaincre ou mourir’ bedoelt, is niet met zekerheid te achterhalen. In een orangistisch schotschrift in het Journal du Commerce van 12 jan. 1831 is Le grand Navigateur de naam van een Belgisch schip, dat Oostende aandoet met een lading mosselen (Prims II 255). Een mogelijk aanknopingspunt levert het Etat des individus domiciliés à Anvers, qui ont réclamé la croix de fer. N^o 26 van nov. 1834, met onder nr. 9 de de aanvrage van een zich ‘professeur de navigation et mécanicien’ noemende Jakob Frans Goes, geb. te Oostende in 1787, die beweerde op 26 okt. 1830 twee Hollandse schildwachten aan de Antwerpse Bank te hebben ontwapend. De onderscheiding werd hem geweigerd (SA MA 545/2, Prims I 348). Het betreft J.F. Goes, kompasmaker, Brouwersstraat I 2395 (1830), Falkonplein II 2177 (1834).
Voor een medaille Vaincre ou mourir van Parijs-Brusselse makelij zie P. Génard, Catalogue du musée d'antiquités d'Anvers (Antwerpen 1894⁴) 264, nrs. 161-3 en H. de Witte, Cent ans d'histoire de la médaille en Belgique. 1815-1910 in Bulletin de l'académie d'archéologie de Belgique 1910, 244.

150 barricades: uitgang onduidelijk

152 werd er: er overschreven door dadelijk

[p. 37]

153 toen tot twee uren. De schutter die de wacht hield, zeide mij 154 dat men 's morgens om 4 uren voor t stadhuis zoude bijeen komen 155 om van daar naar de poort⁽¹⁸⁾ te trekken ten einde die te kunnen 156 aanvallen. Om vier Uren deed men dit en luidde de alarmklok en zij 157 die nog laat in den nacht tot 12 uren in de Apostelstraat en op 158 de St Jacobs Markt hadden gevochten, waren hier op nieuw van de 159 eersten. Reeds werd te gelijk door het legioen van den Kol. Niel- 160 lon de Burgerhoutsche poort van buiten aangevallen terwijl de 161 burgers van binnen de Roode⁽²⁰⁾ Burgerhoudtsche⁽¹⁸⁾ en Mechel-¹⁶¹ 162 sche⁽¹⁾ poort aanvielen. Om zes Uren hoorde men de vreugdeklok 163 luiden de Brusselsche armée trok binnen de poort⁽²¹⁾.

(18) Waarschijnlijk de Borgerhoutse- of Kipdorppoort, aan het eind der Lange Nieuwstraat, ter hoogte van de huidige Kipdorpbrug. r. 155 wordt stellig deze poort bedoeld. Potgieter schrijft opvallenderwijze Burgerhou(d)t (r. 160, 161 en 360), een ongewone bijvorm van Borgerhout, die men ca. 1830 en zelfs eerder in geschriften en op kaarten (vooral van niet-Antwerpenaars) nu en dan aantreft: o.a. bij Seelig 1830, Lastdrager 1846, Kessels 1831, Gagern 1830; kaart van het markgraafschap Antwerpen van P. Verbiest 1662, kaarten van Jaillot 1781, Tardieu 1805 en het Hollandse stadsplan van 1830-1832 (afb. 1, Burgerhoutsche poort naast Borgerhout!).
Voor de bezetting van de stadspoorten en de wallen in de namiddag van 26 okt. zie hierboven blz. 25, voor nadere bijzonderheden Gagern 103, De Roo 159 en Knoop 158. De van de Grote Markt (en de Meir) verjaagde en ontwapende soldaten zijn over de kaaien en de stadswallen naar de aansluitende citadel gevlucht.

(20) De Rodepoort bevond zich aan de Paardenmarkt, aan het eind der Rodestraat.

(18) Waarschijnlijk de Borgerhoutse- of Kipdorppoort, aan het eind der Lange Nieuwstraat, ter hoogte van de huidige Kipdorpbrug. r. 155 wordt stellig deze poort bedoeld. Potgieter schrijft opvallenderwijze Burgerhou(d)t (r. 160, 161 en 360), een ongewone bijvorm van Borgerhout, die men ca. 1830 en zelfs eerder in geschriften en op kaarten (vooral van niet-Antwerpenaars) nu en dan aantreft: o.a. bij Seelig 1830, Lastdrager 1846, Kessels 1831, Gagern 1830; kaart van het markgraafschap Antwerpen van P. Verbiest 1662, kaarten van Jaillot 1781, Tardieu 1805 en het Hollandse stadsplan van 1830-1832 (afb. 1, Burgerhoutsche poort naast Borgerhout!).
Voor de bezetting van de stadspoorten en de wallen in de namiddag van 26 okt. zie hierboven blz. 25, voor nadere bijzonderheden Gagern 103, De Roo 159 en Knoop 158. De van de Grote Markt (en de Meir) verjaagde en ontwapende soldaten zijn over de kaaien en de stadswallen naar de aansluitende citadel gevlucht.

161 Mechelsche: boven bijgeschreven

(1) Ter hoogte van het huidige Leopoldplein. Ook Berchemse-, Keizers- of St.-Jorispoort geheten. In geschriften van niet-Antwerpenaars soms Brusselsepoort.

(21) Over het juiste beloop van de gevechten aan de stadspoorten bestaat nog onzekerheid. De door Potgieter niet vermelde Slijkpoort (ook Oosterweelse- of Lillopoort genoemd, aan het eind der huidige Nassaustraat) werd al in de namiddag van 26 okt. ca. 6 u. door de havenkorpsen bezet. Volgens De Roo 160 en Knoop 158 werd alleen de brug aan de Slijkpoort tijdig vernield, de overige poortbruggen niet.
De Rodepoort werd op 27 okt. kort na 7 u. in de ochtend door Antwerpse opstandelingen bezet, zoals o.a. blijkt uit het bericht van een Franse ooggetuige, die vlak bij de poort in de Rodestraat woont (in A. Thys, Recueil des Bulletins de la propriété 1886, 141), De Roo 166-7, Knoop 158-161, (De Wargny) 130 en een lito van Ratinckx (A.J.J. Delen, Iconographie van Antwerpen (Brussel 1933) nr. 551) met bijschrift ‘Prise de la Porte rouge d'Anvers, le 27 Octobre 1830. A 6 heures de matin...’. Overeenstemmend Potgieter r. 161.
Ten onrechte beweren Van den Herreweghe (zijn verslag aan het Voorlopig Bewind, afgedrukt o.a. bij Mertens en Torfs VII 574), het anonieme Verhaal van het voorgevallene in Antwerpen... (uitg. Buffin 1912, II 213), Mertens en Torfs VII 242¹, Prims I 275, Wanty 139 e.a., dat de Rodepoort al op de avond van 26 okt. ca. 6 u. werd vermeesterd. Vgl. hierboven blz. 26.
Opstandelingen binnen de stad hebben in de ochtend van 27 okt. ca. halfacht de Borgerhoutsepoort voor de patriotten buiten de stad geopend. Het door Niellon en Kessels in kranteartikels en verweerschriften opgediste verhaal, dat de poort door hun ‘braven’ stormenderhand werd ingenomen, is louter verzinsel. Men leze o.a. het verhaal van de intocht bij Conscience, Geschiedenis mijner jeugd 78 (- uitg. Gijsen 105), die echter verzuimt het uur te vermelden.
Voor de inneming van de Borgerhoutse- en Rodepoort zij ook verwezen naar Souvenirs d'un volontaire de 1830 (Gent-Parijs 1880) 32-35 van Bernard Cruyplants, een officier in het korps Niellon, volgens wie de hoofdmacht van Niellon pas ca. 9 u. de Borgerhoutsepoort is binnengetrokken. Hetzelfde schrijft Hochepied Larpent: ‘about 9 o'clock I saw the Bruxellois army enter the town’ (Demoulin 494, eveneens 489). Een weinig geflatteerde beschrijving van de intrekkende patriotten geeft de Brusselse kapitein Scheltens, die pas uit Nederlandse dienst was ontslagen: ‘Le peuple ouvrait les portes et les volontaires, commandés par Niellon et Kessels entrèrent en ville. Jamais de la vie je n'ai vu un ramassis de peuple pareil à celui-là. Les Cosaques étaient des “gentlemen” auprès de ces défroqués... Une partie de cette bande venue du dehors, grossie par les émeutiers du dedans, se dirigea sur les quais et commença à faire feu sur les frégates... Que dire de ces ivrognes? C'était à hausser les épaules de pitié’ (Souvenirs d'un grognard belge. Les mémoires du colonel Scheltens, uitg. Ch. Terlinden (Brussel z.j.) 227-8).

164 Woensdag. 27 Oct. 1830.

165 Moeijelijk is de algemeene vreugde te beschrijven waarme- 166 de ieder zich op dien morgen van de Belgische cocarde voorzag. 167 Moeijelijk die algemeene blijdschap af te malen, die des avonds in 168 zoo vreesselijk een ellende verkeeren moest. Van de buren ontving 169 ik de grootste bewijzen van toegenegenheid, zelfs van de mindere 170 klasse. Op de groote markt was de Belgische armee bijeen en weldra 171 kreeg zij verlof zich in te kwartieren Algemeen was men over de 172 soldaten te vreden, maar eenige enkelen bleven altijd geweeren 173 afschieten. Men sprak van een arrangement met den gen. der¹⁷³ 174 citadel en bereids was het over driën dat men nog niets dan¹⁷⁴ 175 verheugends gehoord had. De Proclamatie van den Hr. VD. Herre- 176 weghe⁽²²⁾ en den Luit Colonel Stevenotte⁽²³⁾ was aangeplakt om¹⁷⁶ 177 half vier was de vloed hoog de citadel gaf het teeken en deze en de¹⁷⁷ 178 fregatten begonnen het bombardement. Verscheiden menschen 179 vlogen angstig onze woning voorbij zeggende dat eenige dronken 180 kerels op de fregatten hadden gevuurd en deze nu vuur gaven. Ik 181 kon mij niets anders verbeelden of het zou een enkel kanonschot 182 zijn dat ter bestraffing werd gegeven maar de kanonnade werd tel- 183 kens heviger, de buren sloten de reeds geopende woningen weder en 184 de vrouwen besloten in den kelder te gaan. Het vuur werd heviger, 185 en men schelde bij ons ten einde de deur open te houden zoo 186 mogelijk de troepen een uitval mogten doen. Akelig gezigt dat

173 gen. lees: generaal

174 driën lees: drieën

(22) Voor de Franse proklamatie van Van den Herreweghe zie S.A. Plakkaat 103 (met bijschrift ‘Publié le 27. 8bre 1830, onze heures du matin’), (De Wargny) 134, Verhaal van het voorgevallene in Antwerpen... (uitg. Buffin 1912, II 215-6), Mertens en Torfs VII 561 en Prims I 281.

(23) De voorlopige plaatskommandant Stevenotte liet op 27 okt. een Franse proklamatie uitgaan betreffende de ordehandhaving in de stad (SA Plakkaat 105, Postryder van Antwerpen 28 okt. (blz.) 1/(kol.)3). Tegelijk verscheen van hem een Franse dagorder, waarbij het afschieten van geweren verboden en het ontwapenen van overtreders toegestaan werd (in bijlage bij een brief van Hochepied Larpent van 28 okt., uitg. Demoulin 499).
De Waals-Luxemburger François Stevenotte (1784-1831) was ‘luitenant-kolonel’ van een troep vrijwilligers, ingedeeld bij het Belgisch-Parijse legioen van de inmiddels afgezette ‘kolonel’ Parent, dat met het korps Niellon naar Antwerpen kwam. Door Niellon op 27 okt. tot plaatskommandant van Antwerpen benoemd, werd Stevenotte op last van Rogier op 30 okt. vervangen door de in Belgische dienst overgegane kolonel Jean N.M. l'Olivier, tot voor kort majoor van de 15de afdeling (zie hieronder voetn. 44).
Over Stevenottes militair verleden hangt een sluier. In 1815 was hij verbonden aan het departement van Oorlog in Den Haag, welke bediening hij wegens onvoldoende kennis van het Nederlands moest opgeven. Nadien als joernalist werkzaam te Brussel, het Mekka der opposanten, waar hij in Le vrai libéral tegen de regering (o.a. voor De Foere) schreef en herhaaldelijk gerechtelijk werd vervolgd. Stevenotte overleed als plaatskommandant van Aarlen aan de gevolgen van een val van zijn paard. Zie over hem L. Leconte, Les légions belges-parisiennes et autres formations de volontaires venues de France en 1830 (Brussel z.j.) 70-73.

176 na aangeplakt werd een onleesbaar woord doorgehaald

177 hoog: men verwacht: laag

[p. 38]

187 de straat opleverde. Honderden mannen en vrouwen met hunne 188 schreijende kinderen zieken op draagbaren waggelende grijzen 189 gingen onder t bombardement ons huis voorbij hunne woningen 190 ontvlugtende. Men sprak algemeen reeds dat er brand in de 191 Kloosterstraat zoude ontstaan zijn waar een ordelooze menigte 192 het arsenaal was aangevallen. De pompiers gingen onze woning met¹⁹² 193 de brandspuiten voorbij en men voerde de kanonnen naar de Suiker- 194 ruij om op de oorlogsschepen te vuren. Tegen 7 uren werd het nog 195 heviger en met een vriend sloten wij de deur en begaven ons in 196 den kelder. Banger uren heb ik in mijn leven niet gesleten. Om- 197 streeks acht uren naar boven gaande om te verluchten // (p. 5) 198 was de hemel gloeijend rood en uit het dakvenster zagen wij 199 naar de zijde van Place Verte vurige wolken ten hemel stijgen. 200 Eensklaps werd er gescheld en drie Volontaires van Diest vroegen²⁰⁰ 201 om huisvesting⁽²⁴⁾ wie zoude die in zulken oogenblik niet gewillig 202 geven! Terwijl wij van boven hun matrassen haalden scheen digt 203 bij ons in de buurt een bom te vallen want de glazen rinkinkten. 204 Weinig tijds daar na even gaan ziende ontdekten wij het huis van 205 den Heer Pauwels⁽²⁵⁾, welks voorzijde door de bom was vernield 206 Wij wilden verder gaan maar een vriend wederhield ons en vertelde 207 dat op de Hooikaai een Hooi Magazijn⁽²⁶⁾ de troepen toebehooren- 208 de brandde. Het was halfnegen het vuur scheen een oogenblik te 209 verpozen maar weldra begon het op nieuw. Met verschillende 210 tusschenpoozen duurde het tot half elf drie maal wil men dat 211 het fregat zoude hebben willen uitscheiden maar telkens 212 kanonneerde men op nieuw Tot half twee uren toe zaten wij in de²¹² 213 kelder en telkens was 't of als men nog een schot hoorde. Toen²¹³ 214 ging de familie slapen Ik bleef waken tot vier uren en sluimer- 215 de toen van overspanning tot 6 uren toe.

192 was: men verwacht: had

200 Volontaires: uitgang onduidelijk

(24) Het verhaal van de ‘drie jongelieden van Diest’ ook in Potgieters Leven van R.C. Bakhuizen van den Brink 182.
Volgens M. van der Eycken, Geschiedenis van Diest (Diest 1980) 272 trokken ca. 130 Diestse vrijwilligers al op 24 sept. naar Leuven. In oktober behoorden ze met de Leuvenaars tot het korps Niellon (L. Leconte, Le général A.-F. Mellinet et sa brigade ‘La Victorieuse’ (Kortrijk z.j.) II 164.). Vgl. Potgieters ‘Diestsche (compagnie)’ (r.291).

(25) Pieter Jozef Pauwels, tabaksfabrikant, Melkmarkt I 772 (na 1856 nr. 10), in de as van de Korte Nieuwstraat, op enkele stappen van Potgieters woning. Zie over dit voorval Mertens en Torfs VII 266². Het officiële schaderapport Etat des dommages portés aux maisons par le bombardement et l'incendie du 27 octobre 1830 (Antwerpen z.j.) 3, onder nr. 86, raamt de schade aan het huis Pauwels op fl. 2.000.

(26) De brand van het hooimagazijn, Plantijnkaai (bij de hoek van de St.-Jansvliet), wordt ‘afgebeeld’ op de anonieme lito Het beschieten der stad Antwerpen,..., op den 27 Octbr 1830 (Delen, Iconographie van Antwerpen nr. 557; nr. 2 van de verklarende schets: Hooi magazijn). De nieuwe benaming Plantijnkaai werd in 1819 gegeven aan de herbouwde Houtkaai (van St.-Jansvliet tot Rijken Hoek) en Hooikaai (zuidwaarts Rijken Hoek).

212 de of den kelder

213 of als: kennelijk een verschrijving voor: alsof

216 Donderdag 28 Oct. 30.

217 Een nieuwe onrust verspreidde zich door de stad. Men zeide 218 dat het bombardement om acht uren zoude hervat worden⁽²⁷⁾. Een 219 schrikkelijk getal menschen begaf zich de poort uit. Ik ging 220 naar de Roode bezocht er een mijner vrienden die bereids was 221 vertrokken en hoorde aan de poort zelf van een mijner kennissen

(27) Vgl. Mertens en Torfs VII 259 en M. van der Voort, Gebeurtenissen van Antwerpen, sedert 1830 tot den Isten september 1833, onderbegrepen het beleg van het kasteel,... (Antwerpen 1833) 45-46.

[p. 39]

222 dat men vrijelijk uit kon gaan. Naar huis teruggekeerd, ont- 223 moette ik de mijnen ook gereed om te gaan doch de Procl. van²²³ 224 den gen. Mellinet⁽²⁸⁾ weldra beneden die van den Baron V.D.L. d^224-225 225 H.⁽²⁹⁾ aangeplakt zijnde stelde de gemoederen wat gerust. Schip-^225-226 226 m(u)l. Ik ging omstreeks 12 uren met een mijner kennissen uit en 227 zag de schrikkelijke verwoesting!! De groote Markt zag er 228 deerlijk uit vooral het Stadhuis waarop zoo als mij een 229 lid der Regeering verhaalde een groot gedeelte van den sted. 230 raad gedurende het bombardement was bijeengeweest⁽³⁰⁾. Vandaar 231 gingen wij naar de Suikerruij waar de uitgang naar de schelde 232 door de Bar^r. versperd bewaakt werd en niemand door mogt gaan.²³² 233 Het kanon lag nog daar. Vandaar gingen wij langs de Hoogstraat 234 naar den O(ev)er waar ook een bom in een klein huis was gevallen -²³⁴ 235 beneven op het pakhuis de Munt⁽³¹⁾. Het uitgebrande hooipakhuis 236 rookte nog - ik meende het ijsselijkste gezien te hebben. groote 237 god ons toefde een ander schouwspel in de kloosterstraat. De 238 linkerzijde had geen huis dat niet zwaar beschadigd was maar 239 de regter van nagenoeg den ingang af tot aan t kasteel toe de²³⁹ 240 schrikkelijkste brand die immer menschenoogen gezien hebben. 241 De muren van 't Correctiehuis⁽³²⁾ getuigden dat daar eene gevan- 242 genis was geweest. de verdere huizen nog rookende waarin vroeger²⁴² 243 mijne kennissen woonden - en het Entr. dat men rekende 25 mil-²⁴³ 244 lioen⁽³³⁾ te bevatten nog altijd rookende en brandende. Verderop 245 het arsenaal op de muren na vernield en de huizen aan de andere 246 zijde in vlammen of smeulende of bezig om omver te halen. Hier lag 247 een half afgeschoten burger-soldaat - als in het midden doorgekapt. 248 Verder een // (p. 6) een man in het hoofd doorschoten in de vlam- 249 men opgekrompen. Ginds eene razende moeder die hare drie kinde- 250 ren in den brand verloor Afgrijsselijke oorlog! de tranen sprongen 251 mij in de oogen ik kon langs dien weg niet terug gaan. Wij repten 252 ons door de Lepelstraat en wilden uit die langs de Esplanade om-²⁵²²⁵² 253 wandelen maar een daar staande schildwacht belette ons dit. Langs²⁵³

223 Procl. lees: Proclamatie

(28) Op 28 okt. kondigde Mellinet een door Nypels medeondertekende Franse proklamatie af, waarin melding wordt gemaakt van een met Chassé door ‘les Chefs de l'armée citoyenne’ op die dag bereikte bestandsovereenkomst. Voor de tekst van de proklamatie zie SA Plakkaat 107, (De Wargny) 148, Demoulin 498-9, G. Oppelt, Histoire générale et chronologique de la Belgique de 1830 à 1860,... (Brussel 1861) 489, Leconte, Le général A.-F. Mellinet... I 66-67 en A.J. Lastdrager, Belegering en verdediging des kasteels van Antwerpen (Amsterdam 1846), Bijlagen 6 (nr. 5). Het bestand van 28 okt. werd op 30 okt. door een vijfdaagse wapenschorsing bekrachtigd.

224-225 V.D.L. d'H. lees Van der Linden d'Hoogvorst

(29) De Franse proklamatie van Emmanuel baron van der Linden van Hoogvorst, lid van het Voorlopig Bewind en inspekteur-generaal der burgerwacht, dd. 28 okt., waarbij de reorganisatie van de Antwerpse burgerwacht wordt aangekondigd (SA Plakkaat 108, Postryder 28 okt. 1/3, Oppelt, Histoire... de la Belgique... 490; nadere schikkingen Plakkaat 109 (tweetalig), Postryder 30 okt. 2/2 - Den Antwerpenaer 30 okt. 1/1). Vgl. hieronder voetn. 35.

225-226 Schipm(u)l of m(ee)l: betekenis is onduidelijk

(30) Onjuist. De meeste leden der stadsregering weigerden met Van den Herreweghe in onderhandeling te treden en hadden de raadszaal verlaten. Vgl. o.a. Mertens en Torfs VII 243. Voor de notulen der raadsvergadering van 27 okt. zie Prims I 281-3.

232 Barr of Barc: onduidelijk voor barricades

234 O(ev)er: onduidelijk

(31) De oude Munt der Brabantse hertogen, aan de hoek van de Klooster- en de Muntstraat, waarvan de laatste resten enkele jaren geleden werden opgeruimd.

239 na toe waarschijnlijk vertoonde vergeten

(32) De stadsgevangenis (korrektiehuis) in de gebouwen der voormalige St.-Michielsabdij (noordoostelijke hoek, aan de Kloosterstraat). De gevangenen werden tijdig vrijgelaten.

242 verdere: eind-e onduidelijk

243 Entr. lees: Entrepot

(33) Voor dit (overdreven) cijfer, dat men bij Verachter 12, onder 4 nov., terugvindt, zie het hieronder voetn. 63 opgemerkte.

252 na Lepelstraat: naar doorgehaald

252 na wilden: (uit) of (wij) onduidelijk

253 na maar: do(or) doorgehaald

[p. 40]

254 het theatre des Varietes⁽³⁴⁾ heen wandelden wij naar de Meir, in dien 255 weg zagen wij geene groote verwoestingen. Op de Meir stond een 256 schrikkelijk aantal kruidwagens en verder op kanonnen door twee²⁵⁶ 257 schildwachten bewaakt. Van de beide uiterste stukken woei de²⁵⁷ 258 Brabandsche vlag. Algemeen bleef men ongerust daar er nog geene 259 regeering bekend was. Op den middag van dien dag ging ik naar 260 de Rouaensche kaaij om iemand wien ik noodzakelijk spreeken 261 moest. Deze was reeds vertrokken. Zijn huis was ook zeer bescha- 262 digd. Van daar langs de Schelde terugkeerende was alles rustig.²⁶² 263 's Avonds om 7 uren hoorden wij van een vriend (fransch) dat zijne 264 pas bevallene vrouw den volgenden morgen naar Merxem zoude 265 vertrekken. Ook mijne Tante wilde gaan en een kennis vertelde ons 266 dat s ochtends eene Dilig. zoude rijden. Voor haar eene plaats geno- 267 men hebbende sliep ik van elf tot 4 uren en ging toen nogmaals 268 hooren maar de Diligence mogt niet rijden. Om half zeven nog- 269 maals gegaan zijnde was alles even rustig als te voren.

(34) Hoek Gérard- en Schermersstraat. Afgebroken 1892.

256 aantal of aantaal

257 uiterste onduidelijk

262 alles: uitgang onduidelijk

270 Vrijdag 29 Oct. 1830.

271 Om half twaalf uren ging ik uit om t geld van de Dil terug 272 te vragen en nog zag ik weder menschen de stad verlaten. Schrik-^272-273 273 kelijke wraakneming die duizende ontrukte en geheele bezittingen²⁷³²⁷³ 274 vernielde van wat ellende waart gij niet oorzaak! Ook mijne T.²⁷⁴ 275 wilde vertrekken om half drie Uren verliet zij onze woning! Men 276 zegt dat dien dag er geen beurs was. Ik bleef het verdere van 277 dien dag te huis en vond in de drie diestsche volontaires regt²⁷⁷ 278 hupsche menschen. Zij bragten hun vaandel mede waarop Volon- 279 taires de Diest geschreven staat. De Jong. vD.

272-273 schrikkelijke: eind-e onduidelijk

273 ontrukte: onduidelijk

273 na en: andere doorgehaald

274 T. lees: Tante

277 volontaires: uitgang onduidelijk

280 Zaturdag 30 Oct. 30-

281 Droeviger heb ik nimmer den verjaardag mijner Tante door- 282 gebragt dan heden!

[p. t.o. 40]

Afb. 3 Kloosterstraat, daags na de beschieting.

[p. t.o. 41]

Afb. 4 Potgieters handschrift.

[p. 41]

283 Heden ochtend om acht uren ging ik naar de Société de l' 284 Union ten einde mij aan te geven voor de garde Urbaine⁽³⁵⁾. Ik vond 285 nog niemand doch om negen Uren terugkeerende was men reeds be- 286 zig met het inschrijven der lijsten voor deputés om de chefs te²⁸⁶ 287 kiezen. Dit gedaan zijnde ging men de briefjes in de kamer over- 288 geven en daar men algemeen zegde dat men nader zoude worden op- 289 geroepen ging ik heen. Ik zag de Compagnie van Leuven⁽³⁶⁾ en ver- 290 scheide andere franc compagnies op Place Verte manoeuvreeren. 291 Om acht uren was de Diestsche⁽²⁴⁾ reeds op t appel geweest evenals 292 de vorige dagen. De communicatie van t gouvernement⁽³⁷⁾ heden 293 gepubliceerd maakte allen veel geruster -

(35) Een besluit van het Voorlopig Bewind dd. 26 okt., te Antwerpen door de goeverneur op 31 okt. bekendgemaakt, handhaafde ‘provisioneel... de gemeente en stedelyke wachten, zoo en gelyk zy alsnu zyn ingericht, en wel tot dat de burgerwacht zal georganiseerd zyn voor het geheel Belgenland’ (aanvankelijk tweetalig Bulletin administratif de la province d'Anvers, deel I, nr. 33 ‘Oprichting van eene Burger-Wagt’ 3).
De burgerwacht (garde urbaine) werd voorlopig in stand gehouden. Wel werden enkele al te oranjegezinde officieren weggezuiverd. Zo werd Augustijn graaf de Baillet als kommandant vervangen door jhr. Karel du Bois (zoon van de omwentelingsgezinde Ferdinand du B.), die in de nacht van het bombardement naar Chassé was gegaan.
De burgerwacht, waartoe alle mannelijke ingezetenen van 18 tot 50 jaar werden opgeroepen, telde vier bataljons (of sekties), één per wijk, elk onder een majoor. De mindere officieren werden door afgevaardigden (Potgieters députés), 25 per wijk, gekozen. Voor de bewaarde archieven van de burgerwacht, voor en na 27 okt., zie SA MA 684-5. De Liste pour la garde bourgeoise de la 3e section de la ville d'Anvers (map 684/6) vermeldt onder huisnr. 344 ‘Potgieter rentier’. In zijn Leven van R.C. Bakhuizen van den Brink 179 schrijft Potgieter, dat hij ‘toen zijn ontslag verzocht’ en dat ‘zijne officieren al het gepaste van het aanzoek erkenden’.

286 lees: députés

(36) Het Leuvense vrijkorps bestond uit manschappen van de op 26 aug. opgerichte en achteraf met twee mobiele kompagnieën uitgebreide Leuvense burgerwacht. Aanvoerder was de zich kolonel of generaal ‘commandant la garde bourgeoise et mobile de la ville et de l'arrondissement de Louvain, inspecteur aux revues’ betitelende Jan de Neef (die zijn naam de Néeff spelde). Volgens Cruyplants, die geen hoge dunk had van het Leuvense vrijkorps (‘cette tourbe’) en zijn op het gevechtsterrein vaak afwezige kommandant (‘en mission’), zouden de Leuvenaars wegens tuchteloosheid en lafhartigheid door Niellon van het front te Lier zijn weggejaagd (zijn Souvenirs d'un volontaire de 1830 19-21, 24). Over de Leuvense vrijwilligers in de korpsen Niellon en Mellinet vgl. Leconte, Le général A.-F. Mellinet... II 75-79. Al met al zijn twee Leuvenaars bij de gevechten te Lier en bij Antwerpen gesneuveld.

(24) Het verhaal van de ‘drie jongelieden van Diest’ ook in Potgieters Leven van R.C. Bakhuizen van den Brink 182.
Volgens M. van der Eycken, Geschiedenis van Diest (Diest 1980) 272 trokken ca. 130 Diestse vrijwilligers al op 24 sept. naar Leuven. In oktober behoorden ze met de Leuvenaars tot het korps Niellon (L. Leconte, Le général A.-F. Mellinet et sa brigade ‘La Victorieuse’ (Kortrijk z.j.) II 164.). Vgl. Potgieters ‘Diestsche (compagnie)’ (r.291).

(37) Vermoedelijk de Franse legerdagorder van Nypels dd. 29 okt. (SA Plakkaat 113, Oppelt, Histoire... de la Belgique... 479, Buffin 1912, II 243-4, Leconte, Le général A.-F. Mellinet... I 69-70), waarin staat, dat over de overgave der citadel wordt onderhandeld! Zie ook Postryder 30 okt. 2/1.
Of bedoelt Potgieter de voorlopige vijfdaagse wapenschorsing van 30 okt.?

294 (p. 7) Zaturdag 30 Oct. 1830.

295 Heden was de beurs toen ik er voorbijging tamelijk vol. 296 Eene compagnie Chasseurs houdt de wacht aan t paleis Zeer nette 297 kleeding. Groene blauwe Chasseursmuts met een nummer. Het 298 overige van den dag bleef ik te huis.

299 Zondag 31 Oct. 30 -

300 Een bezoek afgelegd bij den H^r K. de dag ging rustig om.

301 Het huis van Molyn⁽³⁸⁾ staat te huur. Annes broeder vertelde mij 302 dat Jag. en Gren. en Cur. dingsdag door Merxem zijn getrokken^(39)302 303 dat men nu berigt heeft dat zij reeds door Breda zijn ook te Merxem 304 had men Woensdag morgen de Belgische vlag opgestoken en er 's³⁰⁴ 305 avonds maar al te duidelijk den Antw. verwoestenden brand gezien. 306 Heden las ik Brieven uit Luik waarin men zich ons schrikkelijk 307 ongeluk nog grooter voorstelt dan 't is. Algemeen heerscht er 308 verontwaardiging en afschuw van zulk eene daad! In W. vond ik 309 een hartelijk man - s middags een bezoek gehad van L. Aan de³⁰⁹ 310 Citadel is tusschen de voorposten aan de Bagijnepoort weder 311 geschoten⁽⁴⁰⁾ men zegt dat twee menschen dood zijn. meltmin. -³¹¹ 312 Om één uur gekleed naar bed gegaan. V.d.M.³¹²

(38) Mogelijk Potgieters overbuur Molyn. Blijkens het adresboek Almanach indicateur commercial de la ville d'Anvers 1830 van L. van den Wyngaert woonden J.F. Molyn (apoteker) en Pieter Jozef Molyn (kommissionair, voorheen klerk bij de regentie) Korte Nieuwstraat I 814 (thans 5-5a), schuin tegenover Potgieter. De zuidzijde van de Korte Nieuwstraat behoorde tot de 3de, de noordzijde tot de 1ste wijk.

(39) Potgieters aantekening, dat Hollandse troepen ‘dingsdag’ (= 26 okt.) door Merksem trokken, wordt bevestigd door Gagern 100, de Mémoires van Dumonceau (Buffin 1912, I 514 = Puraye III 473), De Roo 163, De Bas IV 1, 490, de (ondervoetn. 17) genoemde Merkwaardigheden voor de geschiedenis... 12, Journal d'Anvers 11 nov. 2/2, Postryder 10 nov. 2/3 en Antwerpsch Nieuwsblad 11 nov. 2/3. Vgl. Wanty 138, 139.

302 Jag. en Gren. en Cur. lees: Jagers en Grenadiers en Curassiers

304 en: over ander woord geschreven

309 aan: boven werd van bijgeschreven

(40) De Begijnenpoort stond aan de hoek van het kasteelplein (Potgieters Esplanade) en de Begijnenvest. Voor de (thans) noordelijke vorm bagijn (in de 16de eeuw ook te Antwerpen) i.p.v. begijn zie o.a. Seelig 1830, De Roo, Knoop, het Hollandse stadsplan van 1830-1832 (afb. 1) en de Hollandse kaart van Courier 1832.
Het bericht van deze schietpartij hebben wij nergens bevestigd gevonden.

311 meltmin. onduidelijk

312 Van der Muelen?

[p. 42]

313 Maandag 1 Nov. 30.

314 Om halfnegen zag ik op de groote markt een korps van Gend⁽⁴¹⁾ 315 geenregimenteerd een klein korps van Lichtaert een dito van 316 Gheel⁽⁴²⁾. algemeen had men zeer goede moed op t vertrekken der 317 troepen. Een burger werd in de L.V.Kerk door zijne compagnie 318 begraven⁽⁴³⁾. De Ch. Godart⁽⁴⁴⁾ is bezig met een korps antwerpe- 319 naren op te rigten. Gister middag zijn een menigte vrijwilligers op³¹⁹ 320 schildwacht gezet en schilden nog op drie uur. Nog altijd gaan 321 schrikkelijk veel menschen uit de stad. N & k. Melinet Rogier³²¹³²¹ 322 en Nypels zijn op t Paleis van waar een Belgische vlag waait. In³²² 323 stede van t koude weder van gister is het heden zeer zacht en 324 aangenaam.

325 's Middags

326 De goede tijdingen van heden morgen bevestigen zich niet. Ik kreeg 327 op nieuw twee militairen - Verleden dingsdag is het de 7de afdee-³²⁷ 328 ling die op de groote Markt heeft gevochten⁽⁴⁵⁾. Verscheiden dezer 329 troepen zijn zonder wapens naar huis gegaan - De gr: Ch. en Cur.³²⁹ 330 waren reeds maandag vertrokken⁽⁴⁶⁾ Om vier Uren kwamen de 331 vrijw. te huis - Berré⁽⁴⁷⁾ gesproken die mij nogal voor verdere onaan- 332 genaamheden gerust stelde Gr(ei)sberger⁽⁴⁸⁾ betaald. Berré verhaal-³³² 333 de eene onmenschelijkheid van zekeren Le Contre⁽⁴⁹⁾. Men hoopte³³³ 334 algemeen op eene vergoeding voor de schade aan t Ent. geleden. Be-³³⁴ 335 reids is een Not. gevraagd⁽⁵⁰⁾. Omm. te Diest⁽⁵¹⁾ Den (Roy)⁽⁵²⁾ ge-^335335335 336 sproken met zijn broeder Zijn idee over den Pr. (W.)⁽⁵³⁾ Hij gaat³³⁶ 337 woensdag buiten slapen. De Paris⁽⁵⁴⁾ zijn gister op wacht geweest. 338 Evenals de vorige avonden was zeker iemand zeer moedeloos. Over 339 Aken naar Amst. geschreven aan WFvdMue. Van Serr.⁽⁵⁵⁾ gehoord 340 men alles naar den kelder brengt.

(41) Het Journal d'Anvers van 31 okt. (bulletin) 1/3 en Den Antwerpenaer van 2 nov. 2/1 melden de aankomst op 31 okt. van 500 Gentse vrijwilligers onder jhr. Karel Coppens, kolonel van de burgerwacht aldaar. Vgl. ook Cruyplants, Souvenirs d'un volontaire de 1830 42. 12 Nov. waren de Gentenaars terug te Gent (Leconte, Le général A.-F. Mellinet... 176¹).

(42) Ca. 200 vrijwilligers van Geel, Westerlo, Mol enz. vervoegden zich op 20 okt. te Lier bij het korps Niellon. Hun aanvoerder Frederik graaf van Merode (die sinds 1811 in Frankrijk woonde) werd 25 okt. te Berchem dodelijk gewond. Over de Geelse vrijwilligers vgl. Leconte, Le général A.-F. Mellinet... II 64-65.
Een door J. Ernalsteen, 1830 in de Kempen (Brecht z.j.) 102-5 afgedrukte officiële lijst van 1831 schat het aantal Geelse vrijwilligers op ruim 100, waarvan er één sneuvelde. Lichtaart wordt in de lijst niet afzonderlijk vermeld.

(43) Aantekeningen van rouwdiensten in de Onze-Lieve-Vrouwe- of hoofdkerk voor gesneuvelden van 26-27 okt. werden in het katedraalarchief niet teruggevonden. Wel leest men in Den Antwerpenaer van 30 okt. 2/1 en de Postryder van 30 okt. 1/1, dat in gemelde kerk op 29 okt. een door Mellinet bijgewoonde dienst werd gehouden voor de gesneuvelde Jacques Nicolas Emare. Zie over deze L. Leconte, Les éphémères de la révolution de 1830 (Brussel (1945)) 220. Volgens Cruyplants, Souvenirs d'un volontaire de 1830 41 werd op 29 okt. in genoemde kerk een mis voor de doden van 27 okt. opgedragen (met homilie van deken Engelbert Sterckx, de latere Mechelse aartsbisschop).

(44) ‘Chevalier’ C. Godart, oudgediende (en geridderde) van Napoleon. In 1830 kapitein in Nederlandse dienst bij de 15de afdeling (Antwerpen), die uitsluitend uit Vlaamse dienstplichtigen bestond. Wegens onbetrouwbaarheid werd deze afdeling midden oktober van de Antwerpse citadel verwijderd en vervangen door de 10de (Amsterdam) (Mertens en Torfs VII 231-2, Van der Voort, Gebeurtenissen van Antwerpen... 18, (J.P.J. Dumont,) Anvers en 1830, 1831 et 1832, jusques ety compris le siège de la citadelle (Antwerpen 1833) 7-8). De 15de afdeling werd toen naar Lier en omgeving gezonden, waar ze weinig uitrichtte. Bij de nadering van het korps Niellon liet de bezetting van Lier het afweten, waarna de Gentse bevelhebber, F.F.M.G. graaf de Lens (kolonel van de 15de afdeling), de stad aan Niellon overgaf. Godart, die naar de patriotten was overgelopen, werd door Niellon tot plaatskommandant van Lier benoemd. Zie hierover al het Journal d'Anvers van 25 okt. 1/2! Betrokken bij de reorganisatie van het vrijwilligersleger, liet Godart als voorlopig kommandant van het vrijkorps op 31 okt. te Antwerpen een dagorder aanplakken, waarbij de ‘chefs des différens corps, compagnies ou détachemens’ (onder bevel van Niellon) verzocht werden hem de ranglijsten der officieren, het aantal manschappen en de namen van gesneuvelde en verdienstelijke militairen mede te delen (SA Plakkaat 120, Journal d'Anvers 31 okt. (bulletin) 1/2). Vgl. Leconte, Les légions belges-parisiennes... 43¹. Daarnaast had Godart zijn eigen vrijkorps, waarvan de getalsterkte op 5 nov. 307 man bedroeg (L. Leconte, Le général A.-F. Mellinet... I 76). 26 Nov. 1830 werd Godart tot luitenant-kolonel bevorderd. Het predikaat ‘chevalier’ wijst op lidmaatschap van een ridderorde. Ook Kessels en anderen prijkten met deze titel.

319 een menigte: onduidelijk, oorspronkelijk stond er onze, doch dit werd doorgehaald

321 Melinet voor Mellinet

321 Er staat Roger

322 voor Paleis werd Stad doorgehaald

327 de: er stond eerst: het

(45) Korrektie op het eerder r. 127-8 medegedeelde (voetn. 17).

329 gr. Ch. en Cur. lees grenadiers, chasseurs en curassiers

(46) Vgl. r. 302 en voetn. 39.

(47) Een lid van de orangistische makelaarsfamilie Berré. Bekend zijn Jozef Frans Berré (1782-1850), burgerwacht, die op 28 aug. bij het eerste uitrukken der toen ca. 450 man sterke burgerwacht op de Meir werd gekwetst, Pieter Jozef Berré-Gillis (1784-1862), een broer van voorgaande, en Frans Karel Berré-Gerardi (1778-1861).

(48) Niet geïdentificeerd.

332 Greis- of Griesberger?

(49) Onduidelijk. Verschreven voor Leconte of Lecomte?? Een hoogdravende dagorder aan de Leuvense vrijwilligers te Antwerpen dd. 1 nov. 1830 (SA Plakkaat 131) van Jan de Neef (hierboven voetn. 36), ‘inspecteur aux revues’ (die op 25 okt. tot burgemeester van Leuven was gekozen), vermeldt de naam van ‘Monsieur Leconte’, De Neefs plaatsvervanger als ‘sous-inspecteur aux revues’. Van De Neef loopt een bloedspoor naar de Luikse majoor in Nederlandse dienst Louis Gaillard, die op 28 okt. te Leuven door het janhagel op beestachtige wijze werd vermoord. Plaatskommandant te Leuven in 1830, stond Gaillard wegens het neerschieten (buiten zijn schuld) van een aantal opstandelingen in de haat van de Belgischgezinden. Eind oktober vertoefde Gaillard te Antwerpen, welke stad hij daags na het bombardement verliet om zich naar Brussel te begeven (om er zijn diensten aan het Voorlopig Bewind aan te bieden?). Te Mechelen door Leuvense vrijwilligers herkend en aangehouden, werd hij door hun aanvoerder De Neef onder geleide van slechts twee man naar Leuven teruggezonden, waar hem de marteldood wachtte. Via de pers raakte deze ‘onmenschelijkheid’, die ook in het Belgischgezinde kamp afschuw verwekte, spoedig te Antwerpen bekend. Voor de moord op Gaillard zie M. Dieu, Louvain pendant la révolution de 1830 et la campagne du mois d'août 1831 (Leuven (1930) 101-183; voor De Neefs rol 117, 142-3, 158-160; voor de proklamatie van De Neef van 1 nov. (ten onrechte ‘à la population louvaniste’) 186-7. Voor Gaillards vertrek uit Antwerpen en zijn aanhouding te Mechelen vgl. ook Cruyplants, Souvenirs d'un volontaire de 1830 19, 21-22, 35.
De van elders niet bekende ‘Monsieur Leconte’ zal wel dezelfde zijn als de latere legerintendant Lecomte (vermeld bij Leconte, Le général A.-F. Mellinet... I 54⁴, 97, II 201²). Potgieters zegsman Berré kan de namen De Neef en Lecomte hebben verwisseld.

333 Le Contre of Le Coutre?

334 Ent. lees Entrepot

(50) Op 30 okt. en 2 nov. benoemde het kollege van ‘burgemeester en schepenen provisoir’ (onder de waarnemende burgemeester Anton Dhanis-(of d'Hanis-) van Cannart) een ‘Commissie tot het opnemen der schade door het bombardement der stad aengeregt’ of Commission d'expertise des dégats du bombardement, bestaande uit vijf leden: twee makelaars (Edward de Liagre, broer van de latere orangistische voorman Lodewijk Georgius de L., en Jan Benediktus Stappaerts), twee metselaars en een timmerman. Voor het archief (tot 1849) van deze kommissie, die in 1842 het stadsbestuur een proces aandeed wegens het niet vergoeden van haar vakaties, zie SA MA 1067/1-2, 1068/1-2 en 1072. Voor de schadebedragen zie hieronder voetn. 63.

(51) Omm(ekeer)? Diest is in de nacht van 23 op 24 sept. zonder slag of stoot overgegaan. Op 25 okt. werden gemeenteraadsverkiezingen gehouden. Het nieuwe stadsbestuur verving een aantal ambtenaren en benoemde nieuwe leraren in het stedelijk kollege (Van der Eycken, Geschiedenis van Diest 271-3).

(52) Onzeker gelezen.

335 Not. lees Notaris

335 Omm. lees Ommekeer?

335 Roy: onduidelijk

(53) Waarschijnlijk Pr(ovisoiren) W(apenstilstand), de voorlopige vijfdaagse wapenschorsing van 30 okt. ((De Wargny) 154-5, Mertens en Torfs VII 566-7), met aansluitende proklamatie van De Robiano en Rogier dd. 31 okt. (Oppelt, Histoire... de la Belgique... 492-3).

336 Pr. (W.) lees Provisoiren Wapenstilstand?

(54) De overwegend uit Franse avonturiers en een aantal in Frankrijk geronselde Belgen bestaande Belgisch-Parijse legioenen met kleurrijke benamingen als Les inséparables belgesparisiens, Tirailleurs parisiens, Les amis du peuple, Têtes de mort de Roubaix enz. Zie over deze vrijkorpsen van diverse pluimage het onder voetn. 23 genoemde werk van Leconte, Les légions belges-parisiennes...
De légion belge-parisienne (oorspronkelijk van Parent) vormde bijna de helft van het korps Niellon, waarbij ook Leuvenaars, Diestenaars en Kempense ‘geloofsstrijders’. Het korps Mellinet bestond voor het merendeel uit Walen, Brusselaars en Fransen, naast een minderheid Tienenaars, Kortrijkenaars enz.
Voor de samenstelling en wisselende getalsterkte van beide korpsen (bij hun aankomst te Antwerpen ca. 3000 man) zie Leconte, Le général A.-F. Mellinet... I 69, 73-76.

(55) De bekende Gentse hoogleraar en bibliofiel Konstant Filips Serrure (Antwerpen 1805-Moortsele 1872). Orangist in 1830, ondertekende hij de (aan Prims onbekende?) tweede petitie van 11 sept. 1830 tegen de afscheiding. Nog in 1831 en 1832 jammert Serrure over ‘onze rampzalige omwenteling’ en ‘les beaux jours de la glorieuse révolution’ in twee onder deze akademie berustende, ongepubliceerde brieven aan Prudens van Duyse van 26 okt. 1831 en 17 febr. 1832 (G. de Keulenaer, Constant Philippe Serrure (1805-1872). Leven en Werk (lic. verhandeling Gent 1959-1960) 107, 115).

[p. 43]

341 Dingsdag 2 Nov. 1830.

342 Om negen uren uitgegaan deed ik mij evenals de buren in- 343 schrijven in de Garde Urbaine achterste Kamer. bediende van³⁴³ 344 Chantrainne⁽⁵⁶⁾ en Wisselmakelaar. Alleen te huis zijnde werd ik³⁴⁴ 345 voor dien dag van wacht verschoond. Van daar zag ik op de 346 groote Markt de Gentenaren op t appel en ontmoette E. Met dien³⁴⁶ 347 naar D.⁽⁵⁷⁾ gegaan wachtte ik den laatste daar die na een half uur 348 te huis kwam en ons verslag van de reize zijns broeders deed. 349 Deze tijdingen // (p. 8) waren zeer gunstig voor het behoud der 350 stad. In den H. aangekomen was hij dadelijk bij den Prins v O.³⁵⁰ 351 toegelaten die hem ontvangen had in bijzijn van d.M.v.(Str)⁽⁵⁸⁾ uit³⁵¹ 352 hoofde ongesteldheid de(s) (Z)⁽⁵⁹⁾. Oogenblikkelijk was een Cou-³⁵² 353 rier n^r. Chassé afgevaardigd om de vijandelijkheden te staken. Z H. 354 had beloofd dat men verder niet op de stad zoude schieten. en 355 had hem zijn kinderen gepresenteerd. De P. was nog sints zijn 356 vertrek van hier vermagerd⁽⁵⁷⁾. Verder naar huis gegaan en s mi- 357 ddags uitgaande weer slecht berigt van den franschen Consul⁽⁶⁰⁾ ge- 358 hoord die zoo men zegt alle menschen afraadt in de stad te blij- 359 ven. 's Avonds met M. een genoeglijken avond gesleten. Diens om- 360 standigheid te Burgerhout in den nacht na t Bombardement Zijn 361 mo(e)t. zijn onrust. Moedeloosheid van F. Nog weder goed in den³⁶¹ 362 kelder gebragt. Slecht geslapen; morgens schier dom opgestaan Nog³⁶² 363 altijd zonder berigt mijner Tante. Molyn bij Lemmé⁽⁶¹⁾ die niet³⁶³ 364 weg wil gaan.- Zeker gebouw gepasseerd dat nog ongeoccupeerd is - 365 s Middags bij W een glas wijn gedronken diens irresolutie - Den³⁶⁵ 366 avond met M. zeer goed doorgebragt.

343 achterste: uitgang onduidelijk

(56) Andreas Hyacint Chantraine (Antwerpen 1798-1873). Ondertekende de eerste petitie van de Antwerpse koophandel van 8 sept. 1830 tegen de afscheiding. Huwde in 1835 Sidonia M.A.J. Werbrouck, een nicht van de onfortuinlijke Antwerpse ‘maire’ Jan Steven Werbrouck, die wegens ambtelijke knevelarijen door Napoleon werd afgezet en in de dood gejaagd.

344 een: er staat en

346 E. onduidelijk

(57) Het verhaal van de broer van D., die zijn opwachting bij de prins van Oranje in Den Haag zou hebben gemaakt (r.348-356), berust op onkontroleerbare geruchten. Dat de prins, die slechts enkele uren op 1 nov. in Den Haag vertoefde om afscheid te nemen van zijn vader, in genoemde stad een lang gesprek met een Antwerpse afvaardiging zou hebben gevoerd, is moeilijk aan te nemen. Eerder nog in Willemsdorp, waar de prinses met haar kinderen zich bij hem had vervoegd. Wel staat vast, dat gezanten in Den Haag namens hun respektieve Antwerpse konsuls stappen hebben gedaan in verband met de schade aan de buitenlandse koophandel. Bij Verachter 12 (onder 4 nov.) leest men, dat ‘veele consuls der vremde mogendheden nae den haeg (waren) vertrokken, ten ende by den konink door hunne ambassadeurs, de schade van den Entrepot te reclameren’, wat o.a. door de anonieme kroniekschrijver in E. van den Eyndens Antwerpsch, 2de stuk (Antwerpen 1887) III 28 (onder 30 okt.) wordt beaamd. Het gerucht, dat Antwerpenaars naar Den Haag waren gereisd, werd ook door de Antwerpse dagbladen verspreid. Zo meldt het Journal du Commerce d'Anvers van 2 nov. 1/1, dat ‘plusieurs notabilités de notre commerce’ in Den Haag door de koning werden ontvangen en dat deze hun een schadevergoeding alsook terugtrekking van de achtergelaten Hollandse troepen en van de vloot had toegezegd, ten slotte dat ‘un courrier de la Haye, porteur de dépêches pour le brave général Chassé’ te Antwerpen zou zijn aangekomen! Van hun kant nemen de Postryder van 13 nov. 1/3 en het Antwerpsch Nieuwsblad van 13 nov. 3/3 - 4/1 en 16 nov. 2/3 een bericht over van de Haarlemsche Courant van 2 nov. aangaande een (door beide Antwerpse bladen ontkend) bezoek van ‘eene deputatie van twee persoonen uyt onze stad by den koning van Holland’.
Dat achter D. (r.347) de familienaam Donnet schuilgaat, is onzeker. Beide broers Donnet, Jan Baptist en Paul, vooraanstaande Antwerpse kooplieden en reders, waren met een Molyn (dochters van een zijdefabrikant) gehuwd. Beiden hebben in het orangisme een leidende plaats bekleed, vooral Jan Baptist, die lid was van het centraal orangistisch komitee en betrokken bij de samenzwering van Van der Smissen in maart 1831. Geen van beiden was konsul in 1830. Vrijwel zeker is, dat Jan Baptist begin november uitstedig was en daarom het hem aangeboden voorlopig schepenambt niet kon aanvaarden.

350 den H. lees den Haag

(58) d.M.v. (Str). Mogelijk Jan Gijsbert baron de Mey van Streefkerk (1782-1841), sinds 1818 sekretaris van Staat en raadsman van Willem I.

351 d.M.v.(Str): De Mey van Streefkerk: onduidelijk

(59) de(s) Z. Voor deszelfs?

352 de(s) (Z): wellicht des Zelfs

(57) Het verhaal van de broer van D., die zijn opwachting bij de prins van Oranje in Den Haag zou hebben gemaakt (r.348-356), berust op onkontroleerbare geruchten. Dat de prins, die slechts enkele uren op 1 nov. in Den Haag vertoefde om afscheid te nemen van zijn vader, in genoemde stad een lang gesprek met een Antwerpse afvaardiging zou hebben gevoerd, is moeilijk aan te nemen. Eerder nog in Willemsdorp, waar de prinses met haar kinderen zich bij hem had vervoegd. Wel staat vast, dat gezanten in Den Haag namens hun respektieve Antwerpse konsuls stappen hebben gedaan in verband met de schade aan de buitenlandse koophandel. Bij Verachter 12 (onder 4 nov.) leest men, dat ‘veele consuls der vremde mogendheden nae den haeg (waren) vertrokken, ten ende by den konink door hunne ambassadeurs, de schade van den Entrepot te reclameren’, wat o.a. door de anonieme kroniekschrijver in E. van den Eyndens Antwerpsch, 2de stuk (Antwerpen 1887) III 28 (onder 30 okt.) wordt beaamd. Het gerucht, dat Antwerpenaars naar Den Haag waren gereisd, werd ook door de Antwerpse dagbladen verspreid. Zo meldt het Journal du Commerce d'Anvers van 2 nov. 1/1, dat ‘plusieurs notabilités de notre commerce’ in Den Haag door de koning werden ontvangen en dat deze hun een schadevergoeding alsook terugtrekking van de achtergelaten Hollandse troepen en van de vloot had toegezegd, ten slotte dat ‘un courrier de la Haye, porteur de dépêches pour le brave général Chassé’ te Antwerpen zou zijn aangekomen! Van hun kant nemen de Postryder van 13 nov. 1/3 en het Antwerpsch Nieuwsblad van 13 nov. 3/3 - 4/1 en 16 nov. 2/3 een bericht over van de Haarlemsche Courant van 2 nov. aangaande een (door beide Antwerpse bladen ontkend) bezoek van ‘eene deputatie van twee persoonen uyt onze stad by den koning van Holland’.
Dat achter D. (r.347) de familienaam Donnet schuilgaat, is onzeker. Beide broers Donnet, Jan Baptist en Paul, vooraanstaande Antwerpse kooplieden en reders, waren met een Molyn (dochters van een zijdefabrikant) gehuwd. Beiden hebben in het orangisme een leidende plaats bekleed, vooral Jan Baptist, die lid was van het centraal orangistisch komitee en betrokken bij de samenzwering van Van der Smissen in maart 1831. Geen van beiden was konsul in 1830. Vrijwel zeker is, dat Jan Baptist begin november uitstedig was en daarom het hem aangeboden voorlopig schepenambt niet kon aanvaarden.

(60) Louis Despa(i)llières (of des Pa(i)llières). Bernard Charles D. in het bevolkingsregister!

361 mo(e)t: onduidelijk

362 dom: onduidelijk

(61) Waarschijnlijk de Duitser Christian Lieven Lemmé (eigenlijk Lemme) (Frankfort 1789 - Antwerpen 1863), die met zijn broer Johann Ludwig in 1814 naar Antwerpen was gekomen. Ondertekende als Ch. Lemmé de petitie van de Antwerpse koophandel van 8 sept.
Uit een door A. Cordewiener in La naissance de l'Etat belge à travers une correspondance privée (octobre 1830 - décembre 1831) in BCRH 1967, 260 gepubliceerde brief van Jozef Serruys (van het Oostends-Antwerpse handelshuis Jakob Serruys) blijkt, dat Lemmé wel vertrokken is en pas kort voor okt. 1831 uit het buitenland met zijn familie naar Antwerpen terugkeerde.

363 Tante of Tantes

365 irresolutie: onduidelijk

367 Woensdag 3 Nov. 1830.

368 s Morgens om zeven Uren begonnen de Meubelen weder naar 369 den kelder te dragen. Den Gen. M. even gezien ZE. droeg een³⁶⁹

369 Gen. M. lees generaal Mellinet

[p. 44]

370 Suwarows steek. Op de Meir diverse evoluties gezien. 's Mid- 371 dags W en zijne vrouw bezocht die weder uit de stad vertrokken. 372 's Avonds nog goed naar den kelder gebragt. Verder met M. tot 373 halfeen gepraat.

374 Donderdag 4 Nov. 30 -

375 Een alleronrustigste ochtend door de verhalen van verschei- 376 den allarmisten maar om half een de aangename tijding gehoord dat 377 een armistice indefini⁽⁶²⁾ gesloten is - Men vertelde dat de Inf³⁷⁷ 378 van t Citadel trok en met kanonniers weder wordt aangevuld. Leven- 379 looze beurs waarop ik hoorde de koffijzaken minder geweest zijn 380 dan men noteerde. A & I. verliezen bij t Ent 3 ton Loij. 1 1/2 - 381 Ess 36000 - Verscheiden duitsche huizen schrikkelijk veel D en 382 v O⁽⁶³⁾ ook s Avonds W en F. gehad de laatste sprak van de terug- 383 komst van Min v M.⁽⁶⁴⁾. Algemeene vrees voor de niet nak. van den³⁸³³⁸³ 384 A. en vrees voor algemeene oorlog. Dezelve beschouw ik echter even³⁸⁴ 385 als vroeger niet waarschijnlijk. Opnieuw naar Amsterd. geschreven. 386 Gezigt van Vdh. Men zeide algemeen dat nog verscheiden lijken uit³⁸⁶ 387 de buurt van t Entr. worden gehaald. De Hr R. op de Place Verte³⁸⁷ 388 gezien. een bruine pet met kleine cocarde. Kras gezigt fatsoen- 389 lijk voorkomen - Uitdeeling der hoeden aan Pl. Verte Beschrijving 390 door f van een Vlaamsch B College⁽⁶⁵⁾ - Gister moeten bij de³⁹⁰³⁹⁰ 391 electies⁽⁶⁶⁾ nog wat geestelijken tegenwoordig zijn geweest.

392 's Avonds. De tijding van den wapenstilstand bevestigt zich. 393 Zoolang t licht was is de witte vlag op den toren en op t Stad- 394 huis onder de Belgische blijven waaijen - Naar alle geruchten 395 schijnen de schepen minder geschoten te hebben dan de Citadel 396 en zelfs met zoo groot verschil dat volgens verhaal van een man³⁹⁶ 397 die kant de eerste schoten met los kruid zijn gedaan - Sommig(en)³⁹⁷ 398 schrijven alleen aan t niet opvolgen der tusschen de Civiele 399 autoriteit en gen Chassé gesloten conventie t bombardement toe

(62) De door Chassé aan een vertegenwoordiger van het Voorlopig Bewind op 4 nov. toegestane blijvende wapenstilstand, die de op dezelfde dag vervallen voorlopige wapenschorsing van 30 okt. verving.
4 Nov. meldt Hochepied Larpent, dat ‘the armistice... expires at 4 o'clock to day. It is understood that this armistice is considered to be prolonged indefinitely’ en op 5 nov. ‘The armistice is indefinitely prolonged, with the clause that in case the hostilities were to be renewed, both parties should give notice three days before’ (Demoulin 504-5, 509). Verachter 12 schrijft, onder 4 nov.: ‘Heden naermiddag, de treve met Generaal Chassé en het Gouvernement provisoire, geexpireert zynde, werd er een parlementair nae het casteel gezonden en men verkreeg eene armmisti(c)e (sic) indeterminée met voorwaerden dry dagen te voren aen te zeggen indien de hostilityten mogten ernemen’.
De blijvende wapenstilstand met drie dagen opzegging, die een eind maakte aan de in de stad heersende onrust en de vrees voor een nieuw bombardement, handhaafde de bepalingen van de voorlopige wapenschorsing van 30 okt. De oorspronkelijke tekst (van 30 okt.) werd uitgebreid met het addendum: ‘P.S. Les affaires continueront à rester dans le statu quo. La reprise des hostilités sera annoncée trois jours à l'avance. Anvers, le 5 novembre 1830. (Ondertekend) Chazal, de Robiano, Chassé’ ((De Wargny) 155).
Vgl. r. 422-4.

377 Inf. lees: infanterie

(63) A & I = Agie en Insinger, Loij. = Loyaerts, Ess. = Essingh, D en v O = Deekens en Van Ouwenhuysen. Bekende handelshuizen te Antwerpen en ondertekenaars van de petitie van de Antwerpse koophandel van 8 sept. Karel I.M. Loyaerts (van Tienen) en Jan Hendrik van Ouwenhuysen hebben na 1830 een rol gespeeld in het orangisme.
Voor bovenstaande namen en getallen vergelijke men het officiële schaderapport Etat des marchandises brulées à l'Entrepôt St Michel en 1830 (sic, SA MA 1068/1; bedrag op 14 aug. 1833; fl. 1.854.709,55). Volgens Mertens en Torfs VII (1853) 603 beliep de schade aan verbrande en beschadigde koopmansgoederen fl. 2.218.280, die aan privee-eigendommen fl. 427.144 (totaal van het onder voetn. 25 vermelde Etat des dommages portés aux maisons...). De officiële cijfers liggen dus beduidend lager dan de eerste ramingen (fl. 25.000.000 (hierboven r. 243-4, voetn. 33) en zelfs 33.000.000 (Journal du Commerce 11 nov. 3/3)). De uitbetaling der schade, - ten laste van de Belgische staat, - ging niet van een leien dakje. Op 14 dec. 1835 richtte de Waal François de Pouhon (orangist te Antwerpen in 1830 en eerste direkteur van de Belgische Nationale Bank in 1853) een memorie aan de volksvertegenwoordiging, getiteld Des indemnités et spécialement de celle des marchandises brûlées à l'entrepôt royal d'Anvers, lors du bombardement, en octobre 1830, waarin de staat verantwoordelijk wordt gesteld voor de schade van het bombardement, uitgelokt door de beschieting van het arsenaal door Belgische vrijwilligers. Een wettelijke regeling van alle vergoedingen wegens oorlogsschade Réparation des pertes causées par les événements de guerre de la révolution. Loi et arrêté royal du 1er mai 1842 kon pas in genoemd jaar worden bereikt.

(64) Van Maanen diende ontslag in op 3 sept. en werd op 5 okt. door de koning herbenoemd.

383 M.v.M. lees Minister van Maanen

383 nak. lees nakoming

384 A. lees: Armistice

386 Onduidelijk

387 R. lees Rogier

(65) ‘B’ voor Bisschoppelijk. Het nieuws was te Antwerpen al voor de politieke ommekeer bekend geworden door een mededeling in Den Antwerpenaer van 23 okt. 4/1, dat ‘den oefenloop van het collegie van Thielt komt geopend te worden; agtingsweêrdige geestelyken zyn belast met het bestier van dit onderwysgestigt’. Het ‘Vlaemsch’ spreekt voor zichzelf.
Bedoeld kollege, een voortzetting van de Tieltse Latijnse school der minderbroeders-rekollekten, die eind 1825 door de regering was gesloten, werd op 1 nov. 1830 heropend door enkele minderbroeders en wereldlijke geestelijken van het (toenmalige) bisdom Gent. Thans St.-Jozefskollege. Tielt is eind september overgegaan (medegedeeld door de heer R. van Landschoot, Tielt).
Het streven van de Nederlandse regering om het katolieke schoolmonopolie in het Zuiden te doorbreken viel in het roomse Vlaanderen (vooral in de Kempen) niet in goede aarde.

390 B lees: Bisschoppelijk

390 electies: onduidelijk

(66) De verkiezingen voor het Nationaal Kongres, die op 3 nov. in de Variétésschouwburg werden gehouden. Voor deze verkiezingen en de deelneming van geestelijken, potentiële kiezers voor omwentelingsgezinde kandidaten, zie Prims II 33-45.

396 na man blijkbaar van vergeten

397 voor die kant blijkbaar van vergeten

[p. 45]

400 Zoo doende valt de verantwoordelijkheid op de milit. Deze opinie⁴⁰⁰ 401 vond echter weinig aanhang⁽⁶⁷⁾. Eenige affaires en wissels zijn he- 402 den aan de Beurs gedaan - //

400 milit.: lees militairen

(67) De patriotse zienswijze, die zelfs van officieel Belgische zijde werd tegengesproken.

403 ⁺ Vrijdag 5 Nov. 1830.

404 s Ochtends een brief aan mijne geliefde Tante geschreven.⁴⁰⁴ 405 Onder t schrijven den huisheer gehad die toornig was over het 406 beschadigen van eenige trappen. Daarna uitgegaan om aan de post 407 naar brieven te hooren. Niets gevonden. Langs de Meir terug ge- 408 keerd. Een kapitein der schepen⁽⁶⁸⁾ was op t Paleis gekomen van een 409 Marinier vergezeld die een wit Vaandel droeg. Een burgerwacht 410 van 10 à 12 man had hem daarnaar gebragt. Men zeide dat het was 411 om te onderhandelen over de Binnenlandsche scheepvaart en die op 412 Vlissingen naar buitens lands. Ik zag hem afkomen de wacht 413 wilde hem weder vergezellen doch de Heer Chazal die hem geleidde 414 wenkte hen terug te gaan. De Heer Chazal is een interessant ge- 415 zigt lang mager man in burgerkleeren gekleed. Men zegt zij naar 416 het kasteel gingen. Lang aan de Meir met verscheiden kennissen 417 gepraat - men verwachtte een Engelsch ambassadeur⁽⁶⁹⁾ om verdere 418 vijandelijkheden te voorkomen. Naar de beurs gegaan die veel le- 419 vendiger was dan de vorige dagen - 's Middags ben ik te huis geble- 420 ven doch heb eerst een brief naar mijne Tante over Keulen geex- 421 pedieerd en hoorde van den heer Cassiers⁽⁷⁰⁾ bij de heer DeLaCroix⁽⁷¹⁾ 422 de aangename tijding dat de wapenstilstand indefinitief gepro- 423 longeerd werd en men t herbeginnen der hostiliteiten 3 Dagen te vo- 424 ren zoude aanzeggen⁽⁷²⁾. Regenachtig weder zonder nat - (O)lden-^424-425 425 b(eec)k⁽⁷³⁾ gezien en gesproken. Om halfacht even naar huis gegaan 426 en den avond met M. gesleten. Kwart over twaalf naar bed gegaan 427 toen ik op mijne kamer kwam hoorde ik twee schoten en onwillekeu- 428 rig schrikte ik. Ik ging naar de voorkamer de buren waren meest alle 429 in nachtgewaad aan de ramen en vreesden dat men op nieuw begon 430 te schieten doch daar t verder stil bleef verminderde de vrees en men 431 begon eindelijk te begrijpen dat het een duel of een paar moed- 432 willigen geweest waren die misschien uit baldadigheid hunne ge- 433 weeren hebben gelost⁽⁷⁴⁾. 's Middags met Boissac⁽⁷⁵⁾ gesproken die 434 een zeer hupsch Belg. officier bij zich had. Den ganschen dag als

+ (p. 9)

404 er staat: Ochtends

(68) Kapitein-luitenant-ter-zee Jan Koenraad Koopman, een der beschieters van Antwerpen op 27 okt. en toegevoegd voor de vloot aan de staf van Chassé, kwam op 5 nov. naar de stad om namens Chassé met de Belgische overheid te onderhandelen over de gevolgen van de blijvende wapenstilstand voor het militaire status-quo in de stad en de binnenscheepvaart op de Schelde. Na afloop van de besprekingen vergezelde Chazal Koopman naar het kasteel. Zie hierover Kessels' Précis des opérations militaires pendant les quatre mémorables journées de septembre, et dans la campagne qui s'en suivit (Brussel 1831) 112, Van der Voort, Gebeurtenissen van Antwerpen... 43, Demoulin 508-9, Journal d'Anvers 6 nov. 2/1, Postryder 6 nov. 1/3, Journal du Commerce 5 nov. 2/2 en Antwerpsch Nieuwsblad 6 nov. 3/1.
Zeer waarschijnlijk is Koopman op 9 nov. naar de stad teruggekeerd in verband met het incident met de schoener Hull Packet van de firma Cassiers, die in strijd met de voor de buitenlandse scheepvaart geldende bepalingen op aandrang van de distriktskommissaris Frans Cassiers binnen het dok was gehaald, maar op last van Chassé weer op stroom werd gezet (Buffin 1912, II 249, Postryder 9 nov. 2/2, Prims II 58-61). In Zijner Majesteits zeemagt vóór Antwerpen. 1830-1832 (Utrecht 1853) 28-31 verbindt Koopman ten onrechte de zaak van de Hull Packet (8-10 nov.) met zijn eerste bezoek aan de stad van 5 nov. Blijkbaar heeft schrijver in 1853 beide zendingen door elkaar gehaald.
Over Koopmans belevenissen in Antwerpen op 5 nov. en zijn weigering met de Belgische autoriteiten Frans te spreken ‘daar ik die noch voor de taal van mijnen landaard, noch voor de hunne erkende’, zie zijn Zijner Majesteits zeemagt... 30.

(69) Waarschijnlijk generaal Howard Douglas, verbonden aan het Britse gezantschap in Den Haag, die toen te Antwerpen werd verwacht (Demoulin 507, 510, 515). Voor de inspektiereis in opdracht van de Britse regering van Howard Douglas in zuidelijk Noord-Nederland in de eerste dagen van november en het zenden van twee Hollandse officieren als ‘spionnen’ naar Antwerpen, zie De Bas IV 1, 500.

(70) Eén van de gebroeders Cassiers (Prims II 53-58), Frans Hendrik of Jan Pieter. Eerstgenoemde was begin september een der initiatiefnemers van een petitie aan de koning voor de scheiding van Noord en Zuid, die echter onmiddellijk strandde op drie tegenpetities van 8 en 11 sept. Vertrouwensman van het Voorlopig Bewind, werkte hij Van den Herreweghe tegen. Na de omwenteling distriktskommissaris. Zijn broer Jan Pieter onderhandelde met Chassé op de citadel in de nacht van het bombardement. Wegens het geval van de Hull Packet werd hij door zijn (overwegend orangistische) kollega's uit de beurs gezet (Buffin 1912, II 250, Prims II 60).

(71) Bedoeld zal wel zijn Edmond B.A. le Poitevin de la Croix (Antwerpen 1812 - Brussel 1894), die met zijn moeder aan het hoofd stond van de bekende uitgeverij en drukkerij Le Poitevin de la Croix, gesticht door zijn Franse grootvader Louis A.C. le P. de la C., die zich in 1798 te Antwerpen had gevestigd. Edmond is de schrijver van de Histoire physique, politique et monumentale de la ville d'Anvers (1847).

(72) Vgl. hierboven voetn. 62 en 68.

424-425 Onduideliik

(73) Onzeker gelezen.

(74) Dit voorval ook in Potgieters Leven van R.C. Bakhuizen van den Brink 184.

(75) Charles Etienne Boisacq-van der Hulst. Geb. te Rijsel 1793. Woonde een tijdlang te Amsterdam. Met een Hollandse vrouw gehuwd. Sinds aug. 1827 te Antwerpen als hotelhouder in de Kroon, Israëlietenstraat III 225 (rechts naast de ingang van de beurs; eigendom van de familie (van Gend-) Loos), en na sept. 1835 in het hotel van Engeland, Keizerstraat II 1336 (eveneens van de familie Loos; hierboven blz. 19: voetn. 8). Maart 1846 naar Spa uitgeschreven.

[p. 46]

435 gejaagd geweest en ongerust over t lot mijner betrekkingen - 436 s Ochtends zag ik over de meir de don patriotique van⁴³⁶ 437 Oelleghem⁽⁷⁶⁾ rijden. -

436 Voor Oeleghem

(76) Onmiddellijk na 27 okt. werd te Antwerpen in navolging van Brussel (convois patriotiques) en andere steden een Commission des dons patriotiques opgericht, die levensmiddelen voor de noodlijdenden in de omliggende dorpen moest inzamelen. Voor deze ‘vaderlandslievende giften’ zie o.a. Buffin 1912, II 262-4, Prims II 63-71 en Ernalsteen, 1830 in de Kempen 116-9 (met vermelding van de Oelegemse kar en haar inhoud op blz. 262 resp. 65 en 118).

Zaturdag. 6 Nov. 1830.

438 's Ochtends een wachtbriefje ontvangen en door goedheid 439 van den Majoor⁽⁷⁷⁾ geremplaceerd daar ik alleen te huis zijnde de 440 woning 's nachts niet verlaten kan. Van daar naar de Meir ge- 441 gaan waar ik niets bijzonders ontmoette dan verschillende Waal- 442 sche Compagnien Naar huis terug gekeerd na eerst de Bassin te 443 hebben omgewandeld. Het hart kromp mij weg bij de doodsche stil- 444 te die aan dezelve de vroegere levendigheid had vervangen. In het 445 groote Bassin⁽⁷⁸⁾ lagen een 20tal schepen waarvan een enkel huiden 446 in nam. In het kleine⁽⁷⁹⁾ lagen er zeven die naauwelijks werden op- 447 gemerkt. De Zephir⁽⁸⁰⁾ van Antwerpen loste citroenen. De anderen 448 lagen doodstil - De Marengo van New York is nog hier. De zon 449 verlichtte de effen groene golven van t Bassin waar zij vroeger⁴⁴⁹ 450 alleen de dekken der schepen bescheen en het levendige werkvolk. 451 Een paar burgerschildwachten sloten de // (p. 10) kaaijen af terwijl 452 in t verschiet langs de zijde van Vlissingen een paar fregatten 453 lagen en naar den kant van Gend een Hollandsch oorlogschip 454 zijn vlag deed zien. Geve God dat weldra hier de handel her- 455 leve. 't Zij in het wettig eigendom van zulk eene ligging zulk 456 eener haven! Ik keerde naar huis terug en zag de matrozen en het 457 werkvolk van t Leuvensche beur⁽⁸¹⁾ hun Corps de garde in het kon-⁴⁵⁷ 458 ditorijhuis van Mad.Arton⁽⁸²⁾ houden waarvoor drie kanonnen la- 459 gen waarvoor een groote Belgische vlag stond en een kleiner vaandel 460 met de letters V.A.C.B.⁽⁸³⁾. Gegeten hebben bezocht ik een vriend⁴⁶⁰ 461 sprak gaandeweg mijn Majoor die over mijn remplacant te vreden 462 scheen doch hoorde bij mijn vriend niets nieuws als het ongeluk 463 van zijn broeder⁽⁸⁴⁾ die met een Waalsche burgemeestersdochter 464 zoude hebben getrouwd en welk huwelijk door de tijdsomstandig- 465 heden verbroken was - Guichard⁽⁸⁵⁾ sprak ik bij t naar huis gaan - 466 Zijn opinie 's Avonds bezocht M. mij en wij spraken tot half twaalf 467 zamen -

(77) De nieuwe majoor van het 3de bataljon was Jakob van Weddingen, kruidenier in de Twaalf-Maandenstraat bij de beurs, die als kapitein van de burgerwacht op 28 aug. op de oproerkraaiers had laten vuren (Verachter 2).

(78) Willemdok.

(79) Bonapartedok.

(80) Van deze boot hadden manschappen van Le Carpentier en Marguerie op 27 okt. kanonnen gehaald om er het Nederlandse flottielje vanuit het St.-Laureisfort mee te beschieten. Voor deze verwarde geschiedenis zie Buffin 1912, II 218 en L. Leconte, Les corps francs maritimes d'Anvers. 1830-1834 in Carnet de la Fourragère dec. 1925, 45 (met verwijzing naar een feitenrelaas van de hand van Marguerie in het Legermuseum te Brussel).

449 er staat zij vroeger

(81) Voor beurt?? Men is geneigd te denken aan de ‘Leuvense beurtman’, het beurtschip of ‘beurte’ op Leuven, dat in de 19de eeuw in de Brouwersvliet zijn ligplaats had. In 1830 betrok de beurtschipper het pand Blauwbroekstraat I 2291 (na 1856 nr. 9), waarvan de achtergevel aan de Brouwersvliet lag.

457 (b)eur of (k)eur?

(82) Verschreven voor Acton? Blijkens de bevolkingsregisters woonde het Engelse echtpaar John (Cook) en Rebecca Acton, brandewijnverkopers en tappers (sinds 1815 te Antwerpen) in 1823 Bonapartedok-Brouwersstraat I 2453, niet ver van de ‘Leuvense beurt’. In de loop van 1829-1830 verhuisden de Actons herhaaldelijk binnen dezelfde wijk: Rouaanse kaai, Falkonplein, St.-Laureiskaai I 2586 en (uiteindelijk) 2583, aan de overkant van het Bonapartedok. 11 Aug. 1830 naar Vlissingen uitgeschreven.

(83) VACB (uit VABC verbeterd, zoals blijkt uit de boven B en C bijgeschreven 2 en 1), waarschijnlijk Volontaires anversois (pour le) commerce (et les) bassins.
De havenkorpsen van (de latere orangist) Filips de Gorter (Compagnie chargée du maintien de l'ordre pour le commerce et les bassins) en van de Fransen Pierre le Carpentier en Louis Marguerie (Compagnie d'ouvriers du génie maritime) werden in november 1830 als Corps franc belge d'Anvers pour la sécurité des bassins et du commerce (De Gorter) en Compagnies d'ouvriers du génie maritime (Le Carpentier en Marguerie) gereorganiseerd. Achteraf bij het leger ingelijfd, werden ze op 28 nov. 1831 resp. 1 jan. 1834 ontbonden. Voor hun geschiedenis zij verwezen naar de onder voetn. 80 aangehaalde studie van Leconte, Les corps francs maritimes... in Carnet de la Fourragère dec. 1925, 43-67.

460 V.A.C.B. lees: Volontaires anversois (pour le) commerce (et les) bassins

(84) J.F. Willems' broer Jan Baptist (geb. 1807), onderwijzer te Court-St.-Etienne (Waals-Brabant), die met een Waalse burgemeestersdochter was verloofd. Het huwelijk kwam niet tot stand. Zie A. Deprez, Brieven van, aan en over Jan Frans Willems. 1793-1846. Algemene Inleiding II (Brugge 1965) 335-6. 6 Okt. bericht Willems aan De Vries, dat zijn broer ‘Jan, die te Court-St.-Etienne boven Brussel in een instituut woonde, van daar (is) gevlucht en hier aangekomen’ (uitg. Rooses 99).

(85) De Zwitserse makelaar Jean Pierre Guichard (Genève 1783-Antwerpen 1871).

[p. 47]

Zondag. 7 Nov. 30.

468 Een onrustige ochtend. Veel zorg over het lot mijner be- 469 trekkingen een afschuwelijk weder. Akelig gevoel dat de ont- 470 zegging van Godsdienstoefening geeft. Om half twaalf mijn rem- 471 placant betaald. 's Ochtends niet uitgeweest. Maar na den eten 472 onder een hevige regen een kennis bezocht die in Don Quichotte 473 zat te lezen. Weinig nieuws dien dag gehoord maar in de schemering 474 t huis gekomende een brief mijner familie gevonden die mij het 475 allergrootst genoegen verschafte. 's Avonds thuis gebleven 476 en rustig geslapen. In den nacht van Zat op Zond van M. als 477 drenkeling gedroomd. Dwaasheid dus aan droomen te gelooven 478 daar de uitslag zijner reize juist het tegenovergestelde was.

479 Maandag. 8 Nov. 30.

480 Om elf uur uitgegaan en eene oude vrouw bezocht. Zonder- 481 linge overeenstemming die gelijkheid van lot geeft. Verder langs 482 Place Verte naar de groote Markt gegaan waarop ik niets bijzonders 483 zag. Aan de beurs ook weinig nieuws gehoord. Allerlei geruchten 484 over Turnhout⁽⁸⁶⁾ werden daar verteld. Men zegde ook dat de H. 485 weer tot Eecloo⁽⁸⁷⁾ slechts 3 uren van gend zouden zijn genaderd. 486 Over huislijke omstandigheden aan mijne famillie over Aken ge- 487 schreven. F.⁽⁸⁸⁾ ontmoet als kapitein der matrozen en Barmentier⁽⁸⁹⁾ 488 Aardig costuum Mariniershoed blouse Echarpe om den arm sa- 489 bel aan een zwa(r)ten draagband. Opinie van (K.) Met een paar ken-⁴⁸⁹⁴⁸⁹ 490 nissen over de Meir gewandeld die mij de wederaanstelling van den⁴⁹⁰ 491 ouden H. VD.⁽⁹⁰⁾ als peseur berigtten. Dit's avonds in 't Journal be- 492 waarheid gevonden⁽⁹¹⁾. Nog altijd hinderen de barricades de vrije 493 wandeling. Den avond met een Vriend doorgebragt. Zelfverwijt 494 over het weinige in dien dag verrigt en verlangen naar een nader be- 495 rigt mijner famillie. Zeer goed weder - tamelijk volle beurs. het Con- 496 gres zal waarschijnlijk te Laken worden gehouden - zoo was het ge- 497 rucht⁽⁹²⁾.

(86) Turnhout werd op 25 okt. door de Nederlandse troepen ontruimd en een tiental dagen later door Niellon bezet. Begin november werd de regeringstrouwe burgemeester J.F.T. Dierckx door de Belgischgezinde J. van Lieshout vervangen. Het Noordbrabantse grensgebied (Baarle en omgeving) werd geregeld vanuit de Kempen en Turnhout door Belgische soldaten afgestroopt (o.a. op 9 nov.). Voor het gebeurde te Turnhout in november 1830 zie J.E. Jansen, Turnhout en de Kempen (Turnhout 1946) 242-3 en Ernalsteen, 1830 in de Kempen 104-6.

(87) Voor de gevechten in westelijk Zeeuws-Vlaanderen, waar Nederlandse troepen, bijgestaan, door de plaatselijke, overwegend protestantse bevolking, de benden van Pontécoulant en Grégoire terugdreven, zie J. de Hullu, De Belgische aanvallen op Westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen in 1830 en 1831 (Oostburg z.j.) 7-64 en berichten in de Antwerpse pers (Postryder 4 nov. 1/3, Journal du Commerce 4 nov. 2/1 (beide 31 okt.-1 nov.), Antwerpsch Nieuwsblad 4 nov. 1/2).
Na een mislukte aanslag van Grégoire op Oostburg (22 okt.) werden Aardenburg en Sluis (distriktshoofdstad) op 30 okt. door Grégoire resp. Pontécoulant bezet. De volgende dag werd een grootscheepse aanval van Pontécoulant op Oostburg door Nederlandse troepen onder luitenant-kolonel Jozef Ledel afgeslagen, waarna Sluis ontruimd werd en Pontécoulant en Grégoire hun benden naar Brugge resp. Maldegem (bij Eeklo) terugtrokken (31 okt.). 2 Nov. vertoonde Grégoire zich opnieuw te Aardenburg, maar op 6 nov. was hij voor goed te Eeklo terug. Kort daarop is hij naar de Hollandse zijde overgegaan.

(88) Wie achter ‘F.’ (voor- of achternaam?) schuilgaat, is niet duidelijk. Voor een Fransman Victor Fantin, die vlug promotie maakte in het korps van Le Carpentier, zie Leconte, Les corps francs maritimes... 59, 64-65.

(89) Bedoeld is Le Carpentier, wiens naam door tijdgenoten (o.a. Van den Herreweghe) wel vaker als Parmentier wordt verschreven. Voor de ‘militaire loopbaan’ van Pierre L.L. le Carpentier (Cherbourg 1790-Antwerpen 1866), scheepsbouwer te Antwerpen, zie Leconte, Les corps francs maritimes... 65-66. Zijn kollega Marguerie was eveneens van Cherbourg afkomstig.

489 zwa(r)ten onduidelijk

489 K. onduidelijk

490 H. VD voor Heer Van Dinter

(90) De Noordnederlander Hendrik Joannes van Dinter, waagmeester ('s Rijksweger) te Antwerpen. Geb. Rotterdam 1782, te Antwerpen sinds 1813 en aldaar overleden 20 dec.
1834. Vader van Hendrik Geraard v.D., die met Willems' stiefdochter Isabella Walravens trouwde.

(91) In tegenstelling met wat Potgieter schrijft, staat in het Journal d'Anvers van 7 nov. 2/1 en het Antwerpsch Nieuwsblad van 9 nov. 4/3 te lezen, dat Van Dinter inderdaad werd afgezet.

(92) De openingsvergadering vond plaats te Brussel op 10 nov. in het paleis van de Staten-Generaal, thans parlementsgebouw.