Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1952

[p. t.o. 913]

De Academie ontvangt Mevrouw Henriëtte Roland Holst. - Plechtige Openbare Vergadering te Gent in October 1932.
Eerste rij: Prof. J. Vercoullie, Is. Teirlinck, H. Teirlinck (Onderbestuurder), Mw. Henriëtte Roland Holst. Prof. J. Salsmans (Bestuurder), Dr L. Goemans (Bestendige Secretaris), Prof. Dr A. Vermeylen, O. Wattez.
Tweede rij: F. Toussaint van Boelaere, Prof. Dr L. Scharpé, Prof. Dr J. Muls, Prof. Dr R. Verdeyen, Prof. Dr L. Grootaers, Prof. Dr L. van Puyvelde, Dr J. Cuvelier, Prof. Dr J. van Mierlo, Stijn Streuvels, E.H.J. Eeckhout, Prof. Dr A.J.J. van de Velde, L. Willems en Em. de Bom.
Derde rij: E.H.J. Jacobs, Prof. Dr A. Carnoy en M. Sabbe.

[p. 913]

HenriËtte Roland Holst-van der Schalk
(1869-1952)
door J. Kuypers
Onderbestuurder van de Academie

Op Vrijdag 21 November 11., bij avond, overleed op 82-jarige leeftijd, in een rusthuis te Amsterdam, een der nobelste vrouwen uit de Nederlandse stam: Henriëtte Roland Holst-van der Schalk. Drie dagen later werd zij verast in aanwezigheid van slechts enkele familieleden en intimi. Aldus verdween in alle stilte van het aardse toneel iemand die jarenlang in het rumoer van de sociale strijd had gestaan; die, hoewel dochter uit een gegoede notarisfamilie, hartstochtelijk partij had gekozen voor de verongelijkte vierde stand en gestalte had gegeven aan haar droom van een nieuwe gemeenschap.

In 1931 werd zij tot buitenlands erelid van deze Academie benoemd. Eenmaal heeft zij een van onze vergaderingen bijgewoond, slechts een enkele zeldzame keer is zij in Vlaanderen opgetreden. Zelf heb ik eens, in mijn studententijd, een meeting van haar bijgewoond, in een danszaal in de buurt van het Noordstation te Brussel: het Théâtre lyrique, Marktstraat. Plotseling stond daar op het podium, naast een lokaal-politieke glorie, wijlen de volksvertegenwoordiger Jacquemotte, onopvallend in haar grauw reformkleed, een magere vrouw. Noch mooi, noch lelijk. Met een hese stem, maar met ogen waar een vlam in zat. Eerder mat vloog haar woord, over de hoofden van de arbeiders heen, de zaal in. Mijn vriend en ik waren erg ontgoocheld: dat was dus de militante Jet, ‘Jet de pétroleuse!’ Hoe anders dan het populair geworden trotse, stijlvolle portret, ietwat later getekend door haar man, de directeur van de Academie voor beeldende Kunsten te Amsterdam, die zelf een der vaandeldragers was van een nieuwe, monumentale plastische kunst: Richard Roland Holst, de fijne Bramenzoeker, die Over Kunst en Kunstenaars schreef.

Toen het N.I.R. vóór enkele jaren haar stem op band opnam,

[p. 914]

Briefkaart van Mevr. HENRIËTTE ROLAND HOLST

[p. 915]

met een boodschap tot de Vlaamse vrouwen, klonk haar toon oneindig voller en milder. Welke evolutie had zij inmiddels ook doorgemaakt, welke invloed hadden haar persoonlijke ervaringen op haar levensinzicht gehad!

Henriëtte Roland Holst heeft uitsluitend ‘littérature engagée’ geschreven. Haar werk, - natuurlijk het meest haar poëzie en haar dramatische experimenten: lyrische treurspelen, lekenspelen of spreekkoren - is van haar levensgang niet te scheiden. Rechtstreekse zelfbelijdenis, of nauwelijks gecamoufleerde autobiografie. In elk boek, ook in haar essayistisch proza, w.o. ik vooral het boekje De geestelijke Ommekeer en de nieuwe Taak van het Socialisme hoogschat; in haar biografieën, w.o. er een voorkomt over onze Gezelle, legt zij telkens één of meer facetten van haar innerlijk leven bloot, voert zij de eindeloze tweespraak met haar geweten voort. Een aldoor herhaald gevecht met de engel!

Gij verwacht niet van mij dat ik hier alle titels zou opsommen, vanaf haar intellectualistische en lyrische Sonnetten en Verzen in Terzinen geschreven, uit 1895 (het jaar vóór haar huwelijk!) tot haar verinnigde, vergeestelijkte poëzie, waaronder sinds 1934, d.i. sinds haar definitieve breuk met de kommunistische partij en het stopzetten van elke militante bedrijvigheid, de gebeden en religieuze invocaties talrijk zijn:

‘Ik voel dat sterven nader komt
En voel mij nog zo ver van U, God.’

Wat in heel dit oeuvre bizonder treft, is het stromend ritme, de grote golf. Het is ook de unieke, profetische klank van deze stem, veel meer dan het woordschoon, het adembenemende beeld, of de geïsoleerde, perfekte versregel. Niet dat deze nooit zou voorkomen: zie vooral de doorgaans optimistische bundel De Nieuwe Geboort, waarin de pas gewonnen zekerheid en de ‘goudene dromen van mensengeluk en broedermin’ voor het eerst worden uitgezongen. Mag ik even citeren?

‘O donkere diepten van tweestrijd!
............
‘Vreemd dat de rook van een droom

[p. 916]

 

‘hangt over den dag zo zwaar.

 

............

 

‘De dag verjoeg den dag.

 

‘Het jaar sloot aan bij het jaar.

 

‘Hun lange snoer is gewonden

 

‘Door mijn dun en grijzend haar......

Of de onvergetelijke slotstrofe van Kleine Paden:

‘Heide verliest zich in de zee; de zee
verliest zich in de lucht; en in de wijde
kringen van menschelijke last en lijden
de doffe ellend van deze armzaalge stee.’

Hier wordt het concrete uitgangspunt de aanleiding tot een kosmische visie, waarvan het toch het middelpunt blijft.

Haar grootste composities staan in De Vrouw in het Woud (1912) met de Danteske titel: De Boom van Groot Verdriet, het Gebed aan het Socialisme, Mens en Mens... Ook hier en in latere bundels ontbreken de pregnante formuleringen niet geheel, alleen zijn zij minder talrijk:

‘Wij zullen u niet zien, lichtende Vrede.
............
‘Wij zijn de bouwers van den tempel niet,
‘wij zijn alleen de sjouwers van de stenen;

(Tussen Twee Werelden)

‘Ik wil weer wonen in de grote vree.
............
‘De hof der vreugden bloeit schraal
‘voor wie bouwen uit nederlagen
‘hun burcht van zegepraal.
............

(De Vrouw in het Woud)

De strenge tijd zal zijn onverbiddelijk schiftingswerk doen. Veel van wat ons vandaag, allicht om de inhoud, of om ons verzet tegen deze inhoud, treft, zal geen genade vinden wegens

[p. 917]

de onvoldragenheid van talrijke praat- en redeneerverzen, of de verwaarlozing van de vorm. De matte, stroef-strompelende of verwrongen regels zijn niet zeldzaam, met hinderlijke enjambementen en afkappingen...

Doch, naar onze overtuiging, zal zij in de herinnering blijven leven van de mensheid die zij zo hartstochtelijk, en niet alleen als een abstractie, heeft liefgehad; al was het slechts als een der nobele figuren in wier verering allen die onze taal spreken zich kunnen verenigen. Niet haar socialistisch, later kommunistisch ideaal, noch de ontgoocheling na haar Moskovitische reis in 1921; niet haar Messianisme, noch de religieus-getinte droom van een nieuwe gemeenschap, hebben voor ons, nu reeds, enig doorslaand belang. Wèl het onvergetelijk accent van echte, warme menselijkheid. Wèl de ruimte van haar ziel. Wèl de klop van haar mild, sociaal-voelend hart, ‘het grote, moederlijke hart van het socialisme’ (Banning), dat onbeschroomd en offervaardig streed voor gerechtigheid. Als een Man!

Of zien wij haar liever met de Dominikaner Pater, prof. Van Gestel?

‘Zo zal ik haar beeld bewaren: een oude, zwakke, uitgemergelde vrouw, vol geestelijk interesse, vol liefde voor de medemensen, bezeten door de drang naar Waarheid en Schoonheid en met een diep, religieus gevoel...’