Vestdijkkroniek. Jaargang 1990

[p. 73]

Kees Fens
Tegenstellingen

Voor Harry Bekkering

‘Een kind was met een lam aan het spelen.’ is een van de bekendste regels uit Vestdijks poëzie, het eerste vers van de eerste ‘fabel met kleurkrijt’. Zoveel traditionele onschuld bijeen doet het ergste vrezen voor het vervolg. Wie de regel leest, brengt de tegensteling al meteen aan, het is nog sterker: hij leest de regel naar een verwachte tegenstelling toe, de negatieve parallel. Die verwachting is gebaseerd op de traditie van zijn lezen van poëzie: de ervaring van het gedicht als een kern, waaromheen concentrische cirkels zijn getrokken, tautologieën, door hun verschillend metaforisch karakter, dat steeds andere zaken van buiten het gedicht in het vers betrekt, elkaar belichtend, vernieuwend en versterkend. Met de samenstellende woorden van een enkele regel kan hetzelfde gebeuren: wat halen de metaforische mogelijkheden van ‘kind’, ‘lam’ en ‘spelen’ niet binnen, ook voor elkaar. En veel daarvan werkt in andere woorden en regels van het gedicht door, tot in de laatste strofe en regel van deze fabel. Niet het minst indrukwekkend aan een goed gedicht is, dat de woorden en de regels op verschillende wijzen met elkaar te doen krijgen; de opgelegde vorm, die leidt tot het woord voor woord en regel voor regel lezen, raakt steeds meer verstoord.

In Vestdijks bundel Gestelse liederen staat een reeks van twaalf gedichten, onder de gemeenschappelijke titel ‘Vader en zoon’. Het eerste ervan heet ‘De oude molen’:

Een vader blijft steeds ver buiten zijn kind.
Hij is een man die wat een jongen zoekt nooit vindt,
En als het kind op leven en beweging rekent,
Laat hij een bouwval zien die niets beteekent.

Wij wandelden naar de oude molen, hij en ik,
En hij herkende niet de ontgooch'ling en de schrik
Waarmee ik wieken miste aan 't lage huis.

[p. 74]

 

Zijn machteloosheid werd nooit zoo wreed gemeten

 

Als aan 't gemis dat ik hem eeuwig heb verweten:

 

Vier wieken, en hun spokig stormgeruisch.

Bij eerste publikatie, in een tijdschrift, heette het gedicht ‘Beischat's molen’. Het gedicht was toen een volledig sonnet. Uit het materiaal van het eerste en tweede kwatrijn is in de definitieve versie, met nog enkele veranderingen, het enige kwatrijn ontstaan. ‘Beischat's molen’ stond aanvankelijk ook in de nu vijfde regel. Met vervanging van die naam door ‘de oude molen’ is een veralgemening gegeven, die binnen de tekst meer metaforische verbijzondering mogelijk maakt. Zo is het welhaast onvermijdelijk, in ‘de oude molen’, vrijwel onmiddellijk na lezing van de eerste regel, ook de gestalte van de vader te zien. Je leest daardoor meteen vanaf die eerste regel minstens twee gedichten, want je leest alles in door ‘de oude molen’ opgeroepen metaforische vermenigvuldigingen, waarvan de ‘wiekloosheid’ en de daardoor opgeroepen betekenis van onvruchtbaarheid, niet de geringste is.

Je leest het gedicht aanvankelijk op tegenstellingen: die tussen vader en zoon, hij en ik. Maar er is ook meteen de parallel tussen de oude molen, de bouwval, en de vader. Al vóór, behalve in de titel, het woord ‘molen’ gevallen is, is de vader naar het beeld ervan getekend, maar, naar later blijkt, wordt de molen ook naar het beeld van de vader getekend. En alle woorden, ‘oude’, ‘molen’, ‘vader’, ‘kind’, ‘man’, ‘jongen’, ‘leven’, ‘beweging’, ‘bouwval’ brengen weer van buiten af hun eigen metaforische lading het gedicht binnen, waardoor de relaties tussen de woorden zeer verstrengeld worden; de tegenstellingen zijn velerlei.

Grandioos van meerzinnigheid is de laatste strofe: de verwijten gaan naar molen en vader beide, en dat al zo lang, dat het woord ‘eeuwig’ gebruikt kan worden. Dat ‘eeuwig’ kan er mede op wijzen, dat de teleurstelling in de jeugd tot een blijvend gemis heeft geleid. De ‘ik’ kijkt van grote afstand terug op zijn kinderervaring. En hij blijkt nu geworden te zijn wat de vader was. Waarmee de tegenstelling tussen vader en zoon tot gelijkheid van vader en zoon is geworden. Het is nog sterker: doordat het kind geworden is als de vader, is de vader ook nooit uit zijn leven verdwenen. Maar daarmee is ook ‘de oude molen’ het alles beslissende en beheersende gebouw van zijn leven geworden. En ook hijzelf wordt die oude molen. Het gedicht ontkent tenslotte op ander niveau de mening in de eerste regel uitgesproken. Het gedicht loopt op tegenstellingen, die parallellen blijken te worden, maar misschien ook zijn, want de gelijk-

[p. 75]

wording van de zoon aan de vader sluit een gelijk voorafgaand proces (en een gelijk erop volgend!) niet uit. De gesuggereerde en traditionele tegenstelling tussen vader en zoon blijkt een onvermijdelijke eenheid te zijn.

Als elk goed gedicht, begint ook dit vers na lezing van de laatste regel weer opnieuw en men leest het nu in tegengestelde richting. Elk gedicht blijkt bij aandachtige lezing de vorm van een cirkel te hebben. De lezer leest het de vorm daarvan in. Daaromheen leest hij andere cirkels, en naarmate het vers meer mogelijkheden biedt, zal het aantal ervan groter zijn.

Maar men kan zich ook het omgekeerde voorstellen. Wie aandachtig leest en alles niet zo zeer in relatie tot elkaar brengt, maar als elkaars uitdrukking gaat zien, in het positieve of negatieve of in beide tegelijk, voor hem verwijdt het gedicht zich niet in een reeks concentrische cirkels, maar wordt het steeds kleiner: hij leest alle woorden tot een enkel of enkele terug, een kern waarin alles is opgenomen en waaruit alles is voortgekomen.

Ik denk dat het krimpingsproces zich meer voordoet dan de verwijding. Je kunt het misschien ook zo zeggen: de verwijding is de noodzakelijke beweging die iets moet maken, wil het een zichtbaar kunstwerk worden. De inkrimping is het kunstwerk terugbrengen tot zijn oorsprong, van eenheid in tegendelen meestal. Wie zeer aandachtig leest, leest van de kunst weg. Maar hij zal wel eerst het proces van verwijding doorgemaakt moeten hebben. Vaders, zonen, molens, wieken, leven, beweging, bouwvallen en lage huizen, spokig stormgeruis vooral, ze bouwen samen een samenhangende wereld, een kunstwerk. Maar teruglezend staat men tenslotte alleen tegenover de kern: de vader van het kind dat je was, in één persoon. Want de gelijkheid en ongelijkheid ligt in je zelf. En ze zijn een en dezelfde zaak.

(Eerder verschenen in De Volkskrant, 23 september 1988)