De Vlaamse Gids. Jaargang 41

[p. 257]

De partij van de vrijheid
door Albert Camus

DOOR toedoen van de Spaanse republikeinse regering werd te Parijs een huldebetoon ingericht ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Salvador de Madariaga.

Tijdens deze plechtigheid hield Albert Camus volgende toespraak.

Bij het begin van de hulde, die wij vandaag brengen aan een man, die wij allen bewonderen en beminnen, zou ik een formule willen vinden, die getrouw de lotsbestemming samenvat van onze vriend, Salvador de Madariaga.

Deze formule werd tachtig jaar geleden door Nietzsche ter overweging gegeven aan alle vrije geesten:

‘Gij zult in ballingschap gaan om de waarheid te kunnen zeggen’.

Zeker verkiest men niet altijd de ballingschap. Om in ballingschap te leven moet de drang naar waarheid en vrijheid buitengewoon groot zijn.

Niets kan beter Salvador de Madariaga kenmerken dan deze dubbele passie, die hij heeft aangekleefd met een fijnheid van geest en een zin voor humor, die wij in hem zo zeer op prijs stellen.

Maar hoe zuiver de drang naar vrijheid bij Salvador de Madariaga is. dit belet niet dat hij tevens ontembaar blijft: ridderlijk strijder, en wij weten het, dapper als het moet. Men mag niet zeggen, Salvador de Madariaga zou mij dat zelfs niet laten zeggen, dat men in zijn werk een voltooide en gebonden waarheid vindt. Men treft er een onvermoeibaar zoeken naar de waarheid in aan, het voorzichtig maar onvervaard streven van een geest, die iedere intellectuele gemakzucht veroordeelt en zich slechts neerlegt bij het onbetwistbare.

Wanneer Salvador de Madariaga, schrijver van doorslaggevende en scherpzinnige boeken, ons een denkbeeld of een oplossing voorstelt, mag men ervan verzekerd zijn, dat hij niet vooraf een partij of een kerk is gaan raadplegen.

Zoals vele grote Spaanse geesten en in strijd met een algemeen verspreide mening (een dwaas heeft eens verklaard, dat er geen Spaanse wijsbegeerte bestond en honderd verstandige mensen waren dadelijk bereid dit

[p. 258]

te bevestigen) is hij een der zeldzame tijdgenoten, die met recht de titel van wijsgeer draagt. Ondanks zijn encyclopedische cultuur gelooft hij niet zoals al onze officiële denkers, dat de wijsbegeerte bestaat in het onderricht van haar geschiedenis maar is hij er kennelijk van overtuigd, dat de wijsbegeerte erin bestaat de geest te oefenen om evenals een verklaring te vinden voor de geheimen van de wereld een gedragslijn vast te leggen, trachten te leven, kortom te denken en zijn leven en zijn tijd oordeelkundig te beschouwen.

Zo komt het, dat deze waarheidszoeker ook een van onze zeldzame waarheidsgetuigen is. Wat hij gelooft, is hij bereid te verdedigen, en besteedt hij de helft van zijn leven in vlijtige ballingschap aan het beschouwen van de mens van deze tijd, dan staat die andere helft in dienst van die mens.

Ik zou dus mijn gedachten kunnen samenvatten door Salvador de Madariaga niet een letterkundige te noemen maar een ridder van de letteren.

Ik zou nochtans onze vriend willen gerust stellen en hem zeggen, dat het niet mijn bedoeling is hem te overladen met academische lofbetuigingen. Mijn woorden, wees er zeker van, zullen minder plechtig maar misschien een weinig ernstiger zijn. Men heeft uw zeventigste verjaardag reeds gevierd en aan uw werk de hulde gebracht, die het verdiende. Gij zult een veertigjarige evenwel toelaten te zeggen met al de eerbied, die hij voor U voelt en het ontzag, dat gij hem inboezemt, dat hij U beschouwt als zijn strijdmakker.

Ik ben er zeker van, dat deze bevestiging U niet zal verwonderen. Mocht dat toch zo zijn, dan zou ik U verzoeken de stand van onze intellectuele maatschappij te beschouwen en de goochelaars, die zowat overal leuren met het bedorven voedsel, waarmede zij onze honger naar waarheid en waardigheid willen voldoen.

Gij zoudt beter de eenzaamheid kunnen begrijpen, waarin velen onder ons zouden leven indien zij bij hun drang naar grote lessen niet konden rekenen op een kern van mannen, onder wie wij U rekenen, die onverzettelijk over de grenzen heen de plichten en de eer van de geest stellen.

Men moet toegeven, dat wij niet verwend werden door grote voorbeelden. Ik spreek zelfs niet van de algemene verzwakking van het karakter en het verstandelijk peil onder hen, die als taak hebben ons te regeren en te vertegenwoordigen. De mensen van mijn generatie, voor wie het werkelijke leven begon met de machtsgreep van Hitler en de processen van Moskou, hebben eerst de rechtse wijsgeren gezien, die uit haat voor een deel van de natie de verknechting van die hele natie door een vreemd leger en een vreemde politie goedpraatten. Toen moest het verstand ook naar de wapens grijpen om deze betreurenswaardige redenering recht te zetten.

Nauwelijks hadden wij de vrede en de eer teruggevonden of een nieuwe samenzwering, die voor ons nog pijnlijker was, bedreigde het verstand en

[p. 259]

zijn vrijheden. Wij hebben linkse denkers, uit haat voor een deel van de natie, met mooie redeneringen de afschaffing zien rechtvaardigen van het stakingsrecht en van de veroveringen der arbeiders, de concentratiekampen zien goedkeuren, de afschaffing van iedere vrijheid van denken en uitdrukking en zelfs het antisemitisme mits een voorwaarde: dat dit alles onderwezen en uitgevoerd wordt onder een humanistisch etiket.

Een waanzinnige neiging tot zelfbestraffing heeft aldus in tien jaar tijd van de theoretici der natie en der vrijheid hartstochtelijke dienaren gemaakt van de ergste dwingelandij, die de wereld ooit heeft gekend, meer nog de aanbidders van het voldongen feit.

Te veel van onze intellectuelen en kunstenaars zijn door die ijlkoorts gaan gelijken op de meisjes, die voor het kosthuis van Peirebeilhe uit volle borst zongen om de hulpkreten te overstemmen van de reizigers, die door hun deugdzame ouders werden gedood.

In naam van de geschiedenis kwam een geniepige samenzwering tot stand tegen de geest en de vrijheid, waartegen jarenlang harde strijd diende geleverd.

Op wie beter dan op mannen als U zouden wij kunnen steunen met woord en daad om deze strijd voort te zetten? Gij hebt ons door uw voorbeeld en door uw geschriften leren begrijpen waarom de cynische en realistische stellingen een beslissend aanzien kregen. Zij laten toe te beslissen en te misprijzen terwijl andere houdingen zoals de uwe zich tot het begrip richten en een bestendige inspanning op zichzelf noodzakelijk maken.

De bijval van de eerst aangehaalde houding is dus gemakkelijk te begrijpen waar het bepaalde intellectuelen betreft, die geen voorstander van inspanningen zijn.

Verstand zonder karaktersterkte is ten slotte erger dan gelukzalige dwaasheid. Bij gebrek aan wilskracht leidt dergelijk verstand naar een onverzettelijke leer. Zo heeft men een voor onze tijd zeer kenmerkende soort harde verstandsmens zien te voorschijn komen, die bereid is alle geweld goed te keuren in naam van de zin voor de werkelijkheid.

Ten opzichte van deze houding en schone woorden hebt gij bij ons het geduld en de standvastigheid aangekweekt. Glas is ook hard. Het wordt slechts met diamant gesneden maar toch vliegt het bij de eerste schok aan stukken. Men moet slechts wachten, stand houden, met de glimlach als het kan, om uw onderricht getrouw te blijven.

Feitelijk hebt gij ons belet te wanhopen over het verstandelijk peil van deze tijd door ons aan de hand van uw voorbeeld te tonen, dat tegenover de harde verstandsmens de standvastige verstandsmens zich kan oprichten.

Wanneer wij in onze gespecialiseerde tijdschriften de lof van de haat horen maken, steunende op de veroordeling van de machteloze zwakheid,

[p. 260]

dan kunnen wij antwoorden, dat tegenover de haat niet het schuchtere idealisme staat maar de grootmoedige rechtvaardigheid.

Vervolgens volstaat het te wachten en onze tegenstrevers te laten roepen, dat geen doelmatige rechtvaardigheid bestaat zonder een weinig haat.

De geschiedenis, hun beruchte geschiedenis, is daar om hen vroeg of laat te leren, dat de rechtvaardigheid door de haat verzwolgen wordt zoals een rivier door de oceaan.

De azende vliegen, die thans lustig krioelen, wijzigen het uitzicht van de geschiedenis niet. Zij zoemen, zij liegen, zij schreeuwen, dat het volk gelukkig is onder het juk en op een dag, een werkelijk historische dag, krioelt een hoofdstad van opstandelingen, die sterven en overwinnen onder de vlag van de vrijheid.

Ja, waarde don Salvador, mannen als U zijn het, die ons beletten te wanhopen en wanneer men mij gevraagd heeft, dat ik mij vandaag tot U zou richten, dacht ik met deze zin te beginnen. Zij, die zich aanvankelijk bestemd voelden om te bewonderen en lief te hebben, die in de woestijn van de huidige wereld gevaar liepen van honger en dorst te sterven, hebben een onmetelijke erkentelijkheidsschuld tegenover hen, die in deze onteerde tijden een beeld hebben geschilderd van de waardige en fiere ontwikkelde mens.

Deze erkentelijkheid wil ik U uitdrukken met al mijn genegenheid, dank zij U en dank zij enkele zeldzame anderen hebben wij, bestendige vrijschutters, een partij. Welke partij? Wel, de partij van de mannen, die het terzelfder tijd aandurven de ‘harden’ en de totalitairen hun dwalingen te verwijten en bij hen tussenbeide te komen om het leven van hun militanten te redden.

Deze bepaling moet U aantonen, dat ik van de liberalen spreek.

Maar gij hebt, en dat is uw oorspronkelijkheid, een inhoud verschaft aan dat liberale begrip, dat stierf onder de kwaadsprekerij van zijn tegenstanders en de lafheid van zijn aanhangers. Gij hebt het kunnen duidelijk maken, dat de vrijheid niet de vrijheid van de voorspoed of de uithongering is, maar het op zich nemen van burgerplicht. Gij hebt geweigerd te kiezen voor een van de conformismen van de dag en gij hebt de grenzen kunnen trekken buiten welke de begrippen, die wij aankleven hun betekenis verliezen.

Men heeft onvermoeibaar horen herhalen, dat vrijheid niets is zonder gezag, maar dat gezag zonder vrijheid slechts de droom is van een dwingeland, dat geldelijke voordelen aanvaardbaar zijn maar dat er geen maatschappij is zonder hiërarchie en dat gelijkschakeling strijdig is met de ware rechtvaardigheid.

Gij hebt herhaald, dat de macht slechts gewettigd is door de instemming van het volk maar dat de rechtstreekse uitspraak van een volk kiemen van

[p. 261]

anarchie en dwingelandij inhoudt, dat de nationalismen de wonden van deze tijd zijn maar dat de internationale maatschappij zich niet van de naties kan ontdoen daar deze op zichzelf moeten bestaan om verder te kunnen gaan.

Een zo aandachtig denkbeeld, zo waakzaam, zo waarheidsgetrouw en daarbij de illustratie, die gij het hebt gegeven door uw eigen levenswijze, maken van U de waardige erfgenaam van deze grote Spaanse traditie, die aan gene zijde van de Pyreneeën de enig levende is.

Gij hebt U ook met de geschiedenis bezig gehouden maar gij hebt er volgens de prachtige formule van Ortega een beroemde oorlog tegen de dood in gezien, bijgevolg de bevoorrechte plaats waar de mens zonder oponthoud strijd levert tegen de duistere machten voor leven en vrijheid.

Daar ligt het geheim van uw jeugd en van uw kracht om steeds onpartijdig te blijven.

Zonder er met U over gesproken te hebben, weet ik b.v. hoe ontroerd gij de aangrijpende opstand van de Hongaarse studenten en arbeiders hebt gevolgd. Maar ik weet ook, dat gij zult gelachen hebben bij het vernemen van het protest, dat generaal Franco uitte tegen het beroep, dat de Hongaarse communisten deden op een vreemd leger om hun naar de wapens grijpend volk te verpletteren. Gij hebt gelachen, zoals ik, met het passende misprijzen, want wij zijn inderdaad solidair, volledig solidair met het Hongaarse volk dat tegen zijn vreemde meesters opstaat. Maar omdat wij ook solidair zijn, volledig solidair met het Spaanse volk, dat eveneens verdrukt wordt en in de verwachting leeft van een bevrijding, die de verdeelde naties het niet gunnen. Gij schreeft onlangs met een weinig verbittering over de teleurgang van de verontwaardiging. Het is waar, dat de verontwaardiging afneemt. Erger is, dat zij zich inricht en eenzijdig tot uiting komt op bepaalde tijdstippen. Onze opstandelingen zijn verlamd geworden. Zij kiezen onder de slachtoffers en roepen uit, dat de ene vertederend zijn terwijl de andere schaamteloos zijn. Gij klaagde dus met uw helder doorzicht een van de kwalen aan waaraan wij lijden en gij kondt er aan toevoegen: ‘Wij worden er toe gebracht onze hoop te putten uit onze wanhoop. De mensheid is zo laag gevallen, dat zij nog slechts kan herrijzen.’

Maar zodoende hebt gij in een van die ogenblikken van ontmoediging, die wij allen kennen, uw eigen leer vergeten. Gij hebt vergeten, dat de lange strijd, die gij en uw gelijken voerden, vruchten begint af te werpen. Sta dus een van uw lezers toe U er aan te herinneren. Er is volgens U geen bestand in de strijd, die de mens voor het licht en de vrijheid voert. De geschiedenis loopt niet vast noch in het geluk noch in het ongeluk der volkeren. Terwijl wij vandaag dachten op het uiterste van het ongeluk te zijn gekomen ontwaakt de hoop, herrijst de mensheid werkelijk, verlicht de vlam der vrijheid opnieuw de steden, die tot nog toe in gevangenschap leefden.

[p. 262]

Het Europa, dat thans in het onschuldig bloed wordt gemaakt, hebben wij met een zware tol betaald en wij zullen het geluk niet kennen met vreugdekreten zijn wedergeboorte te begroeten. Maar Europa zal herrijzen en wij zullen het met ernst onthalen.

Zowel in het Westen als in het Oosten, te Madrid als te Boedapest zal Europa uw uitzicht hebben en het zal zijn ware meesters herkennen zoals het thans reeds zijn valse profeten afzweert. Het Europa van morgen zal die grote onderwijzeres van de vrijheid en van de orde zijn zoals gij het hebt gedroomd.

De wereld draait verder, heeft de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sjepilov gezegd, na de mededeling van de wilde tussenkomst der Russische troepen. De wereld draait inderdaad en met haar kent de zo lang zegevierende leugen een begin van ondergang en de zo lang verduisterde waarheid een eerste opgang.

Kunstmatige werelden, waarvan het enige cement was bloed en terreur, storten ineen midden de verwarring en het stilzwijgen van hen, die er de lof van maakten. De vrijheid, waarvan men ons gezegd had, dat zij ijdel was en gedoemd tot verdwijnen, vergruist in een dag duizenden geleerde boeken en de legers, waaronder men ze had begraven. Zij schrijdt opnieuw vooruit en miljoenen mensen weten opnieuw, dat zij de enige hefboom is van de geschiedenis, hun enige reden tot leven en het enige brood, dat men niet moe wordt.

Herleeft deze hoop nu vandaag opnieuw, keert de eer te leven opnieuw tot ons, weet dan dat wij het verschuldigd zijn aan mannen zoals gij, zoals velen die hier aanwezig zijn. Wij zijn het verschuldigd aan al degenen, die, eenvoudig, zonder vrees of haat hebben stand gehouden. Daarom wens ik U niet, bij het einde van deze toespraak, die rust, die anderen zeer verdiend zouden achten. Want wij hebben U nog nodig. Wij hebben U nodig om voort te zetten wat wij begonnen zijn. En wetende, dat ik aldus te gemoet kom aan de wens van uw jong hart, wens ik U, wens ik ons de eeuwige strijd voor de waarheid en de vrijheid, die gij en wij boven alles plaatsen.

Aan deze wens voeg ik alleen toe mijn persoonlijke dankbaarheid en de blijken van een vriendschap, waarvan gij weet dat zij niet geveinsd zijn. Hoe ooit te vergeten, dat midden zoveel verraad, gij trouw zijt gebleven aan onze gemeenschappelijke reden te leven? En hoe zouden wij dan ook niet geneigd zijn U samen te zeggen wat Toergeniev op zijn doodsbed schreef aan Tolstoi: ‘Ik was gelukkig uw tijdgenoot te zijn’. Maar wij zijn alles bij elkaar genomen meer dan uw tijdgenoten geweest: ‘Er zijn tijdgenoten waar wij niet fier op zijn’, wij hebben uw angst en uw hoop gedeeld, onze nederlagen waren de uwe. De bevrijding die wij verwachten zullen wij te danken hebben aan uw voorbeeld en uw actie, die gij voortzet voor onze gemeenschappelijke eer.