De Vlaamse Gids. Jaargang 52

Otto Hahn
De schuldvraag van de wetenschapsmens

De Duitse kernfysicus Otto Hahn, die op 89-jarige leeftijd te Göttingen is overleden, mag gerekend worden tot hen die het aanschijn van de wereld veranderden. Hoe? Dat is vandaag nog niet met zekerheid te zeggen.

Hahn was, voor zover de geschiedenis van de atoomwetenschap thans al geschreven is, de man die het reeds gekende verschijnsel van de atoomsplitsing wetenschappelijk doorgrond heeft.

Met wijlen Rutherford, het echtpaar Joliot-Curie, Niels Bohr, Oppenheimer en anderen, behoorde hij tot een wereldteam van wetenschapsmensen die de enorme maar ook verschrikkelijke mogelijkheden van deze nieuwe vorm van energieverwekking met verbazing en ontzetting tegelijk gepeild hadden, lang voor Hirosjima en Nagasaki dramatische werkelijkheid werden. Hun vrees en hun hoop zijn inmiddels in handen van een nieuwe generatie overgegaan.

De tweede wereldoorlog stelde een einde aan de internationale ploeggeest die het vorsingswerk kenmerkte. Het zoeken naar ‘praktische’ toepassingen werd er evenwel door versneld: een tegenstelling die zo klassiek is dat zij geen nadere verklaring behoeft.

Hahn en zijn medewerkers hebben na de capitulatie van Duitsland enige tijd in Britse krijgsgevangenschap vertoefd, wat niet belette dat hem, in 1945 nog, de Nobelprijs voor Natuurkunde werd toegekend wegens zijn werk in het domein van de kernfysica. (Van dynamiet tot atoomkracht: het verband tussen schenker en begiftigde was in dit geval wel zeer treffend).

Nu was Zweden in wereldoorlog nr. 2 wel neutraal geweest, en de prijs de beloning voor een loopbaan die lang voor het uitbreken van de

[p. 43]

strijd reeds bekroond had mogen worden, maar aan een verdachte oorlogsgevangene zou men, enkele maanden na de ineenstorting van nazi-Duitsland, toch geen internationale prijs toegekend hebben.

Otto HAHN

De Britse krijgsgevangenschap was dan ook geen strafmaatregel of voorarrest, enkel een voorzorg; en zo geheim dat men de nieuwe Nobelprijswinnaar maandenlang niet op het spoor kon komen.

De Duitse bijdrage tot de exacte wetenschappen is nu eenmaal aanzienlijk en de verleiding om na de oorlog de hand te leggen op de vorsers was uitzonderlijk groot... voor West en Oost.

Krijgsgevangenschap was het uitgezochte voorwendsel om deze Duitse wetenschapsmensen zo snel mogelijk in veiligheid te brengen, opdat zij niet in ‘verkeerde handen’ terecht zouden komen.

V-bommen-bouwer Werner von Braun, de huidige Amerikaanse deskundige voor ruimte-raketten is wel het meest typische voorbeeld van deze ‘round up’. Wellicht heeft hij het aan zijn specialiteit te danken dat hij niet terechtkwam op de bank der beschuldigden in het Nürnberg-proces, of een der latere uitgaven daarvan.

Want de vliegende bommen waren toch in de eerste plaats een terreurwapen en hun uitwerking, stuk voor stuk bijna, een misdaad tegen de mensheid.

Maar kom, Hirosjima en Nagasaki behoren nu ook niet bepaald tot het loutere domein van de militaire strategie in de oud-ridderlijke opvatting daarvan, evenmin als Coventry of Dresden.

Overigens hebben morele beschouwingen het verloop van de geschiedenis zelden of nooit beïnvloed.

Van oneindig meer betekenis is zeker de vraag hoe het komt dat Nazi-Duitsland niet aan de atoombom toegekomen is, ondanks de potentiële mogelijkheden die de kennis van mensen als Hahn bood en ondanks het feit dat aan de Duitse atoombom gewerkt werd.

Want het waren geheime inlichtingen uit Duitsland en de wetenschap dat men er anno 1938 reeds ver stond op het stuk van de atoomsplitsing, die de Amerikaanse autoriteiten ertoe aanzetten met onbeperkte kredieten het sein op groen te zetten voor het atoomcentrum van Los Alamos; met de Japanse capitulatie als eerste en in de grond ontzettende consequentie.

Kan men zich indenken hoe de wereld van vandaag er qua politieke en ideologische indeling zou uitzien, indien Hitler er enkele lange afstandsvliegtuigen met atoombommen op uit had kunnen sturen, in plaats van het fiasco van dat andere ‘superwapen’, de V-raket, met zijn zelfmoord te moeten bezegelen?

Waarom is het niet gebeurd? De meningen daaromtrent zijn steeds verdeeld gebleven en waarschijnlijk zal de reden nooit precies achterhaald worden. Want de rechtstreeks betrokkenen zelf gaven uiteenlopende versies.

Zo kantte Hahn persoonlijk zich tegen de uitspraak van enkele medewerkers en mede-krijgsgevangenen, dat de Duitse atoomgeleerden de aanmaak van de bom hadden gesaboteerd.

De Britten, die toch het gezegde ‘Right or wrong, my country’ hebben uitgevonden, kunnen het hem bezwaarlijk kwalijk genomen hebben dat hij zich, ongeacht zijn gevoelens ten aanzien van de Führer, distancieerde van zulke zinspeling, waarover toch een zweem van gebrek aan nationale trots hing, zoniet van opportunisme na de ineenstorting van Hitlers rijk.

Daarom is die zinspeling nog niet helemaal onjuist.

Maar zou de Nazi-leiding zich dergelijke weerspannigheid hebben laten welgevallen indien zij begrepen had welke troef de kernenergie bood?

Ergens toch moeten hooggeplaatsten die kans aangevoeld hebben, temeer daar de kernwetenschap, zoals gezegd, al enkele beduidende vorderingen had gemaakt toen de tweede wereldoorlog losbrak en overigens reeds het onderwerp was geweest van publikaties in Duitse wetenschappelijke tijdschriften en dagbladen.

Nu is het wel zo dat een Noors commando, in Engeland opgeleid en geholpen door Noorse verzetslieden, in februari 1943 de fabriek voor zwaar water te Rjukan in bezet Noorwegen saboteerde. Maar deze actie, eveneens het gevolg van de waarschuwingen die de geallieerden van gevluchte wetenschapsmensen kregen, zou de vervaardiging van de atoombom wel vertraagd, maar niet noodzakelijk onmogelijk gemaakt hebben. Een veronderstelling die in het licht van dit alles aanvaardbaar wordt en overigens een aantal deskundige verdedigers vindt, is dat Hitler zich blind staarde op de uitwerking van ‘zijn’ V-bommen, omdat hij in de kritieke fase van de oorlog de voorkeur gaf aan een wapen dat reeds gebruiksklaar was, boven een nog te vage mogelijkheid; m.a.w. de klassieke vogel in de hand koos liever dan de tien in de lucht. De uitzondering bevestigt de regel, ook in het domein van spreekwoorden en gezegden? Gelukkig voor de wereld deed Hitler de verkeerde keus.

Daarbij willen we grif aannemen

[p. 44]

dat Hahn en zijn medewerkers er niet veel voor voelden de Führer van idee te doen veranderen. Beschermd door zijn kortzichtigheid konden zij hun ervaringen binnen het laboratorium houden en aldus de ontzettende morele kwelling, althans de directe schuldvraag voorkomen, in tegenstelling tot hun Amerikaanse collega's, in vele gevallen van Duitse (Joodse) afkomst en onder wie zich trouwens enkele immigranten van het laatste uur bevonden, ja zelfs van de eerste oorlogsjaren (Niels Bohr).

Spontaan en met koortsachtige ijver hadden de Amerikaanse vorsers hun opdracht aangevat, uit vrees dat Duitsland Amerika vóór zou zijn met de atoombom.

Maar toen de capitulatie in Europa een feit was, meenden zij dat van het praktisch gebruik van het ‘absolute wapen’ mocht, moest worden afgezien.

De oppositie tegen het experiment van Hirosjima moet enorm groot geweest zijn. Naar het oordeel van de gewetensbezwaarders zou men eerst, op een proefterrein, de uitwerking van de bom moeten tonen aan een internationaal gezelschap, inbegrepen een Japanse delegatie. Dat was de minimum-eis waarachter ook de grote Einstein zich met zijn volle gezag schaarde, al was hij het geweest die, reeds in 1939, de toenmalige Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt voor de Duitse voorsprong op het stuk van de kernsplitsing had gewaarschuwd.

De waarheid was dat de Amerikaanse ploeg de aanmaak van de atoombom geleid had tot een punt waarop terugkeer vrijwel onmogelijk was geworden.

De Verenigde Staten, alleen nog in oorlog met Japan, hadden de keus tussen een uitputtingsoorlog in de Stille Oceaan, waarvan de afloop weliswaar reeds zo goed als vast stond maar die nog vele duizenden Amerikaanse levens zou kosten, en de aanwending van het absolute wapen, dat een snel einde van de oorlog waarborgde, mits het offer aan mensenlevens eenvoudig (en meervoudig) aan het andere kamp te laten.

Bovendien wist men niet hoever ook Japan met het kernonderzoek stond. Waren die kansen niet bijster groot, anderzijds behoorden ook Japanse geleerden tot de internationale keten van wetenschapsmensen die zich sedert jaren met het fundamenteel onderzoek van de kernsplitsing bezighielden.

We staan, 23 jaar later, wellicht te ver van die situatie af om de beslissing nog te beoordelen in de atmosfeer van toen.

Een atmosfeer die bv. ook het drama Oppenheimer schiep.

Deze top-intellectueel, wiens linkse sympathieën de Amerikaanse veiligheidsdiensten en de verantwoordelijken voor het Amerikaanse atoombom-programma van stonde aan bekend waren, werd desondanks, zelfs mede daarom, aan het hoofd van het research-werk te Los Alamos behouden.

Zijn wetenschapsdrift of ambitie was zo groot, dat hij zelfs bereid was oude vrienden te verloochenen.

Hij viel pas in ongenade toen, jaren later, de morele kwelling ook hem aangreep en hij zich verzette tegen de vervaardiging van de waterstofbom, de overtreffende trap van de ‘primitieve’ bom die twee Japanse steden van de aardbol had gevaagd.

Maar het Pentagoon en Amerika meenden toen de stok achter de deur te bezitten waarmee zij de wereldvrede (en de Amerikaanse suprematie?) voor altijd veilig dachten.

De atoomwedloop door Rusland ingezet met behulp van geld, sluwe spionnen en enkele Amerikaanse en Britse deelgenoten in het atoom-geheim, beschikte er anders over. Er China zou achteraf bewijzen hoe ijdel die hoop ook zonder verraad was.

Nu reeds vindt men historici er moraalfilosofen bereid om te veronderstellen dat dit ‘verraad’ - ten gunste van een natie die ondanks de koude oorlog op de jaarlijkse herdenking van V-dag nog altijd eer bondgenoot werd genoemd - in feite een sublieme vorm van idealisme was.

Een idealisme dat het evenwicht in de wereld moest herstellen en een derde wereldoorlog voorkomen. De geschiedenis zal het moeten uitwijzen, maar hun overtuiging dat overwinning in een algemene oorlog (Amerika en Rusland waren de triomfators van 1945) tot machtswellust leidt of alleszins tot de obsessie dat de maatschappelijke orde overal dient hersteld waar zij van het eigen patroon afwijkt, wordt ongetwijfeld gedeeld door de velen die vandaag met het Oosteuropese drama en met de ontwikkeling in Vietnam, Zuid-Amerika of elders begaan zijn. Men kan zich afvragen of precies dit evenwicht van krachten de overheersing met twee niet bestendigd heeft, wat als praktische oplossing mogelijk de voorkeur verdient maar ons, moreel, toch niet ten volle bevredigen kan (Tsjechoslowakije).

Hoe dan ook, voor alle geleerden die Hirosjima, Nagasaki en de mogelijkheid van een totale oorlog hielpen mogelijk maken, moet de schuldvraag ontzettend (geweest) zijn.

Ook voor Otto Hahn. Dat hij, en met hem Niels Bohr en anderen, minder in de kijker hebben gestaan dan bv. Oppenheimer, Teller en hun staf, is een kwestie van historisch toeval.

De generatie aan wie deze mannen en allen die hen in de ontdekkingsreis naar de uiterste grens van de deelbaarheid der materie voorafgingen, de gelegenheid boden een blik te werpen in het vagevuur op aarde, kan deze schuld van hen afwentelen door de dreiging van een totale vernietiging van alle leven te vervangen door de hoop de mens te zien triomferen over de dood en de opperste natuurkrachten.

Het eerste Westduitse koopvaardijschip met kernaandrijving draagt de naam van Otto Hahn.

Maar in het jaar dat zijn dood voorafging stierven in Japan nog meer dan 1.000 personen aan de gevolgen van de atoomontploffing die op 6 augustus 1945 Hirosjima verpulverde.

Frans Strieleman