De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 24]

Bericht uit Holland
Willem Wouters

‘Wie is Wim Zaal?’ De vraag werd een kwarteeuw geleden gesteld door wijlen de criticus Piet Thomas en als volgt beantwoord in het Roomsch-Leuvensche tijdschrift Dietsche Warande ende Belfort (1962, bladzijde 300): ‘Wie is Wim Zaal? Een Noordnederlands journalist die af en toe in Vlaanderen neerstrijkt om werk dat hij in het Noorden teruggestuurd kreeg, in Vlaamse literaire maandschriften binnen te loodsen, die zuurzoete lijmbriefjes schrijft naar redacteurs van Vlaamse jongerentijdschriften, die zich door Antwerpse snobs laat onthalen, noteert wat zij tussen pot en pint zeggen, ijlings weer over de grens vlucht en vandaar, veilig en knus voor zijn schrijfmachine gezeten, de staf breekt over de verzenbundels die hij links en rechts wist buit te maken. Indien hij een ridder was, zou hij een roofridder zijn. Maar helaas, hij is geen ridder. En wat erger is, hij heeft op de verkeerde plaats gehengeld. Waar Zaal meent te spreken over Vlaamse letterkunde, heeft hij het over enkele randverschijnselen wier waarde men in Vlaanderen al evenzeer betwijfelt als hij.’

Deze lelijke dingen schreef wijlen Piet, omdat Wim in Elseviers Weekblad van 17 maart 1962 een groot artikel had gepubliceerd dat hij ‘Vlaanderen den geeuw’ noemde en waarin hij deed alsof hij over ‘de’ Vlaamse poëzie schreef, terwijl hij het in werkelijkheid over folkloristische ‘kleine bladvullers’ had. Bij nader terug-zien, zou men het gewraakte artikel zowel een voorbode kunnen noemen van Zaals latere essayistische specialiteit, als van de sterke verhalen inzake Vlaanderen die nadien in ons vrije Nederland een onbewezen bewijs van progressiviteit zijn geworden. Ik denk aan links naar achteren ogende journalistieke prestaties van Vlamingen als Weverbergh, Piet Piryns en Johan Anthierens.

Wim Zaal als voorloper: wie hield het voor mogelijk? Zeker niet de lezers van zijn bij Manteau verschenen boekje Vlak bij Vlaanderen. Een Hok lander over het zuiden. Het eerste woord van de titel is even goed gekozen als het aan de Verzamelde Werken van Fons Jansen ontleende motto, dat luidt: ‘Nederlanders weten zowat niks van Vlaanderen, maar wát ze weten weten ze beter.’

Wim Zaal schrijft sinds mensenheugenis over fascisten en andere randfiguren. Hij doet dit zo graag, dat hij er zijn eigen geheugenis soms bij verliest, getuige het feit dat hij een stuk opnam over Willy Tergat dat zijn lezers al in 1969 konden bewonderen in zijn bundel Nooit van gehoord. Ten dienste van toekomstige postume tekstbezorgers en huidige stilistisch gespecialiseerde filologen ware

[p. 25]

een korte bronvermelding zeker op zijn plaats geweest. In ieder geval beter op zijn plaats dan de zin op bladzijde 77 van zijn nieuwe bundel, waar wij in een minder gelukkig verhaal over Marnix Gijsen vernemen dat Wim zelf ‘homo’ is. De enige relevantie van deze koketterie schuilt in het feit dat een andere zin, op bladzijde 99, er een pregnante betekenis door krijgt. Er staat dat de uitgever Walter Soethoudt ook ‘porno’ op de markt heeft gebracht en dat bekende auteurs als Geeraerts en Heeresma onder schuilnaam ‘seksromans’ voor hem hebben gemaakt ‘tot wederzijdse bevrediging’. Heere, wat een Chef.

Op bladzijde 109 verneemt de lezer dat Wim Zaal ‘een echte criticus’ is die een vroege roman van Ward Ruyslinck voor de T.V. durfde afkramen en desondanks door de auteur zelf werd uitgenodigd om een latere ‘ten doop’ te komen houden, tijdens een receptie in Vlaanderen. Daar werd hij achtervolgd door een magere jonge kunstenaar, die hem zelfs kwam storen tot op een caféterras, Wim was daar juist bezig zich vredig te herinneren hoe hij eens te gast was bij boerse homosexuelen onder de rook van het stadje Mechelen, dat helaas een kwarteeuw bleek te zijn achtergebleven bij de ontwikkelingen in Holland. Vlaanderen, o welig land, waar wij aanliggen ‘in feestelijk omwoelde bedden’...

Wim Zaal schrijft in zijn boekje te veel over zichzelf en te weinig over Vlaanderen: en van dat weinige is er dan nog veel dat we al wisten, en nog méér dat niet de moeite waard is ooit te worden geweten. Aan het slot van zijn boekje meent Wim dat ‘het ineenschuiven van noord en

[p. 26]

zuid’ niet kan worden bereikt via historische argumenten betreffende onze culturele en staatkundige eenheid. We moeten volgens hem ‘beginnen waar wij staan, in gezin, school, werk en vrije tijd’ en daarbij dan ‘het verhevene’ inruilen voor ‘het verstaanbare’. In diezelfde zin staat ook nog iets over vlaggen (‘banieren’), een kop (‘kom’) soep en het barre klimaat van de lage landen. Maar die ingrediënten schenk ik de lezer zonder verder aandringen. Belangrijker lijkt me dat Wim Zaal zich min of meer toegankelijk toont voor de veel gehoorde klacht dat Vlaamse boeken zo moeilijk doordringen tot de Nederlandse lezer in het Noorden. En toch bestaan er wel degelijk Vlaamse boeken die de moeite waard zijn. Een Vlaamse auteur die Wim Zaal ten zeerste bewondert, is Hedwig Speliers, schrijver van een ‘magistraal’ boek over Streuvels (blz. 126) en een ‘scherpe essayist’ (blz. 69).

Bij ons in Nijmegen is Speliers niet zo bekend als in de lectuurherinnering van Wim Zaal te Amsterdam. Ik heb mij gehaast zijn laatste essaybundel aan te schaffen. Hij verscheen bij Manteau onder de allitererende en vooral allarmerende titel Met verpauperde pen en houdt zich bezig met Verarmingsverschijnselen in onze poëzie. Ondanks deze voortekenen blijkt de bundel uitermate rijk. Vooral aan namen en termen uit de literatuurtheorie, waarmee overigens weinig meer gebeurt dan dat ze worden vermeld. Dit lijkt me typerend voor een essayist die sinds 1974 werkt aan een ‘poëtheoretisch werk’ (blz. 27) waarin hij het heeft ‘gehad’ over ‘familiebanden’ met ‘de stapstenen’ Saussure en Chomsky, en die zonder jaartal of titel verwijst naar studies van hemzelf en Roman Jakobson als hij schrijft over de ‘betekenisuitstraling’, de ‘organische functie’ en de ‘linguïstische unificatie doormiddel van alliteratie’ (blz. 59). Ook heeft Hedwig Speliers een niet nader aangeduide ‘aparte studie’ over ‘poëtische mechanismen’ bij Hans Faverey geschreven, waar hij (op blz. 117) helaas niet nader op ingaat, omdat hij er zich toe wil ‘beperken met de nadruk te leggen op het scripturale versus het orale aspect’ (cursiveringen, hier en elders, zijn niet van Hedwig Speliers maar steeds van Willem Wouters).

Speliers verwijt de Nederlandse kritiek dat ze niet opereert met linguïstische theorieën uit de jaren zestig en ver daarvóór. Hij toont zich tegelijkertijd een praktisch moedertaal-pedagoog. Zijn laatste hoofdstuk wijdt hij aan de sporadisch opduikende ‘idee om nu eens echt aan poëzieonderricht in het onderwijs te doen’. Deze ‘idee’ is volgens hem een ‘bekommernis’ die ‘Toch wijst op een leemte’.

Ofschoon ik weinig verschil zie tussen ‘onderricht’ en ‘onderwijs’, meer verschil tussen ‘idee’ en ‘bekommernis’, en er moeilijk in slaag een duidelijke tegenstelling te ontdekken tussen een ‘leemte’ en een toestand waaraan men echt iets zou moeten ‘doen’, vind ik het opstel van Speliers bijzonder interessant. Ik acht het met name een geschikt hulpmiddel bij het moedertaalonderwijs aan beide zijden van de Belgisch-Nederlandse grens. Een instrument, kortom, dat, gedachtig het woord van Wim Zaal, ons in het dagelijks leven en met name op school kan helpen bij het ‘ineenschuiven van noord en zuid’.

Volgens de laatste volle bladzijde van Speliers' boek moet de middelbare scholier, ‘eens de eerste helft van de secundaire cyclus voorbij’ (blz. 147): ‘Impliciet... een kijkje krijgen in de linguïstische, psycho-linguïstische, socio-linguïstische, taalfilosofische keuken en in de achterkeuken van de receptietheorieën.’ Hij of zij dient ook iets te weten over de theorieën van Wittgenstein, Searle, Steiger (=Staiger), De Saussure, Jespersen, Hjelmslev, Greimas, Chomsky, Cohen, Jakobson en Lotman, want: ‘Dit alles kan in precaire aanbreng de leerling materiaal verschaffen om zijn oordeelvermogen aan te scherpen.’ Bovendien moet de leraar Nederlands zijn leerling erop wijzen dat sommige dichters ‘de geschiedenis en de ontwikkeling van taal en poëzie tegen de haren instrijken’, hetgeen tot gevolg kan hebben ‘dat ze in herhaling vallen’. Tja... wie een kuil tegen zijn haren instrijkt voor een ander...

Speliers verwart soms metataal met wartaal (blz. 41), maar hij is een specialist in beeldspraken en voorzetsels. Bijvoorbeeld op bladzijde 49: ‘Mèt de 19de eeuwse troïka Baudelaire, Rimbaud, Mallarmé in de rug en binnen de linguïstische opvattingen sinds De Saussure, is in vele gevallen de brug tussen vorm en inhoud opgeblazen’, of, op dezelfde bladzijde: ‘Dit timmeren aan de poëtaligheid krijgt in de jaren dertig plotseling een deuk.’

Speliers houdt zich ook bezig met grammaticale assuranties (‘enjambement is een stijlfiguur... om sym tactische continuïteit te verzekeren’; blz. 142), vindt dat Van Ostaijen 50 jaar geleden ‘Intuïtief sterk aangevoeld’ iets opschreef (blz. 42), en constateert dat er momenteel in de Nederlandse poëzie een ‘terugkrabbelingsproces’ plaats ‘grijpt’ (blz.

[p. 27]

34). Het merkwaardige daarbij is dat ‘deze collectieve kreeftegang duidt op sterke regressie’ en dat de ‘regressie-gedachte... niet nieuw’ is. En dat allemaal terwijl Speliers bezig is in de volgende termen te denken aan Gerrit Achterberg: ‘Semantisch wist hij het dichterlijk discours vanuit een actualiserende en technisch gekleurde lexicale laag uit te breiden; in aansluiting met vormen van het surrealisme wist hij anderzijds zijn dichterlijk discours zowel van een moderne vervreemding als van een epifanisch elan te voorzien’ (blz. 34). Achterberg wist inderdaad veel. Hij heeft zonder twijfel ook geweten dat vorm van de boodschap het niet moet ‘afleggen voor de inhoud ervan’ (blz. 33) en dat de universiteitsstad ‘Los Angeles’ non-existent is (blz. 32).

Tot zover iets over Speliers' bijdrage aan onze door de Taalunie zo zorgvuldig bewaakte gezamenlijke taalschat. Men mene intussen niet dat wij in Nederland, en met name in Amsterdam, op dit terrein werkeloos blijven toezien. Het bureau voor tijdelijk personeel van onze hoofdstedelijke universiteit plaatste onlangs, op 21 maart 1987, een advertentie in de landelijke dagbladen waarin ‘flexibele secretaressen’ werden gevraagd. Het is een vergissing te menen dat een ‘fors deel’ van deze flexibele secretaressen bestemd zou tot het verrichten van gymnastische oefeningen of andere exercities waarvoor een zekere soepelheid (=souplesse) gewenst (=desirabel) lijkt. Het gaat om iets anders. Lees en Vertaal in gewoon Nederlands: ‘De diversiteit is een organisatie waarvan de werkplekken gedeconcentreerd in de stad liggen. Als daarbinnen door piekbelasting of ziekte knelpunten ontstaan, kan ons bureau uitkomst geven door tijdelijk een van onze mensen te detacheren.’ Het stààt er, zou Multatuli zeggen. En het speet hem méér dat hij had schoolgegaan, dan dat ie het universitair onderwijs in Amsterdam had gemist.