De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 53]

Twee Grafici ontdekten Armenië
Omdat Cultuur het Leven stimuleert

Nadat Hendrik S. Igitian, stichterconservator van het Armeense Museum voor Kunst van Kinderen en van het Armeense Museum voor Moderne Kunst te Jerevan, zowel als van de Esthetische Opvoedingscentra in zijn land, in maart 1991 een selectie van Armeense kindertekeningen kon exposeren in de Wintertuin van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Antwerpen, ging er een kreet van bewondering door de massa, vooral omdat de berichten in onze pers ook toen niet direct geruststellend waren over de conflicten met de Azeris, de aardbeving en de hele problematiek van dat ogenblik in dat verre land.

De Antwerpse kunstwereld voelde hier spontaan de vreemde ‘sympathie’ die van enkele lokale Armeense mecenen uitging, maar vooral ook voor de Armeniër die van zover kwam en zulke verrassende kunstwerkjes van kinderen kon tonen.

Als antwoord hierop zou, door bemiddeling van een bekende Antwerps-Armeniër die reeds als tweede generatie het Antwerpse cultuurleven stimuleert, in de Academie de vraag uit Jerevan toekomen om daar een tentoonstelling te organiseren van Vlaams werk (om te beginnen bij voorkeur ‘grafiek’). De wens om cultureel niet geïsoleerd te raken was hier duidelijk.

Zes kunstenaars allen professor aan de aloude Antwerpse Kunstschool, waren bereid elk een keuze uit hun werk ter beschikking te stellen. Het waren Hugo Besard, Peter Bosteels, Bart'd Eyckermans, Ingrid Ledent, Jan Smitz en Peto Urzua, die samen een vrij volledig beeld van de hedendaagse grafiek in hoog-, diep- en vlakdruk te bieden hebben. Dankzij de steun van de Administratie voor Kunst van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap en het Complex voor Maatschappelijke Werken (CMW) Antwerpen (dat ook sinds jaren de ‘Vrije Grafiek’ in de Academie stimuleert) werd de verzending geregeld en konden twee deelnemers in september l.l. als begeleiders de reis meemaken en ter plaatse ervaren hoe Armenië standhoudt dankzij zijn vertrouwen en zijn gehechtheid aan Cultuur, niet zomaar de millenaire folkloristische uiterlijkheden, maar de hoogtepunten op universeel vlak van muziek, beeldende kunst en doorleefde religiositeit.

Armenië, vandaag op de landkaart alleen één van de kleinere republieken uit de voormalige Sovjet-Unie bezuiden de Kaukasus, is in oppervlakte niet groter dan België (goed 30.000 km2) gelegen tussen Georgië in het Noorden, Azerbaidjan in het Oosten en Turkije in het Zuiden en het Westen. Ooit was het een machtig koninkrijk, dat voor een nog driemaal zo groot deel in het huidige

[p. 54]

Turkije lag van waaruit de bevolking, tegen het einde van de eerste wereldoorlog, door pogroms en militair geweld uitgeroeid en gedeporteerd werd, maar uiteindelijk ook uitgeweken is. Toch blijft Armenië (zo is nu duidelijk gebleken) een oude en vaste cultuurwaarde met een historische brugfunctie tussen het uit-de-Oudheid bekende Klein Azië met zijn beschavingen en uitdeinend religieus monotheïsme en het later Christelijke Europa.

De daar nog steeds levendige Armeens Apostolische Kerk gaat terug op de oudste evangelisaties van de Apostelen Thaddeus of Lebbaeus en Bartholomeus, maar kreeg zeker vaste vorm rond het eind van de derde eeuw door de prediking van de H. Gregorius-Illuminator die, door de bekering van Koning Tiridates III, het Christendom daar tot een gestructureerde en ook oudste staatsgodsdienst maakte omstreeks het jaar 300, daar waar Keizer Constantijn pas in 312 het Christus-monogram in zijn banier (het Labarum) voert en in 326 de eerste St. Pietersbasiliek in Rome wordt gebouwd.

Jerevan, nu hoofdstad van Armenië (dat in de eigen taal Hayastan, land van de Haïk heet) ligt op de Razdan of Zanga-rivier, een zijrivier van de Aras die voor een deel de grens vormt tussen Turkije en Iran in het Zuiden en de voormalige USSR in het Noorden. Op een eiland in de Aras, in de schaduw van de Araratberg stond Artaxata, de oude hoofdstad van Armenië tussen 180 vóór en 50 na onze tijdrekening. Ook Jerevan moet een oude stad zijn. Uit archeologische gegevens is namelijk gebleken dat de Yerbuni-vesting hier al stond in de achtste eeuw vóór onze jaartelling en dat het vanaf de zesde eeuw

[p. 55]

voor onze tijd deel uitmaakte van het Armeense Rijk. Het stadsbeeld wordt gedomineerd door de 5.000 m. hoge berg Ararat, een besneeuwd massief, net over de grens naar Armeens-Turkije, waar volgens het Oud-Testament (Gen.8=4) de Ark van Noach na de zondvloed bleef vastzitten. Men zou bijna zeggen een ‘Heilige Berg’ voor de Armeniërs, symbool voor hun eenheid en brandpunt van tradities, waarbij geen van hen er twijfel over zal laten dat die reuze Ararat-kegel met zijn besneeuwde kop de Japanse Fuji Yama in schoonheid overtreft.

Bij aankomst doet dat imposante uitzicht vanuit deze uit rozakleurige tufsteen gebouwde stad met haar sfeervolle lanen en prachtige musea (zoals de ‘Matenadaran’, het manuscripten-museum met 1.500-jaar oude, rijk geïllustreerde perkamenten, het Museum voor Armeense Volkskunst, het Historisch Museum), met haar vriendelijke en gastvrije bewoners, de kleurige groente- en fruit-markten (zowat het enige voedsel dat in dit seizoen overvloedig aanwezig lijkt) en met haar opvallend geschminkte lachende meisjes... bijna vergeten dat dit verre, maar o zo fascinerende land helaas in staat van oorlog leeft.

Na de belevenissen ter plaatse en zowat een week rondtrekken door het land, was het duidelijk voor Ingrid Ledent en Hugo Besard dat de historische monumenten en kunstschatten die ze mochten ontdekken, verspreid over het hele Armeense grondgebied, getuigen waren van een rijk, bloeiend Armeens cultureel verleden, zeg maar van een grote beschaving die de inwoners nog dagelijks erkennen en beleven.

Zo zijn er de dertien eeuwen oude ruïne van de Kerk te Zvarthnots, de Hellenistische tempel van Garni, de holenkerken van Geghard, de talrijke rijkversierde grafstenen (z.g. Khachkar's) en andere architecturale juweeltjes uit alle vroegere eeuwen zoals de kloosters en kloosterkerken met beeldhouwwerk en muurschilderingen.

Bij herhaling en met trots werd daarbij gewezen op het wezenlijke verschil met de Turkse, Perzische of Russische kunst, wat duidelijk het cultureel bewustzijn en de culturele identiteit van de doorsnee Armeniër illustreert.

Nu dit land zich definitief heeft losgemaakt van Moskou wil het, als één van zijn voornaamste objectieven, de buitenwereld over zijn culturele wederopstanding in kennis stellen. Er blijven nog heel veel andere problemen buiten de lange files van mensen die wachten op brood, de benzineschaarste, de geregeld uitvallende elektriciteit, het ontbreken van zowat alle elementaire verbruiksgoederen en grondstoffen voor de stilgevallen industrie, kortom alle menselijke ellende als gevolg van de escalerende oorlog met Azerbaidjan in verband

[p. 56]

met de Armeense enclave Nagorno Karabach en de daaraan gekoppelde economische blokkade. Daar tegenover zijn het moreel, het optimisme en het geloof in de toekomst bewonderenswaardig voor een volk dat door de eeuwen heen al zo gekweld en beproefd en door natuurrampen geteisterd werd. Toch lijkt het er in hun ogen soms weer op (en dat voelden de Antwerpse bezoekers) dat het oude schrikbeeld, de demonen van weleer en de zwartste herinneringen aan de genocide door de Turken rond de eerste wereldoorlog, niet zomaar een apocalyptisch visioen zouden zijn, maar opnieuw een gruwelijke en finale genadeslag zouden kunnen aankondigen. Het is inderdaad niet denkbeeldig dat het ‘beschaafde, vrije Westen’, totaal in beslaggenomen door de toestand in het voormalige Joegoslavië, de problemen in Somalië en elders, de niet te voorziene ontwikkelingen in dit transkaukasische gebied, dat een historisch kruitvat is (net als de Balkan trouwens) op hun beloop zou laten.

Het was dan ook des te verrassender, in die totaal onconfortabele sfeer, in Jerevan het unieke Museum voor Armeense en Internationale Kunst van Kinderen te ontdekken, een echt museum met jeugdig werk in alle disciplines: Schilderijen, Grafiek, Beeldhouwwerk, Keramiek, metalen en houten objekten, borduurwerk, vloer- en wandtapijten, stenen artefacten en voorwerpen uit andere materialen. Momenteel zowat 150.000 stuks.

Zoals alle kinderen over de hele wereld is ook de Armeense jeugd gefascineerd door wat in de wereld gebeurt of via pers en T.V. getoond wordt, en zij doet het op een ontwapenend open, gevoelige en kleurrijke manier. De oorlog van de volwassenen staat er dan ook, in al zijn absurde wreedheid en waanzinnige hysterie, in schril en pijnlijk-beschamend contrast met de buitengewoon smaakvolle selectie van die kinder-creaties waarbij de bezoekende professoren, als professioneel beeldende kunstenaars, stil werden. Ze getuigden hier een symbolisch-allegorische geladenheid te ervaren in de vindingrijke creativiteit, in het zonnige optimisme en de kracht van de scheppende schoonheid van kinderen tegenover de zinloze, blinde haat en de hartstocht van inspiratieloze, naar macht strevende volwassenen.

Het is vanuit deze heilsfilosofie, vanuit een gedegen geloof in de kracht van ‘schoonheid’, dat het tentoonstellingsproject ‘Vlaamse Grafici in het Museum van Jerevan’ vorm kreeg. Waar de artistieke arbeid in ons vermoeide Westen steeds meer een eenzame bezigheid wordt waarbij de kunstenaar er doorgaans het raden naar heeft wat de impact van zijn creaties zal zijn, hadden diezelfde artiesten in Jerevan de indruk dat hun creatieve werk, over de culturele verschillen heen, een morele kracht kreeg die een gevoel van solidariteit voor een gemeenschappelijk ideëel streven naar Schoonheid en Harmonie teweeg bracht. Ze kregen de zekerheid dat in die concrete, harde oorlogsrealiteit, dat gevoel van actieve medeplichtigheid aan de opbloei van het culturele leven in Armenië met hun bescheiden bijdrage zou meehelpen om uiteindelijk het wapengekletter te doen verstommen.

De uitstekende opstelling en het onverwachte succes bij de vernissage, kregen ruime aandacht in de Armeense pers en televisie. Het was trouwens zuiver materieel, reeds een hele toer voor de plaatselijke organizatoren om in dit oorlogsklimaat waar werkelijk alles ontbreekt, bijvoorbeeld het nodige glas te vinden voor de inlijstingen, maar het was er. En dat het publiek het ernstig meende bleek uit het feit dat ze het, hoewel bijna volledig in beslag genomen door de materiële gevolgen van de chaos in hun land met het vaak dagen en nachten aanschuiven voor een brood, tijd wisten vrij te maken om zo talrijk mogelijk aanwezig te zijn op de opening. Op naïeve vragen hierover door de Antwerpse kunstenaars gesteld, was het antwoord duidelijk en niet voor interpretatie vatbaar:

’We zijn een beschaafd en intelligent volk, bewust van onze eeuwenoude culturele identiteit, maar dat zich daarom niet wenst terug te plooien op zichzelf, integendeel, mensen die zich met een gezonde nieuwsgierigheid openstellen voor het culturele denken en voelen van anderen. We leven niet enkel van brood alleen. Kunst, Muziek, Dans en vriendelijke interactie tussen creatieve mannen en vrouwen zijn voor ons even levensnoodzakelijk’.

Als er dan al twijfels zouden bestaan over de maatschappelijke zending van de Kunst, dan heeft deze tentoonstelling met stelligheid aangetoond dat confrontatie met een andere cultuur ‘via Kunst’ een gebaar van verbroedering impliceert.

Na alles wat in die enkele dagen aan ervaringen en indrukken werd verzameld, spreekt het vanzelf dat hier een eerste steen gelegd werd van een culturele verbroedering die verder uitgebouwd moet worden, in

[p. 57]

de breedte en in de diepte. Armenië is geen ontwikkelingsland maar een gemeenschap in nood die we met onze eigen normen en criteria kunnen, neen moeten helpen.

L.TH. VAN LOOIJ

Naar reisgegevens van Hugo Besard, Afdelingshoofd ‘Vrije Grafiek’ Koninklijke Academie voor Schone Kunsten - Antwerpen