kunst en geest
De kunst als dialoog
Lezing gehouden te Rome voor het Ruusbroec-genootschap

Alles wat de mens doet, is een uitdrukking van zijn wezen: de woorden die hij spreekt, de gebaren die hij maakt, de instrumenten die hij vervaardigt, de cultuur die hij voortdurend verder uitbouwt, dat alles openbaart ons wat de mens is. De mens is als een woord, als een gebaar, als een instrument, als een kunstwerk: men zou kunnen zeggen over de mens dat hij het woord heeft gemaakt naar zijn eigen beeld en gelijkenis; het woord vertoont inderdaad een lichamelijk aspect, zoals de mens, iets dat men kan bekijken en beluisteren; het woord is echter ook doordrongen met geest, evenals de mens: het woord is immers drager van zin, doordrongen en bezield met betekenis. Aldus vertoont het woord de wondere tweeslachtigheid van ons bestaan: ieder woord is een bezield lichaam, het vertoont een somatisch en psychisch uitzicht. Zonder woorden kan de mens niet volwaardig denken; hij moet zijn gedachten verwoorden om ze te kunnen ontwikkelen; het woord is ook het subtiele instrument om met anderen te kunnen dialogeren; het woord is tevens het gewone middel dat door de mens wordt aangewend om zich te richten tot de bron van zijn bestaan. En wanneer een van de personages van Hamlet met misprijzen spreekt over het woord in de bekende passus waarin wordt gezegd: ‘Words, words, words!’, kan men niet anders dan met eerbied het menselijk woord begroeten als de grootste ontsluiering van het mysterie van ons bestaan. Dit is niet alleen het geval om reden van de inhoud die langs het woord om tot uitdrukking wordt gebracht; de mens tracht inderdaad voortdurend zijn innerlijke belevingen zegbaar te maken, hij tracht ze te verwoorden om tot klaarheid te komen over zichzelf. ‘Ce qui se conçoit bien s'énonce clairement’. Diegene die zijn diepste beleven niet kan inkleden met woorden, zal ook onbekwaam zijn doorzicht te hebben in zichzelf.

De inhoud van het woord kan ook meegedeeld worden aan anderen: de dieren schuiven in stilte aan elkaar voorbij, ze spreken niet met elkaar, er is geen werkelijke ontmoeting waarbij het ene bewustzijn in contact treedt met het andere; bij de mens is dat wel het geval: de mensen dialogeren met elkaar; zij gebruiken het woord voor hun wederzijdse ontmoetingen. Vele woorden die de mensen tot elkaar richten hebben weinig belang; er zijn echter woorden die beladen zijn met een zware betekenis, omdat zij de richting van het bestaan op beslissende wijze bepalen. Zo is ieder menselijk bestaan geweven in een net van woorden; de knooppunten van het bestaan zijn dikwijls verbonden met een woord, de uitwendige vertolking van een innerlijke beslissing.

Zo zijn er in het menselijk bestaan rijke woorden en arme woorden: er zijn woorden die beladen zijn met een volle betekenis, woorden waarvan de armatuur tot barstenstoe volsteekt met zin en inhoud, woorden die de vertolking zijn van de gespannenheid van een unieke situatie. Er zijn anderzijds ook woorden die inautentisch zijn, die een holle klank laten horen, die verband houden met de kleine bekommernissen van het alledaagse leven, woorden die betrekking hebben op de praktische zorgen van iedere dag. Doch ook het armste woord is een uiting van de menselijke cultuur: de uitvinding van het woord is de grootste die in de geschiedenis van het mensdom is voorgekomen: ze brengt ons terug tot de dageraad van het menselijk denken en van de menselijke dialoog. De ouders zijn er fier op wanneer het kind begint te spreken: deze fierheid is volkomen rechtmatig; het eerste spreken is inderdaad een van de grootste momenten in dat jonge bestaan; het is de openbaring van een ontluikend bewustzijn.

Ieder kunstwerk is als een menselijk woord: het spreekt ons over de mens en over het onuitputtelijke mysterie van zijn bestaan. Zoals de mens zich voortdurend openbaart met woorden, zo tracht hij ook het geheim van zijn bestaan te ontsluieren in de kunst. Dit is niet alleen het geval voor de kunsten die gebruik maken van het woord, het is ook zo voor de muziek, voor de beeldende kunsten en de schilderkunst. De geschiedenis van de kunst verschijnt ons dan ook als een voortdurende poging van de mens om zichzelf te vertolken, zichzelf te verwoorden. Zo kan men ook van de niet-literaire kunsten zeggen dat zij een poging zijn tot zelfopenbaring, een poging om de menselijke innerlijkheid uit te drukken of te verwoorden. Deze poging van de mens is niet toevallig, zij is niet een soort contingent gebeuren in de menselijke geschiedenis. Boven de tempel van Apollo te Delphi staat de Griekse spreuk: ken uzelf; zij is de uitdrukking van een eeuwige menselijke betrachting; zichzelf begrijpen in de wereld waarin men geplaatst is; de geschiedenis van de wijsbegeerte en van verschillende wetenschappen bieden ons een overwicht van deze ononderbroken betrachting. Nu zal de mens er niet toe komen klaar te zien in zichzelf door in zichzelf te kijken; hoe wonder het ook moge lijken, toch is het onloochenbaar dat de mens zichzelf benadert langs een omweg; hij kan niet rechtstreeks naar zichzelf toe gaan om de geheime verborgenheid van zijn bestaan te ontsluieren. Zijn bestaan is zo innig verbonden met de wereld, dat hij zich moet veruiterlijken om tot inzicht te komen over zichzelf; hij moet zich als het ware in de wereld werpen, om zichzelf te ontdekken. Het menselijk handelen openbaart ons de bron waaruit dit handelen voortspruit; de producten van de cultuur ontsluieren ons de verborgen rijkdom van de menselijke geest. De ontsluiering van de mens vertoont aldus een historisch karakter: dit is zo voor ieder mens afzonderlijk genomen, alsook voor de menselijke gemeenschap. Hierbij kan de term ‘ontsluiering’ of ‘openbaring’ misleidend zijn, alsof het zou gaan om het oplichten van een sluier, waarachter allerlei verborgen rijkdommen zouden zichtbaar zijn. In dat geval zou de uitwerking van het kunstgewrocht helemaal van bijkomstige aard zijn; het inwendig project van de kunstenaar zou zodanig alles beheersen, dat een gebeurlijke verwezenlijking helemaal op de achtergrond treedt. Hierbij denkt men onwillekeurig aan het woord dat aan Racine wordt toegeschreven: ‘Het werk is af: ik heb nog slechts de verzen te schrijven’. Daarin schuilt een verkeerde opvatting van het kunstwerk, een opvatting die zelf teruggaat op een dualistische psychologie: zoals het voor een menselijke psyche niet toevallig is dat zij met een lichaam verbonden is en haar bestaan uitbouwt in een wereld met anderen, zo is het ook niet bijkomstig voor een kunstwerk te worden belichaamd in een waarneembare materie. De incarnatie behoort evenzeer tot het wezen van de kunst, als zij tot de essentie van de mens behoort: de kunst heeft een taal en zonder die taal bestaat zij eenvoudig niet: zij wordt geboren uit de menselijke tweeslachtigheid, uit het mysterie van de menselijke ambiguïteit. Was de mens louter geest, dan zou hij steeds in klaarheid bij zichzelf tegenwoordig zijn, hij zou zijn bestaan voortdurend beleven in een vlekkeloze doorzichtigheid, hij zou geen probleem zijn voor zichzelf, hij zou niet rusteloos zoeken naar de ontsluiering van zijn eigen wezen: hij zou bij zichzelf zijn in een transparante aanwezigheid.

Was de mens louter stoffelijk, dan zou hij zichzelf niet

kunnen zoeken: dan zou hij zonder meer ingeschakeld zijn in de cosmische evolutie, dan zou hij geen principe kunnen zijn van zijn daden, dan zou hij zijn persoon kunnen zijn omdat hij niet bewust bij zichzelf zou tegenwoordig zijn. Er is in de mens een voortdurende spanning tussen inzicht en opaciteit, tussen klaarheid en duisternis, tussen begrijpen en ondoorzichtelijkheid: deze spanning komt voort uit de tweeslachtigheid die het wezen van de mens uitmaakt en die hem maakt tot een zoeker. Augustinus heeft gezegd dat diegene die zoekt moet weten wat hij zoekt, anders zou hij eenvoudig niet weten waarop zijn betrachten gericht is; anderzijds moet hij het ook niet weten, zoniet zo hij het niet kunnen zoeken. Diegene die zoekt verkeert dus in de ambiguë toestand van weten en niet-weten: aldus zoekt de mens zich verder en verder te doorgronden: hij kent zich in zekere mate; hij is bewust van de beperktheid van deze kennis en bevroedt aldus de uitgestrektheid van wat voor verdere verkenning openligt. De menselijke kennis vindt haar oorsprong in de bewuste beleving van ons bestaan, met al de aspecten die daarin voorkomen: de bewuste tegenwoordigheid bij onszelf en bij de wereld is de vruchtbare voedingsbodem waarop heel onze verdere bezinning zal steunen; dit is een soort oorspronkelijk inzicht, een soort oerbewustzijn, dat geleidelijk door het vooruitschrijden van de menselijke kennis zal tot klaarheid gebracht worden. De mens zal trachten deze oerbeleving te verhelderen, wat allereerst insluit dat hij in deze oorspronkelijke beleving allerlei aspecten gaat afzonderen: het globaal beleefde zal hij trachten te ontleden, te herleiden tot allerlei componenten, en deze zal hij aanduiden door een naam. Zo zal de mens in staat zijn zekere aspecten van dit oorspronkelijk beleven uit te zeggen, ze te verwoorden, ze te verbinden met een waarneembaar teken, om ze aldus voor zichzelf en voor de anderen te verduidelijken. Er zijn mensen die een dagboek opstellen, niet zozeer om aan anderen te vertellen wat er in hun leven is gebeurd, maar om door deze verwoording klaarheid te brengen in zichzelf: de mens moet zijn inwendigheid als het ware vertalen in woorden, om de betekenis van zijn bestaan te vatten. Zo is ieder kunstwerk een soort poging om het menselijk bestaan te verwoorden, d.w.z. dat het een poging is om een aspect van onze bestaansbeleving uit te drukken, op zulke wijze nochtans dat deze beleving pas volwaardig zichzelf wordt in deze uitdrukking. In en door het kunstwerk vindt de mens zichzelf; de kunstenaar moet zichzelf als het ware vertellen en verwoorden om tot inzicht te komen in zichzelf, anders gaat hij niet verder dan het ongedifferentieerde van een globale bestaansbeleving.

Daarom ook is het voortbrengen van een kunstwerk een soort bevrijding ‘eine Erlösung’ (Goethe); datgene waarmede men vereenzelvigd was, de overkoepelende bestaansbeleving heeft men onder één van haar aspecten veruitwendigd, geïncarneerd: deze uitdrukking is niet meer omvangend; hoe welsprekend zij ook moge zijn, zij doet zich voor als een waarneembare vertolking van een innerlijk beleven. Deze uitdrukking staat buiten ons, men kan ze benaderen, men kan er ook afstand tegenover nemen, zij is omgrijpbaar en voor anderen toegankelijk: aldus wordt een overweldigend levensgevoel tot omvatbare categorieën herleid. Wanneer Händel in een razende scheppingsdrang zijn ‘Messias’ had gecomponeerd, was het voor de kunstenaar een bevrijding: niet in deze zin dat het werk hem obsedeerde, totdat hij het had neergeschreven; het werk bestond eenvoudig niet, het kwam eerst tot stand in en door de compositie. In die overgang van een globaal levensgevoel tot een concrete uitbeelding ligt de bevrijding. Zo was ook de 9^e Symfonie voor Beethoven een bevrijding uit de tragiek van het leven; de ode aan de vreugde wordt aarzelend geboren in de diepere regionen van een onweerstaanbare levensdrang en groeit uit tot een jubelende hymne aan het leven: het wordingsproces van deze jubelzang wordt hier in de muziek zelf weergegeven. Iedere kunst is dialoog met anderen: zij is niet alleen incarnatie, zij is ook ontmoeting, mededeling, gesprek. De kunstenaar is iemand die tracht een dialoog te voeren met de anderen langs zijn kunstwerken om: de muziek wordt gecomponeerd om te worden uitgevoerd en beluisterd, een toneel wordt geschreven om te worden opgevoerd en genoten door de toeschouwers, een tafereel wordt geschilderd om te worden bekeken en gesmaakt; zo kan men zeggen van ieder kunstwerk dat het zich richt tot de anderen. Daarom is het dat ieder kunstenaar streeft naar oorspronkelijkheid: hij wil komen tot de eigenste vertolking van een originele boodschap; het komt er op aan iets nieuws te brengen aan de mensen, een inzicht dat in volle frisheid de mensen aanspreekt als ‘een nieuwe lente en een nieuw geluid’; de kunstenaar vindt dat het niet de moeite loont eenvoudig te herhalen, wat anderen reeds vóór hem hebben gezegd. Het allereerste kenmerk immers van elke kunst is echtheid, autenticiteit: men wil op onkreukbare wijze vertolken datgene wat men in eigenheid heeft beleefd, men tracht zijn eigen beleving zegbaar te maken opdat zij ook de anderen kunne aanspreken. In ieder kunstwerk steekt er een boodschap, de boodschap van een oorspronkelijke bestaansvertolking: de kunstenaar neemt de andere mensen in vertrouwen, hetgeen hij hen wil mededelen betreft niet de periferische lagen van het bestaan, maar wel de diepste regionen van de persoon: diegene die luistert naar de kunstenaar, wordt betrokken in zijn eigenste bestaansbeleving, hij wordt als het ware opgenomen in zijn intimiteit, hij wordt deelachtig gemaakt aan het grote drama van zijn levensgebeuren. Daarom is het de grootste ontgoocheling voor de kunstenaar niet te worden begrepen: het kan gebeuren dat tussen hem en de mensen waarmede hij leeft, geen werkelijke dialoog tot stand komt; de mensen begrijpen de taal niet die hij spreekt, noch de boodschap die hij brengt. Het gebeurt ook dat men de diepere zin pas later ten volle begrijpt: daarin schuilt de diepste tragiek van de kunstschepping.

Max Scheler heeft erop gewezen hoezeer het tot het wezen van de mens behoort zich mede te delen aan anderen; het menselijk bewustzijn is naar zijn diepste zijn, openheid op een wereld in samenzijn met anderen: zelfs diegene die zou eenzaam leven op een verlaten eiland, zoals Robinson Crusoë, zou niet afgesloten zijn van deze gemeenschappelijkheid, hij zou de intersubjectieve gerichtheid van zijn bestaan niet kunnen verloochenen, hij zou tenslotte leven in samenzijn met anderen zonder ze te kennen, hij zou met heel zijn wezen gericht zijn naar een gemeenschappelijkheid die hij niet nader kan bepalen. Dat de mens met zijn diepste zelf op de anderen is gericht komt reeds tot uiting in het woord, waarmede wij onze fundamentele bestaansbeleving uitzeggen en waarmede wij terzelfdertijd in contact treden met anderen: onze bewuste tegenwoordigheid bij onszelf en bij de dingen komt eerst ten volle tot ontplooiing, wanneer ons denken is verwoord en uitgedrukt in een oordeel.

Prof. Dr. Gerard Verbeke.

Hoogleraar aan de Universiteit, Leuven. (vervolg in ons volgend nummer)