Om nergens meer thuis te horen...
Egbert Aerts, homo viator
Jooris van Hulle
In het 2/3-dubbelnummer van de veertiende jaargang (1980) van het tijdschrift Kreatief, waarin de zogenaamde ‘stille generatie’ aan het woord werd gelaten, noteert Egbert Aerts enkele reflecties rond het schrijven zelf én rond literatuur in het algemeen. Ik licht er volgende passus uit: ‘We hebben een literatuur nodig (en kwantiteit speelt in dit geval geen rol) die haar esthetische authenticiteit haalt en puurt uit een bezinning op het levensgebeuren zelf, die opnieuw de band legt tussen woord en fundamenteel menselijke ervaringen, - een literatuur in laatste instantie waarin het mysterie mens centraal staat.’
Aerts is allerminst een veelschrijver. Op de verhalenbundel
De afspraak, waarmee hij in 1973 debuteerde, volgde relatief snel een tweede bundel,
Johans Ontwaken (1975). Dan publiceerde Egbert Aerts, met grote tussenpozen weliswaar, drie romans:
Een oord van verlangen (1979),
De terugkeer van Werner Meyrink (1985) en
Andersen, of de ring rond Brussel (1989). Op meer dan één plaats in zijn oeuvre reikt de auteur zijn lezers een verklaring aan voor de ‘cultuur van de traagheid’ die hij aankleeft. In
De terugkeer staat o.a. dit:
‘Zo stelde ik me een echt kunstenaar voor: iemand die kan wachten, d.w.z. er niet op uit is om concepten of ontwerpen te voltooien voor ze er hem zelf toe dwingen. Hij zwijgt wanneer het noodzakelijk is. En uit die noodzaak ontstaat er een stilte die ruimte schept voor volgend werk.’ Bovendien is het zo dat Aerts aan een oeuvre werkt: de anekdotiek is in zijn teksten tot een minimum herleid, veeleer is het hem erom te doen via de taal de schoonheid te her-bronnen. Elk boek is de onmisbare schakel in een geheel. In het
Andersen-boek verwoordt de hoofdfiguur het als volgt:
‘De belangwekkende, waarachtige auteur werkt aan een opera met een voorafbepaald, vast aantal bedrijven. Elk bedrijf: een boek. Elk boek: een bedrijf dat binnen de kortst mogelijke tijd een vervolg dient te krijgen. Zo wordt het magnum opus geboren waarop de tijd zelf geen vat heeft. Het ene werk is spiegel van het andere. Motieven
roepen elkaar op, bevestigen elkaar tot een sublieme eenheid is bereikt.’ De motieven, die Aerts in zijn romans (ik wil me in deze bijdrage beperken tot het werk van grote omvang, meer specifiek tot de scharnier-roman die
De terugkeer is binnen het oeuvre) ontwikkelt, zijn de volgende: de spanning tussen droom en werkelijkheid; de innerlijkheid, die focaliseert op het schoonheidsverlangen; de beweging, die, letterlijk gezien dan, de gedrevenheid oproept waarmee de personages hun zoektocht ondernemen. In
Een oord van verlangen overheerst de evasie-betrachting. De realiteit wordt als uiterst negatief ervaren: in de samenleving lijken een aantal krachten werkzaam die een regelrechte aanslag plegen op de innerlijkheid. Aerts' proza vertoont op dit punt van zijn ontwikkeling een dromerig karakter, het beweegt zich, net als de personages die erin worden getekend, aan de rand van een gebeuren, dat onuitspreekbaar, onvertaalbaar blijft. In
De terugkeer wordt het dualisme van droom en werkelijkheid op ingenieuze wijze geïntegreerd in de roman via het principe van de elkaar weerspiegelende personages: Herman Leendert en Werner Meyrink zijn in wezen afsplitsingen van één en dezelfde figuur. ‘
Zonder Meyrink ben ik niemand’, beweert Leendert, en nog: ‘
Je beleeft wat hij heeft beleefd.’ Een identieke afsplitsing, met daarin een onmiskenbare (klank-)allusie op de eigen naam, komt voor in
Andersen: Arends en Andersen zijn twee gezichten van één en dezelfde figuur, de auteur.
De terugkeer is een eerste stap in de poging tot ‘ordening’ (het derde hoofdstuk in de roman draagt als titel:
Tekenen van liefde - Een ordening): orde scheppen in de chaos die in het leven van de mens wordt veroorzaakt door het besef dat in de uiterlijke realiteit niet
zijn uiteindelijke en definitieve bestemming kan liggen. Werner Meyrink gaat in het naar hem genoemde boek het verst, in die zin dat hij de normen van de burgerlijkheid doorbreekt. ‘
Het moet mogelijk zijn’, denkt hij, ‘
iets te verwezenlijken dat je innerlijk bevrijdt.’ Hij stapt uit het onderwijs, verlaat zijn vrouw Inge, die gekozen heeft voor de materiële zekerheid, en begint een jaren durende dooltocht, een tocht die hem enkel terug bij zichzelf moet brengen. Was het aanvankelijk het verlangen ‘naamloos te worden’ dat hem op zijn queeste voor ogen stond, uiteindelijk openbaart zich aan hem een ‘andere’ werkelijkheid, waarin droom en werkelijkheid harmonisch in elkaar opgaan in de liefde:
‘Diana beminnen is houden van het morgenlicht en het ontwaken, is weigeren dat de dag begint. Inge is dag en nacht, meer nacht dan dag: háár liefhebben is verdwalen in regen en mist.’ Inge: de vrouw die gesteld was op uiterlijk vertoon. Diana: de geliefde ‘
die je verliest zodra je ze wil vasthouden.’ En daartussen: de moederlijke, zorgende vrouw, die door Aerts wordt geassocieerd met de
Wuthering Heights van Emily Brönte. In
De terugkeer beleeft Werner Meyrink, tijdens zijn verblijf in Engeland, een kortstondig avontuur met de studente Carol, die dweept met het Brönte-boek. Zij komt om in een ongeval, net als haar alter ego in
Andersen, Emmy Terborne (een anagram van Em. Brönte). De parallellie voor wat betreft de vrouwenfiguren in beide romans is overigens opvallend: Carol-Emmy, maar evenzeer Inge-Lilith (deze laatste wordt
