Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

Het wezen en de schijn van de vrije wil
De psychoanalyse van Schopenhauer en zijn filosofie

Schopenhauer door Eduard Hitschmann Uitgever Boom, Serie Psychoanalytische Cahiers, 120 p., f 24,50
De vrijheid van de wil door Arthur Schopenhauer Uitgever Wereldbibliotheek, 178 p., f 29,50

Jaap van Heerden

Freud dankt ongetwijfeld veel aan Schopenhauer. Historici van de psychoanalyse erkennen dat ook. Maar zij schrijven daar altijd een beetje raar over. Ze zeggen nooit ‘dit idee ontleende Freud aan Schopenhauer’ maar altijd zoiets als ‘wat Schopenhauer hier zegt is geheel in overeenstemming met wat Freud ons heeft geleerd’ of ‘Schopenhauer kan in dit opzicht terecht beschouwd worden als een voorloper van Freud’. Als je zo schrijft lijkt het net of het vermoeden dat Freud gewoon iets van Schopenhauer heeft gepikt, geheel is weggenomen. Toen Otto Rank Freud erop attendeerde dat het verschijnsel van verdringing al tientallen jaren eerder door Schopenhauer beschreven was, waardoor Freud toch eigenlijk niet meer kon gelden als de ontdekker daarvan, antwoordde Freud dat hij zijn originaliteit dankte aan zijn geringe belezenheid. Schopenhauer gaf niet alleen een uiteenzetting van de verdringing maar ook van de mislukte verdringing, hij zag van het een en het ander de betekenis voor het ontstaan van psychische stoornissen, hij onderkende de oorzakelijke kracht van ons heimelijk wensleven, hij achtte de seksualiteit de belangrijkste drijfveer achter al het menselijk handelen, hij vond de pathologie belangrijk omdat zij niet haaks staat op het normale leven, maar daarvan een verheviging is en hij kan Freud in zijn minachting voor vrouwen een lesje geven.

Freud identificeerde zich met Oedipus. Hij had net als Oedipus een groot raadsel opgelost en een gevaarlijk geheim ontdekt. Schopenhauer schreef dat Oedipus voorbeeldig is omdat hij geen enkele vraag voor zich houdt zelfs als het vermoeden rijst dat het antwoord voor hem ontstellend zal zijn. Oedipus die opheldering zoekt over zijn eigen vreselijk lot is een filosoof in de ware zin van het woord, schrijft Schopenhauer aan Goethe. Tenslotte moet men bedenken dat de kerngedachte van Schopenhauer, dat ons leven de uitkomst is van een blinde redeloze wil die als een drift in ons woedt en waartegen het verstand machteloos is, door psychoanalytici herkend wordt als het onbewuste. Die wil drukt zich het meest pregnant uit in de geslachtsdaad. Bij Schopenhauer heeft de wil metafysische proporties, alles is wil, de hele wereld is het produkt van de wil. Pas op dat punt haakt Freud af, zou ik willen zeggen. Maar heel misschien heeft Freud Schopenhauer inderdaad niet gelezen en dan geldt voor hun gelijkluidende inzichten het woord van A.N. Whitehead dat elke grote ontdekking tweemaal wordt gedaan, zonder dat wij dat beseffen omdat zij de eerste keer niet als grote ontdekking wordt opgemerkt. Maar nu wij dat achteraf wel kunnen opmerken, gaat een deel van de eer die Freud mocht opstrijken, naar Schopenhauer. Het is een ironische speling van het lot dat juist Schopenhauer, aan wie de psychoanalyse het een en ander verschuldigd is, in psychoanalytische termen beschreven kan worden als een zieke geest wiens filosofische schepping overduidelijk de uitkomst is van pathologische trekjes in zijn persoonlijkheid.

Schopenhauer was een onaangename man, bruut, zelfingenomen, gierig, lichtgeraakt, misprijzend en hatelijk. Geen biograaf die voorbeelden van deze disposities onbesproken laat. Hij kon echter prachtig schrijven, had een scherp inzicht in menselijke ijdelheden en zijn polemische uitvallen naar andere filosofen waren niet per se onredelijk. Maar onmiskenbaar was zijn toon vaak hatelijk en maakte hij regelmatig van de gelegenheid gebruik bij de uiteenzetting van een filosofisch standpunt de nietigheid te vermelden van eenieder die hem niet kon of wilde volgen. Dat kan men al opmaken uit zijn korte verhandeling De vrijheid van de wil. Die verhandeling is onlangs ook in het Nederlands verschenen.

Arthur Schopenhauer

Wil als dommekracht

Men moet volgens Schopenhauer wel erg dom, filosofisch ongeschoold of naar karakter slecht zijn om te geloven in de vrijheid van de wil. Zelfs academisch gevormden, die beter zouden moeten weten, houden deze doctrine in stand omdat zij belangen hebben bij een optimistische illusie of de moed missen een onwelgevallige doch logisch dwingende conclusie toe te laten. Men kan het leerstuk van de vrije wil beschouwen als het lakmoespapier dat grote geesten van benepen geesten scheidt. Hoe voltrekt zich deze proef?

Het lijkt zo gemakkelijk om te zeggen dat ik iets uit vrije wil doe, omdat ik ervaren heb dat ik soms iets doe onder druk van de omstandigheden of omdat iemand anders het mij oplegt zo te doen. Uit die tegenstelling ontstaat het idee dat ik in normale gevallen gewoon kan doen wat ik wil. Zo eenvoudig ligt dat. Nadere analyse leert echter dat die keuzevrijheid niets betekent en slechts het resultaat is van een uit gemakzucht onvoltooid gelaten denkproces. Alles wat wij waarnemen, nemen wij waar als veroorzaakt. Als er ook maar een kleinigheid in de werkelijkheid verandert, begrijpen wij deze verandering direct als het gevolg van iets anders, dat ook een beetje veranderde en het effect causaal bewerkstelligde. Zoals Schopenhauer zegt: ‘Uitzonderingen op die regel zijn uitgesloten, omdat hij a priori voor alle mogelijke vormen van ervaring vaststaat’. Als er ergens een verandering intreedt, treedt deze dus onvermijdelijk en noodzakelijk in.

Een wilsuiting zonder doelstelling is bizar. Dat zou de wil de status verlenen van een doelloos rondhangende schoolverlater. Weliswaar vrij, maar niets te doen en veroordeeld tot lummelen. De wil kan alleen werkzaam zijn als hij voor iets wordt ingezet.

Om die gedachte naar waarde te schatten, moeten wij eerst eens kijken naar de anorganische natuur. Daar heerst onverbiddelijk de oorzakelijkheid. De ene gebeurtenis kan alleen het gevolg zijn van een andere. Kijken we naar de organische natuur, dan zouden wij bijvoorbeeld van een plant moeten zeggen dat hij noodzakelijk en onvermijdelijk reageert op een prikkel, zonlicht of vocht, die door variatie in intensiteit een overeenkomstige variatie in reactie bepaalt. De prikkel ligt buiten de plant, maar dat maakt het oorzakelijke verband niet minder dwingend. De plant kan de prikkel niet negeren. Zijn levenskracht komt onder invloed van passende stimuli automatisch tot ontluiking. Bij mens en dier doet de prikkel zich voor als object van lust of onlust, als motief van toenadering of verwijdering. Deze motieven mobiliseren de wil en zijn werkzaam als oorzaak. Het motief bij dieren is doorgaans aanschouwelijk gegeven, bijvoorbeeld een potentiële prooi. Het gaat om een object dat hun lust activeert. Eigenlijk is dat bij de mens net zo, zij het dat de mens over het aparte verstandelijke vermogen beschikt de reactie op een prikkel te vertragen, uit te stellen of om te zetten in een gedachte die een eigen leven gaat leiden. Ook kan een mens binnenkomende prikkels met elkaar vergelijken, of op zoek gaan naar een prikkel die in zijn voorstellingswereld leeft. Dat is een interessant en nuttig vermogen.

Dat neemt niet weg dat, hoe het vermogen ook wordt aangewend, de beslissing wat te doen uiteindelijk bepaald wordt door de kracht van het object, het motief of de gedachte eraan. Dan wordt het object begeerd of gewild. De wil wordt opgeroepen, dwingend. Schopenhauer ziet de wil als een aan te spreken dommekracht. Als ik denk: wil ik dit of wil ik dat, dan kies ik wat mij het sterkst aanspreekt, waarna ik het wil. Omdat de wil zelf een gevolg is, kan zij als oorzaak niet vrij zijn. Het motiverend object is niet de enige oorzaak. Iets kan aantrekkelijk zijn, maar pas als men daarvoor ontvankelijk is. Die ontvankelijkheid wordt bepaald door het menselijk karakter. Motief en karakter zijn samen noodzakelijk en voldoende voor elke menselijke handeling. Mensen verschillen sterk in wat ze doen. Niet iedereen doet hetzelfde. Dat komt omdat of het doel een ander is of het karakter, of beide. Dat Schopenhauer de ontvankelijkheid typeert als het karakter, is niet zo opzienbarend. Wel dat hij meent dat het karakter aangeboren en onveranderlijk is. Nog eigenaardiger is zijn idee dat men zijn karakter erft van vaderszijde, terwijl de intelligentie erfelijk is via de moeder. Zo geredeneerd lijkt uiteindelijk het karakter van de vader de belangrijkste belemmering van de wilsvrijheid van de zoon. Dat klinkt wel erg onbillijk.

Wezen en verschijning

Vanwege de inbreng van ons karakter voelen wij ons verantwoordelijk voor onze daden, omdat wij het karakter subjectief beleven als iets van ons. Zo komen wij ook aan ons schuldgevoel. Maar geen schuldgevoel zonder vrijheid, zou je zeggen en dan vooral vrijheid van de wil. Schopenhauer erkent het schuldgevoel en de vrijheid als subjectieve ervaringen, maar die ervaringen moeten ons niet misleiden in die zin dat wij gaan denken dat wij vrij zijn in ons handelen. Dat zijn we niet. Maar datzelfde gevoel van vrijheid is een indicatie van een hogere wijsheid. Eeuwenlang is de intellectuele fout gemaakt dat men de vrijheid situeerde in de daad. Maar daar zullen wij haar niet aantreffen. De vrijheid ligt in het zijn. In het esse, in plaats van in het operari. In dit opzicht is Schopenhauer een echte Kantiaan. Men moet in navolging van Kant een onderscheid maken tussen verschijning en ding op zich, tussen de fenomenale en de noumenale wereld. Alleen de eerste kennen wij en in die wereld heerst de empirische noodzakelijkheid. Dat is ook de wereld waarin wij handelend werkzaam zijn en die wereld is onderworpen aan de wetten van tijd, ruimte en oorzakelijkheid. Het Ding an Sich kennen wij niet, al weten wij wel dat het niet onderworpen is aan de net genoemde restricties. Schopenhauer beschouwt dit onderscheid van Kant tussen wezen en verschijning als het mooiste en diepzinnigste uit diens werk. Het hoogste dat ooit door een mens is voortgebracht. Schopenhauer weet over het Ding an Sich echter meer. Dat moet begrepen worden als louter wil. De wil in deze hoedanigheid komt absolute vrijheid toe. Die vrijheid is echter in navolging van Kant transcendent. Dat wil zeggen, niet van de wereld zoals wij hem kennen, want dat is de wereld der verschijnselen. Abstraheren wij echter van alle verschijningsvormen van de wil, en dringen wij door tot het innerlijk wezen van de mens, dat buiten tijd en ruimte ligt, dan stuiten wij op de zuivere wil. Aan gene zijde is de wil vrij, maar niet hier en nu. Dat is misschien een schrale troost. Als expressie van de transcedente wil zijn wij autonoom. Daar komt ook ons gevoel van vrijheid vandaan.

Schopenhauer schreef zijn verhandeling als reactie op een prijsvraag, die door de Noorse Academie van Wetenschappen was uitgeschreven. In 1839 won hij hiermee de eerste prijs. Hij is zich ervan bewust, of hoopt misschien wel, dat zijn uiteenzetting voor velen aanstootgevend en verwerpelijk zal zijn. Maar dat zijn de mensen die zichzelf graag bedriegen, ‘de zwakken en de onwetenden’. De waarheid moet gehoord worden. ‘Ik richt me hier immers niet tot het volk, maar tot een verlichte academie, die haar zeer actuele prijsvraag niet uitgeschreven heeft om een vooroordeel te bevestigen, maar om aan de waarheid eer te bewijzen.’

Pathobiografie

Men kan uiteenlopende bezwaren hebben tegen Schopenhauers uiteenzetting. Zo kan men het dwaas vinden een onderscheid te maken tussen de wil aan deze en aan gene zijde, waarbij de aspecten van de wilsvrijheid om ondoorgrondelijke redenen in het domein van het transcendentale geprojecteerd worden. Men kan ook opmerken dat men niet Kantiaan kan zijn en tegelijk de harde kern uit de filosofie van Kant, namelijk dat juist de wetten van het verstand wezenlijke kennis blokkeren, wegnemen door het inzicht voor zich op te eisen dat het Ding an Sich uit louter wil bestaat. Men hoeft het ook niet eens te zijn met Schopenhauer dat een zekere sympathie voor de wilsvrijheid berust op karakterzwakte. Vaak is het zo dat men niet zozeer de wilsvrijheid bewezen of te bewijzen acht, maar dat men een oordeel

Vervolg op pagina 8