Yang. Jaargang 37

[p. 366]

Hans Blumenberg
Aanvang der wijsheid

-

In de aula van de oude en eerbiedwekkende school - die Thomas Mann al niet de eer had verschaft haar tot aan zijn eindexamen te doorlopen - stond op het front boven het orgel en de beeltenissen van de reformatoren Luther en Bugenhagen - deze laatste als diegene die de voormalige abdijschool had verwereldlijkt - in gothische letters de bijbelspreuk: De vrees des Heren is de aanvang der wisheid. Omdat de kosten voor een ander opschrift aan deze muur kennelijk niet waren op te brengen of omdat de herkomst van de spreuk de nieuwe heersers niet bekend was, stak na 1933 zelfs nog de bruine directeur zijn als ‘redevoeringen’ te hoog aangeslagen genoegdoeningen voor de vroegere maandagse bidstonden af onder deze wijsheidsspreuk.

Een halve eeuw later publiceert de ‘Lübeckse artsenvereniging’ in 1984 een feestbundel ter gelegenheid van haar 175-jarig bestaan. Tot de in menselijk opzicht meest roerende bijdragen behoren de ‘herinneringen aan de kinderjaren van een Lübeckse arts’ door Ulrich Thoemmes. Noch zijn gymnasium dat hij in 1930 voor het eerst betrad noch de leraren die hij daar had kan hij met enige goede herinnering belonen. Hij trof er de ruwe toon van een Pruisische cadettenschool aan - in plaats van de toon die past bij een vrije stadsrepubliek - en de overdreven eis tot gehoorzaamheid van een docentenstaf die, getekend door de ervaringen van de oorlog, de republiek van Weimar volmondig afwees. Al wat de jongen toch al tegen de borst stuitte bereikte voor hem een hoogtepunt tijdens de voornoemde maandagse bidstonden onder de spreuk in de aula over de vrees des Heren, waarmee plaatsvervangend natuurlijk alleen maar de vrees voor de leraren kon zijn bedoeld, die onder dreigende gebaren aan de zijkant van de rijen met banken voor scholieren ook in rijen waren neergezeten en bijstand verleenden aan dit ritueel van een vreeswekkende god. Bovendien schenen hem zelfs de leraren nog bereidwillige plaatsvervangers toe van de twee als reformatoren uitgebeelde duistere mannen in toga die achteraf gezien de levensvreugde van de monniken uit de bakstenen muren naast de H. Catharina leken te hebben verdreven.

Zowel ruimte als inventaris van de herinneringen van deze arts waren ook de mijne,

[p. 367]

het personeel ook dat van mijn terugblik, de data ook die van mijn geschiedenis als scholier, waarvan de duisternis de duisternissen van mijn vriend nog wel eens om enkele graden zou kunnen overtreffen. Alleen was mij het middelpunt van zijn schoolse wereld op eigenaardige wijze vreemd. Tijdens de vele maandagse bidstonden was het nooit in mij opgekomen om een verband te leggen tussen de spreuk uit het Oude Testament en de min of meer autoritaire, maar overwegend welwillende gestalten van leraren in de zijbanken, die zich zo braaf zaten te vervelen en die zich net als wij door de talloze strofen van de koraal heen worstelden. Wie zou er op maandagochtend al zin en reden hebben om God op een wonderschone maar eindeloos uitgesponnen wijze te loven?

Het heeft mij - ik moet dat tot mijn schande bekennen - verrast hoe Ulrich Thoemmes de spreuk aan de wand heeft opgevat. Grammaticaal gesproken, in de genitivus objectivus: met de Vrees des Heren als vrees voor de Heer. Op deze lezing was ik in al die jaren niet gekomen. Voor mij was het vanzelfsprekend dat het een genitivus subiectivus was: de Vrees des heren als die van hem voor iets anders, een vrees die nu juist de aanvang der wijsheid was geweest. En daarmee stond het ook al vast dat die vrees van de Heer zich op de mens had gericht, toen hij hem niet in zijn paradijs liet delen, nadat zich deze tot een gevaarlijke deelgenoot in de kennis van goed en kwaad had gemaakt.

Vrees te koesteren voor deze mens en zijn ambities om aan God gelijk te worden de hele geschiedenis door te vervolgen, leek mij - zo uit de losse pols - de overkoepelende idee achter het in deze aula gehuldigde geloof in die aanvang van een wijsheid die nog vele vormen aan zou nemen - ook die van een humanistische signatuur zoals die binnen de muren van deze school haar thuishaven kende, en van haar grammaticale dril en ascetische reserves tegenover het verlangen van de vruchten van dergelijke exercities te genieten.

Het ergste wat ik nu moet bekennen na het lezen van de herinneringen van mijn vriend, en wat mij door zijn herinneringen nu pas zo duidelijk en helder voor ogen staat, ligt vervat in een korte Confessio: al weet ik sindsdien beter, mijn kinderlijke lezing van de spreuk in de aula is de teneur van mijn ‘theologie’ gebleven, voorzover ze die naam verdient. De heilsmanifestaties van God kwamen de mens dan wel ten goede, maar vormden toch een voorzorgsmaatregel om zijn eigenmachtigheid en opstandigheid te sussen, uitnodiging tot een gepacificeerde gemeenschap onder uitsluiting van diegenen die zij er beslist niet bij wilden hebben. Ze waren het restant van dat wat de Heer bij de aanvang van zijn wijsheid had moeten vrezen.

Pas veel later werd mij duidelijk dat de ‘vrees des Heren’ wel erg ver moest gaan, als de ‘dood van God’ het laatste menselijke dreigement vormde tijdens zijn zelfverheffing tot ‘Übermensch’. Het leek mij een ‘goedkope’ voorstelling van zaken om te geloven dat een almachtige God niets te vrezen had van een dergelijk miserabel wezen - dat moest tenslotte nog altijd zijn evenbeeld en gelijkenis zijn. Waartoe hij het ook uitdrukkelijk had gemaakt en waarom hij dientengevolge afstand deed van zijn machtsmiddelen om hem zijn metafysische eerzucht met geweld uit te drijven. Wie zoiets als de mens heeft gemaakt moest ook

[p. 368]

als ‘Heer’ op de vrees voor zijn schepsel zijn voorbereid en zich tevredenstellen met het gebruik van het instrument der wijsheid.

In welk goed ketters gezelschap ik verkeerde toen ik de spreuk uit de aula aldus voor het leven beoordeelde, werd mij als oude man pas duidelijk: toen ik bijwijze van hobby de gnostische teksten die in 1945 waren gevonden bij Nag Hammadi in Noord-Egypte bestudeerde en stuitte op de ‘Hypostase der Archonten.’ Hier is, zoals bij veel speculatieve inzichten van de Gnosis, de Sophia de hoogste of een der hoogste instanties in het universum, en ‘de Heer’ de schepper der werelden, de Demiurgos. Oftewel de God van het Oude Testament onder wisselende naam - hier: Samael - een figuur van verblinde arrogantie waarvan we kunnen zeggen dat hij eerst een lesje moest krijgen in de vrees om aldus tot wijsheid te worden gebracht - en dit in strikte zin: middels de Sophia, de wijsheid.

Gnosis is een systeem waarin de Heer van de wereld steeds door de wijsheid van de bovenwereld wordt terechtgewezen en overweldigd. De wegen die leiden naar een dergelijk onderricht in de ‘Vrees des Heren’ zijn veeltallig in hun speculaties en gaan langs vele instanties. De gnostische leraar Justinus beschrijft de ontzetting die de Heer van de wereld bevangt als hij moet erkennen dat hij niet de god van het heelal was, niet eens een god naast zich, maar een opperste godheid boven zich had die als wijsheid hem voldoende wijsheid toevoerde om zijn vrees in die bewondering te doen omslaan welke de Grieken - die hierin ook steeds hun rol spelen - de wijsheid had doen ontdekken. De gnosticus Justinus citeert in het Apokryphon van Nag Hammadi woordelijk: Dit is de betekenis van de uitspraak ‘De vrees des Heren is de aanvang der wijsheid.’

Van tijd tot tijd verblijdt ons het leven met gelukkige coïncidenties. Dat deze ons verblijden hangt samen met hun mythische aard van ‘betekenisvolle elementen’. Zo stuitte ik, niet lang na de vondst in de ‘Hypostasis der Archonten’ verwijderd, op een kanttekening van Schopenhauer, die hij had aangebracht in de Kant-biografie van J. Ch. Morzfeld, ‘Fragmenten uit het leven van Kant’ (Königsberg, 1802) bij een plaats waar wordt gerept van Kants openhartigheid en vertrouwen in anderen. Schopenhauer noteert daarbij (in het Frans): Salomo zegt dat het begin der wisheid ligt bij de vrees van God: maar ik houd het op de vrees der mensen. Dat is het antropologische ‘omgooien van de rolverdeling’ op de plek waar ontzetting de gnostische heer van de wereld had aangegrepen; alleen vindt de vrees niet meer in verticale maar in horizontale richting plaats - tenzij we hier denken aan de ‘wil’ in plaats van de Sophia als de laatste grond van alle vrees waardoor een wezen uit de wereld kan worden bevangen wanneer de enige die de plek van de wil inneemt sindsdien de angst voor het bestaan is geworden.

Nog eens terug van de ketterij en de zwarte metafysica naar het uitgangspunt van het ware of onware geloof: naar de Lübeckse Reformatie en haar behoeder van destijds, bisschop Ulrick Wilckens. Hij was, nog als professor voor het Nieuwe Testament, een van de scherpste en scherpzinnigste critici van mijn ‘Legitimiteit van de Nieuwe Tijd’, maar niet zonder mij als eerste schriftelijk te steunen in mijn opvatting dat het boek een zeer vruchtbare gemeenschappelijke basis inhield voor het door hem (dat wil zeggen, mij) gezochte en uit-

[p. 369]

gelokte gesprek met theologen. Ik hoop dat ik hem niet heb teleurgesteld of dat ik dat niet juist nu aan het doen ben.

Toch zou het uiting willen geven aan deze hoop zeker niet voldoende reden vormen om deze oude bekende hier als predikant uit de dom van Lübeck op te voeren, als hij niet ook zoiets als de coincidentia oppositorum zou hebben opgesteld bij de al eerder genoemde discordanties en coïncidenties. Precies in 1966 toen mijn hierboven genoemde boek verscheen stond zijn erudiete, tot een heuse monografie uitgegroeide artikel ‘Wijsheid’ (sophia) in het zevende deel van het ‘Theologisch woordenboek bij het Nieuwe Testament.’ Centraal in dit artikel stond de these die een licht wierp op het zo lang onuitgesproken gebleven en slechts bij toeval opgemerkte verschil uit de jongelingsjaren in de aula van de oude school - om niet te zeggen: haar op ‘humanistische’ wijze verklaarde. Geen Griek zou ooit hebben kunnen begrijpen, zo luidt de teneur, dat en hoe de twee begrippen vrees en wijsheid in iets van een samenhang kunnen komen te staan: Hoe vreemd klinkt in Griekse oren bivoorbeeld het direct naast elkaar plaatsen van phobos kyriou en sophia. Het is op grond hiervan dat we dan ook bepaalde neigingen van vertalers bij de Griekse weergave van grondbegrippen der wisheid even zo goed kunnen verklaren als het onderhands naar Griekse denktradities herformuleren van teksten.

Ook wat zich onder de wijsheidsspreuk van koning Salomo afspeelde in de breinen van twee scholieren, was in de grond van de zaak enkel een voortzetting van dat alexandrijnse gebrek aan begrip voor een vreemde god op wie de taal der ‘zeventig’ zich onmogelijk liet toepassen. Wat de ‘Septuaginta’ maar niet wilde lukken, mislukte twee millennia later door een in grammaticaal opzicht allerminst verfijnde verwisseling van genitieven.

[vertaling] Lucas Husgen