De wereld is een wonder

Op reis in Nederland, Marokko, Frankrijk, Japan en Italië

[p. 169]

Rome

[p. 170]

Pius XII houdt zijn laatste audientie

Rome, 11 oktober 1958

Als men Rome binnenrijdt, ziet men het onmiddellijk, het is of een onzichtbare hand door de straten woelt, overal duiken mensen op, de stad is een verstoord mierennest.

Nadert men de Sint Pieter, dan houdt het begrip mens op. Wat men dan ziet heet massa. En ook dat is maar een armzalig woord. De mensheid zelf schijnt in beweging gekomen. Zij rolt aan als een donkere vloedgolf, wordt een immense draaikolk binnen de zuilen van Bernini, klimt dan als een vertraagde branding op tegen het bordes.

Telkens verdwijnen grote flarden mensheid in de krop van de Sint Pieter. Het heeft iets grotesks, iets anoniems, zoals deze reuzenvogel van Michelangelo alles en iedereen verslindt.

Dit heeft niets meer te maken met een betoging van mensen. Dit is een losgebroken natuurgeweld, het bezit geen logica en geen systeem, niemand weet meer precies wat hij doet en waarom hij het doet, een paar miljoen Romeinen zijn plotseling gaan trekken, onberedeneerd daartoe gedwongen als vogels in de herfst.

Maar niet alleen Romeinen, men hoort alle talen, men ziet alle volkeren. Negerpriesters stromen voorbij als op drift geraakte stukken oerwoud. Men is opeens hopeloos verward in de middeleeuwen; nonnen in nooit eerder geziene gothische klederdrachten stuwen u voort.

Er is maar één term die dit evenement onder woorden brengt - The greatest show on earth. En wie heeft deze show geënsceneerd?

Een dode.

De dode Paus van Rome.

Er is geen sterveling die de dode Pius XII zag, opgebaard zoal hij ligt in de Sint Pieter op een zwarte katafalk, krijtwit en klein als een mierenei, klaar om naar de hemel versleept te worden - er is geen sterveling die verklaren kan wat hier gaande is.

[p. 171]

Men zou zich grotelijks vergissen als men dacht dat hier alleen maar sprake was van een katholiek fenomeen.

Mensen van alle landen en alle geloven stuwen voorbij de katafalk, woorden uit alle talen dringen in uw oor, ge ziet alle scala's van de menselijke huidskleur, het lijkt wel een wonderbare mensenvermenigvuldiging.

Dit is niet alleen de grootste show op aarde.

Het is de grootste eenmansshow.

Dit ganse menselijke natuurgebeuren is in beweging gebracht door één man.

Eugenio Pacelli.

En dat is het meest verbazingwekkende.

Want men moet goed bedenken dat er, als het aan het Vaticaan lag, niets zou gebeuren. Het Vaticaan bezit het slechtste propaganda-apparaat ter wereld. Het laat de Paus rustig beledigen of reageert fout. Zijn communicatiemiddelen zijn zo gebrekkig dat de Romeinse kranten de dood van de Paus een halve dag te vroeg aankondigden.

Omdat een hand in Castel Gandolfo een verkeerd venster ontsloot.

Wie mocht denken dat kardinalen en prelaten de Titanen van Michelangelo zijn of de kerkvorsten van Titiaan, komt bedrogen uit. Het is veeleer een Breugheliaanse stoet. Het Vaticaan zoekt niet naar glamour bij zijn keuzen, het doet op een simpele en naïeve manier aan vertoon.

De reden dat het deze keer tot zulk een fenomenaal vertoon van menselijke emotie kwam, moet men dan ook op de allerlaatste plaats bij het Vaticaan zoeken. Er is maar één oorzaak.

Dat is de persoonlijkheid van Pius de Twaalfde.

Dat beseft gij eerst werkelijk als gij, badend in uw zweet - als een treurwilg na een donderbui - temidden van de ontelbaren de katafalk in het oog krijgt. Het eerste wat gij ziet zijn twee muiltjes, doodstille muiltjes.

Dan wordt het gewaad zichtbaar, rood en goud.

En dan kijkt men hem in het doodstille, krijtwitte gezicht.

En op hetzelfde moment beseft ge, dat ge nooit meer zulk een ge-

[p. 172]

zicht zult zien. Het is het gezicht van iemand die alles gegeven heeft, wat er te geven viel.

En zulk een gezicht ziet men slechts één keer in een eeuw.

Napoleon heeft gezegd: als men een Rus doodschiet, moet men hem ook nog omgooien. Toen Pacelli stervende was, stond hij op om aan het werk te gaan. Midden in de kamer stortte hij toen voorover, languit.

Ik geloof dat God zelf hem heeft omgegooid.

Het was de enige manier om deze man, die, hoe dan ook, alleen nog maar aan de mensheid dacht en vergeten was dat hij ook zelf nog bestond, tot de orde te roepen.

Tot zijn hemelse orde.

Zo werd Pacelli dan verlost uit zijn eenzaamheid. Want als Paus van Rome was hij de eenzaamste mens ter wereld. Zo eenzaam dat hij zelfs zijn eenzaamheid vergat.

Hij leefde tussen twee werelden.

De wereld der mensenmassa's. En de tjilpende wereld van zijn vogeltjes. Zijn vogeltjes liet hij los als hij at. Zij aten mee van zijn bord. Als hij zich schoor, zaten zij op zijn scheermes.

Het was zijn enige kleine liefde naast zijn grote liefde voor de mensheid.

Het duister valt over het Sint Pietersplein. Men ziet al niet meer wat mensenmassa is, wat duisternis.

Niemand staat meer voor het paleis van Castel Gandolfo waar de Paus stierf.

Van deze stilte maakt nu Zuster Pasqualina gebruik. Ze opent de deur en kijkt voorzichtig naar buiten.

Dan doet zij de grote stap, de stap terug naar het klooster.

In haar ene hand een klein valies.

In haar andere een kooitje met vogels, angstig samengehurkt.

De aarzeling van kardinaal Tisserant
Rome, 13 oktober

De grote anticlimax is gekomen. En het is moeilijk te zeggen wat indrukwekkender was. De climax van het defilé der miljoenen. Of de anticlimax der begrafenis. Het begon zo.

[p. 173]

Sinds eeuwen worden de pausen, onmiddellijk na hun dood, gebalsemd en dan drie dagen aan het volk van Rome vertoond. Dit balsemen heeft een diepe oorzaak. Het Vaticaan wil nadrukkelijk en in het openbaar laten weten dat de paus dood is alvorens het een nieuwe paus kiest.

Niets immers is verwarrender in de geschiedenis der kerk dan det bestaan van twee pausen, die elkaar de sleutelmacht betwisten. De geschiedenis der pausen is in het verleden een vaak verre van rooskleurige geschiedenis geweest. Men was er in vroeger eeuwen dan ook niet ten onrechte soms bang voor dat een paus op geheimzinnige wijze in de kerker verdwijnen zou, dat men den volke zijn dood zou aankondigen en dat de kardinalen om politieke of persoonlijke redenen een nieuwe onfeilbare paus zouden kiezen, terwijl de oude onfeilbare nog leefde. Vandaar dat men met de verificatie van de dood van een paus tot het uiterste ging.

De paus werd tot nu toe gebalsemd op een wijze, die sterk doet denken aan de balseming der oude Egyptenaren. Het recept is steeds geheim gehouden. Het behoort aan een oude apothekersfamilie en wie nieuwsgierig is kan deze ouderwetse apothekers in Rome bezoeken.

Het lichaam van de paus werd ontdaan van de ingewanden.

Wie een muntje in de Fontana di Trevi werpt - om Rome weer te zien - zal niet vermoeden, dat hij vlakbij het kerkje staat, waarin de ingewanden der pausen bewaard worden. Want schuin tegenover Rome's meest gigantische fontein rijst de fraaie gevel op van de San Vincenzo e Santa Anastasia. De kerk herbergt in vazen met alcohol de ingewanden der pausen.

Tegenwoordig laat men de bezoeker niet meer toe - men heeft de vazen ingemetseld.

Pius XII nu had er een afkeer van op deze wijze bijgezet te worden. Hij was van in den beginne een man met eigen ideeën, die niet klakkeloos boog voor de conventie. Op medisch gebied had hij - op zijn zachtst gezegd - zeer onconventionele ideeën voor een paus. Toen hij jaren geleden last van zijn voeten had, liet hij de Nederlandse magnetiseur Liefterink uit de Achterhoek naar het Vaticaan komen om zijn voeten door hem te laten bestrijken. Bij zijn

[p. 174]

eerste ernstige ziekte als paus liet hij zich door dokter Niehans inspuiten met levende cellen. Zijn lijfarts, Galeazzi, was een oogarts met homeopathische opvattingen.

Het zal dus niemand verbazen dat Eugenio Pacelli iets tegen het traditionele balsemen had en dat hij er niets voor voelde na zijn dood nog bewerkt te worden met het mes van de chirurgijn. Echter, geheel breken met de traditie kon ook hij niet.

De lijfarts van de paus, Galeazzi, zocht daarom negentien jaar lang naar een balsemingsprocédé, waarbij Eugenio Pacelli gaaf en onaangetast bewaard zou blijven, zonder dat zijn stoffelijk overschot op enigerlei wijze geweld zou worden aangedaan.

Na de dood van de paus paste hij zijn procédé toe.

De balseming mislukte.

En daarmee begon een drama dat aan de climax van de opbaring een anticlimax gaf. Want Rome zou Rome niet zijn, indien niet heel Rome hierover sprak. Rome is niet alleen de stad der pausen, het is ook de stad van de ongegeneerde gossip over de pausen. In geen stad ter wereld valt het heilige en het verhevene zo gemakkelijk ten prooi aan kwade tongen.

Galeazzi's methode bestond hierin dat het lichaam van de paus behandeld zou worden met olieën en vluchtige dampen. Het effect hiervan zou zijn dat het, alhoewel gebalsemd, toch beweeglijk zou blijven. Voorwaarde was dat deze bewerking onmiddellijk na de dood moest plaatsvinden en dat het lichaam daarbij in een luchtdichte kist gesloten zou worden.

Toen de paus echter gestorven was, aarzelde kardinaal Tisserant, deken van het kardinaalscollege, om terstond zijn toestemming tot de balseming te geven. Was Eugenio Pacelli wel werkelijk dood? Voor de medische wetenschap stond vast dat Pacelli's hart opgehouden had te kloppen. Maar de ontembare Pacelli had meerdere malen op de rand van de dood rechtsomkeert gemaakt en was dan teruggekeerd tot het leven. En ten slotte: is een mens dood als zijn hart niet meer klopt?

Kardinaal Tisserant aarzelde dus en geen sterveling die hem dit euvel zal duiden. Maar toen zijn besluit eindelijk viel, was de kostbare tijd verlopen. De paus werd weliswaar gebalsemd, maar

[p. 175]

reeds marcheerden de honderdduizenden aan om hem een laatste groet te brengen. Opgebaard in de Sint Pieter lag hij in de menselijke warmte der massa's.

Wel werd hij 's nachts en 's morgens in een plastic huls opnieuw gebalsemd - maar de stad Rome twijfelde aan het duurzame resultaat.

Galeazzi werd uitgekreten voor de grootste kwakzalver van de eeuw.

Voor de bewonderaar van de paus bewees Eugenio Pacelli slechts eens te meer zijn grootheid. Zelfs in zijn dood bleef hij de menselijke persoonlijkheid die hij altijd geweest was.

Maar de Romeinen konden op dit gebeuren hun al te grote emotie afreageren in een anticlimax.

Op de derde dag van Carnaval brengt nog slechts een enkeling het op, om met overtuiging de zotskap op te zetten. Men is emotieloos geworden. Zo was het ook op de derde dag van dit grote geestelijke Carnaval der menselijke emotie. Er was geen hoogtepunt meer mogelijk. De golf van ontroering ebde terug. En toen de paus begraven werd, weende - met weinigen - slechts zuster Pasqualina.