Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 6

[p. 219]

Hoofdstuk V
De vrouw in de literatuur

‘Even als de stem van de nachtegaal, (een ander wonder der natuur,)
is haare welsprekendheid altoos veruklyk en altoos dezelfde’

Het uitdagend woord als motto van dit hoofdstuk is ontleend aan een anoniem artikel, dat Elizabeth Wolff-Bekker schreef in de Rhapsodist van 1772, getiteld ‘de welsprekendheid der schoone sexe’. Het wil de nadruk leggen op de entrée-en-scène van de vrouw in de geschiedenis van Europa, wat haar creatief-literaire functie betreft.

Immers in de langdurige periode van stille ontplooiing naar grote en machtige gevoelens van een nieuw universum is ook een heroriëntering van het oordeel over de vrouw betrokken.

De vreugde der ontdekking van aards geluk, van het gevoel voor vrijheid en verdraagzaamheid in het algemeen en beleving van realiteit tot die der tederheid toe, hebben geleidelijk aan de eeuwenoude metafysisch gerichte vijandigheid verworpen, die in iedere vrouw nog iets meende te herkennen van Eva, schuldig aan een verloren paradijs: het feit, dat ze uit een kromme rib van Adam was geboren, rechtvaardigde alleen reeds daardoor, dat men haar een wankelmoedig en onoprecht karakter toekende.

De renaissancistische levensliefde stimuleert naast de platonische eerbied voor de vrouw steeds meer ook de zucht tot verovering, tot beleving der emotie; een Don-Juan-figuur in zijn wisselvallige hartstocht, een Werther in zijn nobele liefde-tot-de-dood-toe, worden mode- en modelfiguren in literatuur en leven. Rousseau's beeld van de zachte, zogende moeder als symbool van de landelijke puurheid, maakt diepe indruk en doet bijna vergeten, dat hij tevens op grond van eenzelfde principe de ontredderende gedachte van een-te-vondeling-leggen van het kind predikte.

Echter de latente aanwezigheid der nieuwe opvattingen verhinderde niet, dat men eeuwenlang gelukkiger was met de geboorte van een jongetje dan met die van een meisje, zichtbaar o.a. aangetoond in min of meer kostbare kinderkleding of door een half- of onbedekt Haarlems kraamkloppertje.

En toch ontwikkelde zich reeds in de hoge cultuur der middeleeuwen sinds de kruistochten de Mariadienst: de gotische sculptuur getuigt ervan in nieuwe, rijkgevarieerde en in humanitaire vormen; daarnaast herkende men in de aardse cultus voor de vrouw geijkte klassieke elementen. In de vroege renaissance van Italië was men begonnen behalve een persoonlijke dichterlijke begaafdheid sinds Sappho ook haar inspirerende rol voor de gemeenschap, in het bijzonder voor de artiest te erkennen.

Christine de Pisan (1364-1430), Venetiaanse van oorsprong, maar vol bewonde-

[p. 220]

ring voor de Franse cultuur, die ze in een tienjarig huwelijk met een Picardisch edelman had leren kennen, schreef o.a. reeds een verdediging van haar sekse in La cité des dames, een standpunt, dat ze o.a. had gekristalliseerd in de uitspraak: ‘J'étais femme et suis devenue homme’.¹

Er zijn in de 16de en 17de eeuw voorbereiders van humane gedachten over de vrouw, maar Cats gaf nog een algemeen gangbare mening weer, toen hij schreef, ‘dat mannen overal de wijven overtreffen’. En toch was hij een vriend van de geleerde Anna Maria Schuurman, die opkwam tegen de bewering uit het einde van de 16de eeuw dat de vrouwen op bijbelse gronden zelfs geen mensen waren. Tot de juist genoemde voorbereiders behoren Henri-Cornelius Agrippa van Nettesheim (1486-1535) (schrijver van Declamatio de nobilitate et praecellentia feminei sexu (1529, Antwerpen) en Montaigne (1533-1592).

De Parijse ‘salon’ onder de auspiciën van een invloedrijke gastvrouw krijgt allure in Frankrijk van de 17de eeuw af, wanneer ook bij ons de Muiderkring met o.a. Maria Tesselschade cachet weet te geven aan het Hollandse literaire leven. In de eeuw der encyclopedie, die van mannen als Montesquieu in zijn Esprit des Lois, Voltaire, Rousseau, Diderot, Condorcet, deze laatste pleiter voor gelijkheid der seksen, van de bewonderde vorstin Catharina II van Rusland, heerst in de conversatie der bijeenkomsten van kunstenaars en filosofen een vrouw. Haar kritiek en aanmoediging animeren de beschouwingen over economie, prijzen van graan, koepokinenting, liefdadigheid, slavernij, de smaak, het kaartspel en wat niet al. Er is in dit milieu eenzelfde nerveuze behoefte aan steeds meer licht te constateren, als wat de man van de straat zocht in het café of onder de boom van Krakau voor zijn krantennieuws.² Het Franse voorbeeld der salons wekte tot navolging in Engeland en Italië (Napels, Rome, Venetië), Zwitserland, slechts weinig in Duitsland.

In Nederland kondigde de emancipatiegeest zich reeds aan bij de bekende dokter uit Dordrecht, Johan van Beverwyck (1594-1647), die bijna evenveel werd gelezen als Jacob Cats. Hij had in 1639 een geschrift gepubliceerd, getiteld Van de uutnementheyt des vrouwelicken geslachts.

Boven werden bijeenkomsten vermeld in de winkel van Pieter Meyer te Amsterdam, van het echtpaar Van Winter te Bydorp bij Leiden, van de Santhortse kring en de Haarlemse vriendenkring van Christiaan Loosjes. Zij zijn geen directe navolgingen van de Franse salon, maar wijzen op eenzelfde verlangen naar uitwisseling van gedachten met gelijkgezinden, waaruit een nieuwe waarheid kristalliseert of een oude wordt verdiept. Deze samenkomsten missen de kansen der grote stad in veelzijdige prestatie op kunstzinnig gebied, universele belangstelling en in de bewuste civilisatie van hoffelijke omgang onderling, die de Muiderkring zeker had gekend; maar in het serieuze, later ook vooral patriottisch gesprek bleef de Nederlander zichzelf.

Voor een vroege Nederlandse vrouwenemancipatie spreekt ook de muzikale Apologie des Femmes van 1715, een cantate, gedicht en gecomponeerd door Quirinus van Blanckenburg (1654-1739), hoforganist en muziekleraar in Den Haag; hij gaf met zijn compositie een geestig en muzikaal voortreffelijk antwoord op de spottend-denigrerende cantate van Campra (1660-1744) Les Femmes. Wel was de laatste een vernieuwer van de opera, maar blijkbaar volgde hij hier nog het standpunt van Boileau in diens Xe satire naar het bewonderde voorbeeld van Juvenalis. (Boileau's tegenstander, Perrault, zou deze opvatting tot ‘oude stijl’ stempelen.)

1 La Victoire de la Femme, Tome IX van Panoramas d'histoire, Paris, 1964, 159 en de bijbehorende tekst.
Mw. Dr. H.C.H. Moquette, De Vrouw, Huiselijk Leven, Meulenhoff, Amsterdam, 1915, passim.
Henri Cornelius Agrippa publiceerde in 1509, La Supériorité du Sexe féminin.

2 Haijo Zwager, Waarover spraken zij? Salons en conversatie in de achttiende eeuw, Assen, Van Gorcum & Cie, 1968.