Het gulden cabinet van de edel vry schilderconst

[p. 513]

Aenmerckingh op de konst van beldtsnijden ende architectuer.

DE Rycklijckheyt van het werck der Architecture bestaet inde schoonheyt der dicht-ghevoegde steenen, inde netticheyt van het plaveysel, de rondicheyt van het welfsel en de fraeyheyt van Diametre naer de oorden van Composita. Want dit woordt Composita is soo veel te segghen als een samen-settingh oft te gader-voegingh van andere deelen des Architects. Dese Compositie oft samen-vergaderingh wordt ghedeylt in derthien deelen waer af dat de Stijlobate dry deelen hoochde heeft ende wordt ghedeelt in thien deelen, soo compt een deel te wesen de Cornice van boven, en van beneden de Basis, ende de Hellicht vande resterende deelen moet wesen de breede der Stijlobate. Dese aenwijsinghe can ghesien en ghevonden worden in een Pilaer oft Columme diemen Composita noempt, en om dat in eenen Tempel Palleys oft ander schoon Huysingh allen dese deelen connen samen ghespeurt worden soo inde Phrisen, Cornisen, Pillaeren, Basimenten ende andersints (schoon datse aldaer ghesepareert zijn, en in een Pillaer te samen connen ghevonden worden) soo wordt sulckdanighen bouw ghenoempt Composita waer op wel past dit veers:

De-saem-vergaderingh van veel verscheyde stucken
Can lichtelijck door Kunst volmaeckt ghebou uyt-drucken.

De Columnen in't generael bestaen in vyf manieren naer t'schrijven van veel Architecten en Bouw-meesters die met malcandren over een comen, te weten: Tuscana, Dorica, Jonica, Corinthia ende Composita.

Soo wie wel vast verstaet dit vyf-tallich secreet
Can tot verwonderingh uyt-wercken goot vermeet.

Tuscana heeft haeren Naem van eenen Reus ghenoempt Tuscana om dat Tuscana seer groot grof en lanck is, en wordt om haer sterckte-wil gheheeten Tuscana naer het schrijven van Plinivs.

Jn't fondament bestaet de vasticheyt der bouwen
Die al de mueren stijft, en t'werck Tuscaen doet houwen.

Dorica heeft haeren Oorspronck van een Landts heer ghenoempt Dorvs die inde Stadt van Argos eenen Tempel ghebouwt hadde, welcke manier van bouwen daer uyt haren eersten oorspronck heeft: te weten Dorica. Als die van Athenen oorlogh voerden in Asia ende tot eenen Capiteyn hadden Jonem den Sone van Rvthvs, soo hebben sy t'Landt van Caria jnghenomen ende het selve Landt gheheeten Jonica naer den Naem van hunnen Hooft-man Jon, in welck Landt sy begosten Tempels te bouwen ter eeren van hun Afgoden. Ende om dat dese Columne haren Naem heeft naer Dorvs soo wordt sy aldus ghenoempt midts dien oock dat de selve Columne heeft de dickte en lenghde van eenen Mans-Persoon.

[p. 514]

 

Soo als een wacker Man can draghen grooten last

 

Soo is aen Dorica des Tempels sterckte vast.

De Columne diemen noempt Jonica heeft haren Naem ghelijck voorseyt is naer den Hooft-man Jon, doch heeft haer dickte ende lenghde naer een Vrouwen statue by naer soo lanck als eenen Man ende naer-advenant haer dickte. Corinthia wordt ghemaeckt naer de ghelijckenis van een Maeghdelijcke statue, om dat een Maeght van naturen teer, jonck en ranck is, en meest bequaem tot fraeyicheyt en aenghenaem ciraet, welcke Columne is eerst ghevonden in Corinten, ende is van ghedaente net, fraey en rijckelijck ghecireert. Ende Composita, wesende de vijfde ende leste manier van Columnen, wordt ghecomponeert uyt de ander ghelijck hier voor breeder verhaelt is.

Een op-ghecierde Maeght seer eersaem in manieren
Can haeren handel door een vaste deught vercieren,

Soo oock een teer Pilaer die op haer wesen treckt,

Die niet als netticheyt aen groot ghebouw verweckt.

Den Eyghendom oft Proprieteyt van elck een der voor-verhaelde Columnen is wonder aen te mercken voor alle leer-lustighe Aencomelinghen de welcke beghinnen aen te vatten de diepsinnighe Const van Architectura oft Statuaria, want naer dat ick bevonden hebbe soo in het beschrijf van Plinius ende andere gheest-rijcke Aucteuren, soo bevinde dat de Columne Tuscana, die grof lanck en sterck is, wordt verdeylt in neghen deelen, waer aff dat de twee deelen maecken de Stijlobate ende de heel Base, welcke twee deelen wederom in ses deelen ghedeylt sijnde; soo wordt het een deel den Oppersten Cimatio ghegheven ende het ander den Ondersten Cimatio: ende de vier resterende describeren het quadraet oft volmaeckt viercant de welcke twee Diameters kruys wijs deylen. Cimatium wordt oock Basis gheheeten. Ende om te doen verstaen waer uyt een oprechte Pilaer oft Columne ghecomponeert en ghemaeckt wordt, is te weten uyt het Capiteel, Architrabe, Cornice, Phrise oft Base ende Peeter-stale, dit zijn de besonderste wetenschappen van een goet Architect als de principaelste fondamenten daer alle bouwinghen uyt spruyten waerom dat ick wel segghen mach aldus:

Jn d'Architraeb', Cornies, Phries, Baes en Peeter-stael
En t'Capiteel daer by, bestaet'et altemael.

De hoochde vande Columne Dorica wordt ghedeylt in acht deelen, waer af de twee deelen zijn de hooghde der Stijlobate, welcke twee deelen wederom ghedeylt worden in dry ander deelen, waer af d'een deel sal wesen de dickte van de Schacht oft Corpus, en seven deelen sullen wesen de hoochde met haer Cimatium ende Capiteel. zijnde aldus de Schacht met haer Stijlobate samen hooch thien deelen. De vierde Columne Corinthia is de voorgaende seer ghelijck uytghenomen de Stijlobate, maer schijnt veel vromer en stercker te wesen: de hoochde van dese Columne wordt ghedeylt in neghen deelen, en alsoo behouwt de Stijlo-

[p. 515]

bate twee deelen, en dese wederom ghedeylt in neghen deelen soo is een deel de Basis, d'ander deel de Cornice vande Stijlobate, en het ander deel wordt ghedeylt in vyf deelen, waer af de Stijlobate dry deelen inde breede heeft ende soo voorts. Jonica wesende de derde manier wordt ghedeylt in seven deelen, waer af dat een deel wordt ghedeylt in 22. deelen en dat is de heel breede vanden Plijnthus, blijvende op elcke zijde dry deelen staen om te maken de dickte van het Cimathium beneden. De resterende 16. deelen maecken de dickte der Columne; is oock te noteren dat de Stijlobate vande Columne Tuscana op de een sijde egheenen Cimathium en heeft om dat sy grof en sterck is en meestendeel wordt gheset in groote Edificien oft Bouwen, als Bolwercken, Artellerie Huysen etc. Want den Cimathium sou te veel plaets benemen.

1. Tuscana.
DEn grooten Reus Tuscaen (crijghs-girich door sijn sterckte)

En vondt gheen vaster rust als in het wapen-huys

Van Martis wree Bellon' t'ghen' d'Architect bemerckte,

Die daerom sijn Calumn' Tuscaen noempt, om t'ghedruys

Van donder, blixem, en het storms ghewelt te weeren,

Als hy die heeft ghestelt in't Oorloghs Maghesijn,

Daer selden om haer kracht can eenich quaet aen deeren

Van Bom, Garnaet, Canon, oft ondergraven Mijn.

2. Dorica.
IN Tempels daermen plach Schaep, Bock en Stier te branden

Ten offer vande Goön (als Dorus heeft ghedaen)

Te Argos en in veel meer Steden ende Landen

Daer vondtmen niet als Doricas Pillaeren staen:

Sulckx dat den Architect gheraden vondt te stellen

Jn't sterck en hooch ghebouw de langhe Dorica,

Midts door haer vasticheyt de Tempels selden hellen

En maeckt een man'lijck werck ghelijck Composita.

3. Ionica.
OMdat de Eel Column' van Ionica is teerder

Als Doric' en Tuscaen, (soo als een Vrou-persoon

Jn wesen is ghestelt) heeft d'Architect veel eerder

Bedacht het gen' hy stelt in bouwery ten thoon,

[p. 516]

 

Van lichter handelingh doch al veel aenghenamer

 

(Tot voordeel vande bors) als d'ander twee Pilaers

 

Schoon dat sy tot grof werck sijn nutter en bequaemer:

 

Siet waer in dat bestaet de weedt der Konstenaers.

 

4. Corinthia.

 

DE teere edelheyt van lieffelijcke Maeghden

 

Die schoon sijn opgheciert, net, wesentlijck en ranck,

 

Aen d'Architecten in Corinthen soo behaeghden

 

Dat de Columnen (die sy vonden niet te lanck

 

Te rouw oft niet te dick) by hun zijn vergheleken

 

By Maeghden statuen, om haer ghesteltenis

 

Van teere netticheyt, doch lichter om te breken,

 

Om dat haer maecksel van gheen swaer materi is.

 

5. Composita.

 

HIer sietmen saem by een al watter wordt ghevonden

 

Jn Doric' en Tuscaen, oft d'edel Ionica,

 

De plompheyt wordt hier met de netticheyt ghebonden

 

De stercke grootheyt met de teer Corinthia.

 

Hier sietmen in't gheheel veel groot en cleyne deelen

 

Het gen' maer een en maeckt door Const van d'Architect:

 

De samen-voegingh van veel deelen can hy heelen

 

Waer in de wetenschap van Tempels bouwen steckt.

 

Daer vintmen d'een Column' op d'ander stadich rusten

 

Naer eysch van't metsel-werck, dat constich is ghebouwt

 

Daer d'ooghen met vermaeck in scheppen hunne lusten

 

Om dat d'een deel soo wonder d'ander teghen-houwt.

De wetenschap vande Columnen d'een op d'ander te setten is gheleghen in de manieren der selver te connen onderscheyden, want soo men de swaer en dicke wilt stellen op de lichte en teer Columnen, soo moet het maecken een onvolmaeckt en verbrodt werck, en daerom wordt hier eenichsints aen ghewesen het onderscheyt der selver: daerom segh ick wordt hier bethoont waer in d'een en d'ander manier van Columnen oft Pilaeren bestaet, soo moet een goedt Architect de Columne Dorica stellen op de Columne oft Pilaer Tuscana, ende

[p. 517]

de Jonica op de Dorica, de Corinthia op de Jonica, ende de Composita op de Corinthia, redenen zijn dese om dat de Tuscana grover, dicker,en swaerder is als de Dorica, oock de Dorica stercker als de Jonica, want Dorica is mannelijcker en van meerder ghewicht als Jonica, de Ionica is grooter als de Corinthia, eyndelijck de Composita minder als de Corinthia. Hoe wel de Composita nochtans gheformeert ende ghemaeckt wordt uyt alle de voorgaende manieren, zijnde in haer selven (bestaende maer in een Pilaer) veel lichter als de ander, en bestaende in veel deelen die van malcanderen ghescheyden (nochtans in een werck begrepen zijn) als by exempel eenen heelen Tempel, sy is de swaerste van alle, want allen de Vasen, Perpendiklen, Circkels, Welfsels, Trianghels, Ovale Formen, Ruyten, Centers, Quadraten oft vierkanten onder-half viercanten oft sex-qui-altera (die de Tempels oft andere Bouwen uyt wijsen) met de Geometrique redenen en linien (die de Quadrangels bethoonen) den Center die door twee Diagonen oft twee hoecken (om een oogh oft ronde venster te maecken) ghevonden wort, zijn altemael begrepen in Composita, en ter wijlen dat mijn werck niet en is t'selve naerder te ontdecken, daer oock mijn wetenschap door onervarentheyt te slap en te teer toe is, soo sal den Nieu-lustighen Leser hem hier mede ghelieven te contenteren ende hem met dese 2. veersen vernoeght te houden.

Den welstand van 't ghebou hangt aenden Architect
Die maecken can dat daer in't minst niet aen ontbreckt.