De Roomsche monarchy

[p. 1]

A. Bogaerts Inleiding tot den staat en mogentheid der Roomsche heerschappye, Van de bouwinge der Stad, tot haaren hoogsten bloei en grootheid.

MY lust de heerlijkheid van Romen af te maalen,⁺
De krijgsbedrijven der Romeinen op te haalen,
En met Held Julius, wanneer zijn edel bloed,
Aan 't zieden, en zijn staal op 't hart des vyand woed,
Te vliegen door een bosch van scherpgevelde lanssen,
En als verwinnaar van veel land- en waterkanssen,
Met hem te treeden op een koets van dierbaar gout,
Daar elk verwonderd hem al bevende beschouwt.
Ook lust my in het koor der Priesteren te dringen,
Hun Offerfeesten en geheimen op te zingen;
De Praalgebouwen, aan d'onsterflijkheid gewijd,
In top te haalen, schoon geschonden door den tijd,

+ Inleiding van 't werk.

[p. 2]

 

En plat getreeden door roofgierige Wandaalen,

 

Wanneer^a. Eudoxia hun Vorst dorst binnen haalen,

 

En my te spiegelen in hun vermaarde^b. Munt,

 

Die ons^c. Christina, en het vruchtbaar^d. aardrijk gunt.

 

⁺ O groote Apollo! gy die van de^e. Zanggodinnen

 

Geliefkoost word, die uw vergoode lier beminnen,

a. EUdoxia, gemalinne van Keizer Valentinianus den derden, die, na dat haar man van Maximus, om 't schenden van zijn vrouw, vermoord was, zich met geweld op den troon gezet, en haar gedwongen had hem te trouwen, bewoogen zijnde om den dood haars mans te wreeken, en het rijk van een tieran te verlossen, riep Genserik met zijne onderhebbende Gotthen, Hunnen en Wandaalen, als bondgenoot van Valentinianus, uit Afrika naer Rome, die de stad zonder tegenweer innam, veertien dagen lang plonderde, alles verwoestte, Eudoxia met haar twee dochters Honoria en Placidia, benevens ontallelijke burgers uit Italie naer Afrika voerde. Zie Procopius. Toen ik in 't beschrijven van S. Schijnvoets Muntkabinet de rampen dier Keizerin overdacht, liet ik my dus in dicht hooren:

Wat hangt u eene reeks van rampen over 't hooft
Eudoxia! zie toe, gy zult in 't kort berooft
Van alle staten, en met ketenen behangen,
D'ontrouwen Genserik verstrekken een gevangen.
Wien roept gy binnen? ach! voor wien ontsluit ge uw poort?
Aanschouw de vlam, zy vliegt van 't een tot 't ander oort!
Zie, zie hoe zidderen de trotse praalgebouwen!
Hoort gy de moordgalm niet der kinderen en vrouwen!
Helaas! hoe deerlijk word de kuische Non verkracht!
Daar zwijmt de gansche stad! daar word het eeuwig nacht!
Daar voel ik Romen in een poel van bloed verzinken,
Wiens naam gelijk een zon pleeg door 't heelal te blinken.

Hier schijnt Juffrou Jardyns in haar Treurspel van Genserik, door Juffrou Katrijne Lescailje in Nederduitsche vaarzen berijmd, ook op te doelen, wanneer zy de dochter van Eudoxia deze woorden in den mond geeft.

Ach! moest mijn Moeder, zo rampzalig, in haar tooren,
Om over Maximus, en zijn vervloekt geweld,
Haar wraak te neemen, onder meenig dapper held,
En bondgenoot, dan juist uw^* Vader met zijn troepen,
En oorlogsmachten in haar rijk tot bystand roepen?

* Genserik.

b. Dus wierd ook Juno, godinnne des rijkdoms van de Romeinen, in hunne taal Moneta, genoemd. Zie Livius, 7. B. Voor welke munt de Koningen zelf de grootste zucht gehad hebben, gelijk gebleeken heeft aan Koning Alfonsus de wijze, van Arragon, die met een grooten yver door geheel Italien de Penningen van Julius Cesar deed opzoeken; welke hy in een yvoore kasje byna godsdienstig bewaarde, zeggende, dewijl der zelver andere beelden, door den ouderdom vergaan, niet meer voor handen waaren, dat hy door dezen op een byzondere wijs vermaakt, en eenigsins tot de deugd en heerelijken luister ontsteeken wierd. Zie Oudaans 1 Saamenspraak.

c. Christina, dochter van Gustavus Adolphus, Koning van Zweeden, en Maria Eleonora, die, wanneer haar vader in den bloedigen slag by Lutzu gesneveld was, in haar zesde jaar voor Koninginne van Zweden uitgeroepen wierd, en na dat zy het rijk drieentwintig jaar geregeerd had, het zelve op den zesden Juny 1654 aan haar Neef Carolus Gustavus, aan wien zy zich voorheen verlooft had, heeft overgegeven. Een Koninginne wier geleerdheid, en liefde tot alle edele konsten en wetenschappen al de weereld deed verwonderen, en aan wien wy deze Muntbeelden verschuldigt zijn. Zie Puffendorff.

d. Hoe overvloedig de Penningen in Hungarien, Oostenrijk, Stiermark, Engeland, Pannonien, &c. in d'aarde gevonden zijn, betuigt niet alleen Brown in zijn reizen, maar ook verscheide Schrijvers. Ook zijn uit de grondwerken van 't huis te Britten, Voorburg, Rhynsburg, Valkenburg, Alphen, &c. ontallijke Penningen gehaalt, gelijk Phil. Cluverius, en Hadrianus Junius in zijn Batavia Illustrata getuigt.

+ Aanspraak aan Apollo,

e. Ook Muzen genoemd. Zy zijn de Gezusteren en dochters van Jupiter en Mnemosine. Toen de Dichtkonst haar oorsprongk nam, waren'er maar drie bekent, als, Melete, Mneme en Aëde; maar Pierius van Macedonien, van wiens naam in dat land noch een berg is, vond'er negen, en gaf haar de namen, die zy tot noch toe behouden hebben, als: Klio, Melpomene, Thalia, Euterpe, Terpsichore, Erato, Kalliope, Urania en Polymnia. Zie Pausanias. Veele verwonderen zich, dat, alhoewel zy van vermaarde mannen achter na geloopen wierden, zy echter altijd maagden gebleeven, en nooit getrouwd zijn; waar op de geestige Buchananus zeer zoet zeit: om dat'er geen huuwlijksgoed by te vinden was.

[p. 3]

 

Wanneer uw vingeren de goude toonen slaan,

 

Een galm, die^f. Marsyas op 't leven kwam te staan,

 

Wil my, heel van den ry der Dichtren afgescheiden,

 

Den weg naer Helikon, door uwe gonst, bereiden,

 

En doop mijn veder in de Hoefbeek op^g. Parnas,

 

Op dat mijn geest verdrink in die vermaarde plas;

 

Dan zal mijn Zangheldin, op zulk een gunst grootmoedig,

 

Het buldren van de^h. Nijd niet vreezen, maar voorspoedig

 

Belanden, daar zy ziet hoe 't Roomsche rijk, gesold

 

Door veel gevaaren, weêr herleeft door Leopold.

 

En gy, o Vesta! gy, die uw gevreesde altaaren,⁺

 

Met uwe nonnen weet zo heilig te bewaaren,

 

Vergun my dat ik met een kuisch en teêr gemoed

 

Uw zuivre maagden in uw binnenkoor begroet.

 

Wil my het groot geheim van uw altaar ontvouwen,

 

En wie uw kerken heeft dus prachtig op doen bouwen.

 

Dan zal ik, daar Apol de purpre kimmen kust,

 

Als hy zijn fakkel in den schoot van Thetis blust,

f. De Satyr Marsyas, de fluit, die Minerva weggeworpen had, gevonden hebbende, wierd daar op zo hoogmoedig dat hy Apollo ten speelstrijd uitdaagde, die zulks aannam, op voorwaarde dat de verwonne des verwinnaars wil en macht zou onderworpen zijn; waar op men te Nysa Rechters verkoos. Deze by Celene, een stad in Phrygien, daar na Apamea genoemt, by een gekomen zijnde, toonden elk zijn konst, waar van Apollo de prijs behaalde, daar op die Marsyas aan een boom bond, en, tot straf van zijnen hoogmoed, levendig vilde. Zie Ovidius, Apulejus, Ptolomeus. Doch Plinius zegt in zijn 16. B. 24. C. dat Marsyas zich uit spijt, om dat hy van Apollo was overwonnen, aan een boom had opgehangen; welke boom op den weg van Myrtea, als men naer Phrygien gaat, in zijnen tijd noch in weezen was.

g. Een Griekse tweetoppige berg, in het landschap Focis; geheiligd, even als de geburige berg Helikon, aan Apollo en de negen Zanggodinnen; welke daarom van de schrijvers meerendeels de zitplaats van Dicht- en Zangkonst word genoemd.

h. De dochter van Erebus, of de Nacht. Haar gedaante, spijs en wooning beschrijft Ovidius in 't 2. B. der Herschepp. aldus:

Protinus Invidiae nigro squalentia tabo
Tecta petit. domus est imis in vallibus hujus
Abdita, sole carens, &c.

't geen Vondel dus vertaald.

Minerve vliegt naer't huis van Haatenijd, heel vuil
Van bloed en etter, in een hol en diepen kuil.
Hier schijnt geen zon. geen wind verkoelt dees' nachtspelonken.
Het is'er naar en koud. men vind'er licht, noch vonken.
D'ontzagbre krijgsheldin hier komende, bleef staan;
Want Pallas stond niet vry in dit vertrek te gaan.
Zy stiet met haare speer de poort op dat het kraakte,
En zag de Nijd het vlees van slangen, t' welk haar smaakte,
Herkaauwen, een gerecht daar zy venijn uit zoog.
Zy wende d'oogen van haar af, en zag om hoog.
De magre rijst, en laat de halfgegeete slangen
Halfgeete leggen; en genaakt met traage gangen.
Toen zy de brave maagd in 't harrenas zag staan
Verzuchteze heel zwaar van smerte, en keekze eens aan.
Zy zag'er mager uit en doodsch, gelijk de schimmen,
En bleek van spijt. men zietze afgrijslijk leelijk grimmen.
't Gebit is vuil van slijm, de borst zo groen als gal.
Vergift zit op de tong. zy lacht om ieders val,
Maar anders nimmermeer. zy kan geen oogen sluiten
Van zorg en kommer, en ziet kwijnende van buiten
Der menschen voorspoed met verdriet en knaginge aan.
Men zietze, elk nijpende, zich nijpen, en vergaan.

+ Aan Vesta.

[p. 4]

 

Uw godgeheiligt^i. beeld een zuivren tempel wyen,

 

De wand behangen met doorwrochte^k. schilderyen;

 

En daar hy wederom des morgens uit haar bed,

 

Vermoeit van streelen, zich ten zonnewagen zet,

 

U doen herleeven in doorluchtige verstanden;

 

Ja, 'k zal u voeren door een oceaan van landen.

 

⁺ Toen zich Eneas na den val van 't Troische rijk,

 

Met zijn Iülus, en zijn Huisgoôn te gelijk,

 

Begaf naer 't boschrijk^l. Ide, om van haar heerlijke eiken,

 

Wier spitse kruinen van haar top de lucht bereiken,

i. Men moet niet meenen, om dat ik beeld zeg, dat ik geloof dat Vesta afgebeeld is geweest, want Ovidius toont zulks klaar in 't 6. B. van zijn Almanak, zeggende:

Esse diu stultus Vestae simulacra putavi,

Mox didici curvo nulla subesse tholo.

dat is:

Dwaas heb ik lang gedocht van Vestas beeldenis;
Doch 'k leerde, dat'er geen in 't rond gespan van is.

Echter ontziet zich Abr. v. Poot niet te zeggen, in zijn aantekeningen op de Romeinsche Oudheeden van den Heer Goodwijn pag. 107. dat zy in de gedaante van een zittende vrouw, die een trommel droeg, of mede zittende met een trommel in d'eene, en met een stok in d'andere hand, afgebeeld wierd; doch hy doold uit onkunde, dewijl de Moeder der Goden, Mater Deorum, welke dus afgebeeld word, van zommige ook Vesta genoemd word, die, behalven die twee, noch den naam van Rhea, Ops, Cybele, of Berecinthia, Ceres, Proserpina, Diana, en d'Aarde heeft; ja Lukretius noemt haar de Moeder der Beesten.

k. Het was de gewoonte der Heidenen, om hunne erkentenisse aan de Goden bekent te maaken, dat zy, na datze of iets gelukkig uitgevoerd hadden, of geneezen waren van een zware ziekte, of verlost van een groot gevaar, in de Tempelen van dien God, aan welken zy de beloften gedaan hadden, ophingen hunne kleederen, als de werktuygen van hunne verlossinge; benevens de schilderyen, in welke afgebeeld waren de kwaalen en gevaaren daar zy van verlost zijn geweest; dit zegt Horatius in zijn 1. B. 5. gezang.

- me tabula sacer

Votiva paries indicat, humida

Suspendisse potenti

Vestimenta maris Deo.

't Welk Antonides dus vertaalt:

Neptunus tempel zal getuigen, hoe ik pas
De dood ontslipt, in die gevaarelijke plas,
Mijn nat gewaad, ontzwommen uit het lijden,
Den grooten Zeegod wijde.

En Tibullus Eleg. 3. l. 1.

Nunc Dea, nunc succurre mihi, nam posse mederi

Picta docet templis multa tabella tuis.

dat is:

Nu koom Godin, nu koom, en help my uit mijn lyen,
Want dat gy veel vermoogt, blijkt uit de schilderyen,
Die in uw Tempel zijn.

Deze gewoonte is noch hedendaags in de Roomsche Kerke in 't gebruik; want Molanus zegt in zijn Hist. Sacr. L. 2. C. 50. men hangt in de Kerken der Heiligen armen, voeten, en diergelijke dingen van wasch, zilver, of andere stoffe: andere doen ophangen schilderyen om getuigenisse te geven van het Wonderwerk.

+ Eneas Vloot van een zware storm beloopen, in zijn tocht naer Italien.

l. Een zeer hooge en boschrijke berg, die naer Troje ziet. Zijn noordzy uit de nauwte van Abidus tot aan de velden van Esapus en Cijzikus, strekt tot de Propontis toe. De westzy ziet naer den Hellespont. De zuidzy maakt een bergachtigheid, 't geen ook Lectum genoemt word. De oostzy legt naer de Myziers. Hy is overvloedig van water, en uit hem komen veel rivieren, die terstond van de zee worden ingeslokt. Op dezen berg heeft Paris het vonnis gestreeken voor Venus, aangaande den gulden appel by Pallas en Juno.

[p. 5]

 

Een vloot te bouwen met zijn spitsbroêrs, eens gezind

 

Met hem te zwerven door het pekelschuim voor wind,

 

Ontfonkte d'oude^m. wrok van Juno. hy beneepen

 

Van felle^n. stormen, die zijn volk en oorlogsscheepen

 

Rampzalig dreigden met een wreede en wisse dood,

 

Steekt in het nijpen van dien deerelijken nood

 

Zijn handen op, en bid de Goden, onder 't rukken

 

Der noordewinden, die hem doodlijke ongelukken

 

Voorspellen. 't water bruist, en steekt den rug om hoog

 

Gelijk een berg, en toont de rotzen, scherp en droog,

 

Door holle dyningen; de maalstroom toont zijn krachten,

 

En slokt het schip in van^o. Orontes: d'andre wachten

 

Het zelve lot. hy zag^p. Ilioneüs schip

 

Aan spaanders stooten in de baaren op een klip,

 

Die d'oude^q. Alethes en ook^r. Abas met zich voerde.

 

Dat deerlijk schouspel, 't geen elk een beschoude, ontroerde

 

Zijn ziel en zinnen, en, had God Neptuin zijn beê

 

Zo spoedig niet verhoort, noch d'opgestoove zee

 

En felle wind geboeid, uit bijstre bergspelonken⁺

 

Gebrooken, hy had met de gantsche vloot gezonken,

m. Die veroorzaakt was door Paris op Ida, toen hy den gouden appel, hem door Merkurius ter hand gesteld, om aan Juno, of Pallas, of Venus te geven, welke hy de schoonste oordeelde, aan Venus gaf, en die beide voorbygegaan had. Ook wrokte zy, dat Ganimedes, zoon van Tros, Koning van Troje, in de plaats van haar dochter Hebe, haar ten trots geschaakt, tot voorschenker der Goden verheven was, gelijk Virgilius in 't 1. B. van zijn Eneas getuigt:

- manet altâ mente repostum

Judicium Paridis, spretaeque injuria formae,
Et genus invisum, & rapti Ganymedis honores.

dat is:

Prins Paris vonnis stak noch diep haar in den krop,
En hoe haar schoonheid wierd verschooven, en verlastert,
Zo schendig. haar viel in hoe God Jupijn dien bastert
Geschaakt had, haar ten spijt, en boven aan gezet.

n. Deze storm schijnt naer het schrijven van Virgilius, een Orkaan geweest te zijn, wiens vervaarlijkheid de Prins der dichteren Antonides, in 't 2. B. van zijn Ystroom, dus heerelijk beschrijft:

Der wolken spongie schijnt met een greep uitgewrongen.
Op d'eene stortvlaag komt voort d'andere aangedrongen.
De zwarte nacht voert storm op storm aan op haar vlerk.
Nu scheurt de stroom den grond, nu rijst hy als een kerk.
't Vervaarlijk onweer loeit met weêrlicht, blikzem, donder
En donderkloot, en roert, al buldrend, 't opperste onder.
Een donkre Orkaan rammeit, en snort met slag op slag,
Als of weêr d'aardkloot in een ruwen baiert lag.
Eöol rukt brullende de stormrioolen oopen,
Al d'onweêrwinden, van vier oorden toegeloopen,
Beproeven kruin op kruin al zwoegende en verhit,
Daar d'elementen zelf geschokt, nau hun gelit
Bewaaren. Febus 't hooft verschuilende in zwart laken
En lamfer, hoort sijn as en kopren dissel kraaken
Van 't stormgeweld. de kap des hemels dreunt en beeft.
Het pekel zied en schuimt: de dolle zeestorm heeft
Het grondzand omgeroert: het grondloos hof doen beven
Van Thetys, klippen van haar wortels afgedreven.

o. Vorst der Lyciers, in den Trojaanschen oorlog; welke na de verwoesting met Eneas naer Italien zich begevende, ontrent de kusten van Afrika is verongelukt. Virgilius, 1. B. van Eneas.

p. De zoon van Forbas, een welspreekend Trojaan, die Eneas naer Italië gevolgt heeft. Servius zegt van dezen: geen wonder zo Ilioneüs van Virgilius als welspreekende word ingevoerd, daar zijn Vader Forbas, als Homerus getuigt, altijd met Merkurius, den God der welspreekendheid, gestreeden heeft.

q. Een eige naam van een Trojaan; afkomstig van het Grieks αληϑῆς, waarachtig.

r. Een vriend van Eneas, en een Trojaansch Edelman; waar van Virgilius in zijn 1. B. van Eneas aldus spreekt:

Jam validam Ilionei navem, jam fortis Achatae,
Et qua vectus Abas, & qua grandaevus Alethes.

dat is:

- De storm had reede al afgestreden
Ilioneüs schip, zo sterk en vast gebouwt,
De dappre Achates kiel, de schepen, toevertrouwt
Om Abas, en met een Alethes, den stokouden,
Door zee te voeren.

+ Waar uit ze gered word.

[p. 6]

 

Die^s. Eolus begraaude, en scheurde 't zwerk van een.

 

De^t. Tritons duwen van de banken, hart als steen,

 

De schepen af. de zon, weleer bedekt met wolken,

 

Vertoont haar aanschijn, en verblijd de Troische volken.

 

⁺ Eneas dus verlost van 't onweêr, zet zijn streek

 

Recht toe naer^u. Libyen, alwaar hy, doodsch en bleek,

 

Het anker werpt. hy springt aan land, en slaat zijne oogen

 

Langs 't water, hevig met Kaïkus leet bewoogen

 

En^x. Kapys, maar hy kon, waar hy zijne oogen slaat,

 

Geen schepen zien, schoon hy op een der rotzen staat.

 

⁺ De schoone Venus, teêr bewogen door de traanen

 

Van haar Eneas, en de rampen der Trojaanen,

 

Errinnerde Jupijn, der Goden Vorst en Hooft,

 

Wat hy voor deze had aan^y. Teucers stam belooft,

 

En sprak: ik trooste my het deerelijk vernielen

 

Van 't machtig Ilium, en zo veel duizent zielen,

 

O Vader! wijl gy eer aan my beloofde, dat

 

Uit hem een Oppervorst zou spruiten, die een stad

 

Zou stichten, voor wiens macht alle aardsche Koninkrijken,

 

En vreemde volkeren hun trotse staatsvlag strijken

 

En zwichten zouden. hoe, houd uw besluit geen stand?

 

En wilt ge^z. uw eigen bloed, nu uit zijn vaderland

 

Verdreven, en getroost als balling om te zwerven,

 

Om^a. eene straffen, en zijn heele vloot verderven?

 

⁺ Neen, trouwe schutsvrou van uw Cyprus, sprak Jupijn,

 

Verban uw vrees, ik zal met uwe Eneas zijn.

 

Hy zal^b. Lavinie beschouwen met zijn oogen,

 

Italie vol moed en kracht beooreloogen,

s. God der winden, en Koning van Eolië. Zie Homerus, Virgilius, Ovidius, &c.

t. Zoonen van Neptunus en de Nimf Salacia. Zie wat Plinius in 't 9. B. C. 5. van de Tritons schrijft, en Pet. Gil. in zijn aantekeningen op Elianus.

+ Komt met dezelve in Afrika.

u. Een landschap in Afrika; het word ook dikwils voor Afrika zelf genomen. Zie Ptolomeus.

x. Een Trojaansch Edelman, gelijk ook Kaïkus geweest is, die met Eneas naer Italie getrokken is, Kapua gebouwt, en naer zijn naam genoemt heeft, gelijk Virgilius in 't 10. B. van zijn Eneas getuigt:

Et Capys hinc nomen Capuanae ducitur urbis.

dat is:

Ook stond Kapys onverzaagt

Daar Kapua tot noch zijn naam van leent en draagt.

+ Venus voorspraak by Jupijn voor haaren zoon.

y. Teucer, de zoon van Scamander van Kreten, de schoonvader van Dardanus, waar meede hy het rijk van Troje te gelijk geregeerd heeft. Van hem worden de Teucers, die ook anders Trojanen genoemt worden, afgeleit, gelijk Teucria anders Troja. Zie Virgilius.

z. Want Eneas was de zoon van Anchises en Venus, die een dochter van Jupiter was. Zie Virgilius.

a. Te weten Paris, de zoon van Priamus en Hekuba.

+ Jupiters antwoord waar in hy Eneas Latium beloofd, en de wijze, hoe 't Roomsche rijk zou aanvangen, te kennen geeft.

b. Een stad in Italie, die Eneas bouwde, toen hy met Latinus, Koning der Aborigenes, vreede gemaakt, en zijn dochter Lavinia getrouwt had, naer wien hy de stad noemde. Eneas is eindelijk, na dat hy Turnus verwonnen had, in een slag tegen de Hetruschen gesneuveld, en te Laurenten by de rivier Numicius, heden el Rivo de Remi genaamt (alwaar Anna, zuster van Dido, zich uit wanhoop te vooren in had verdronken) begraven. Zie Ovidius in 't 14. B. zijner Herschep. alwaar hy zegt:

- gaudet; gratesque agit illa parenti:

Perque leves auras junctis invecta columbis
Littus adit Laurens; ubi tectus arundine serpit
In freta flumineis vicina Numicius undis.

dat is:

Zo sprak hy. zy verblijd bedankt hem, en gaat stuiven
Door dunne en ope lucht met haar gepaarde duiven,
Naer 't Laurentijnsche strand, ter steede daar de stroom
Numicius, van riet begroeid, met vryen toom
Zijn emmer uitgiet in de naaste zeen en vloeden.

[p. 7]

 

Haar volk verwinnen, en zich zetten op den troon;

 

Maar 't kleene kind Askaan, zijn welbeminde zoon,

 

Zal, als zijn Vader heeft in Latium drie jaaren

 

Het recht gehandhaaft, 't rijk gesticht, en van gevaaren

 

De volkeren verlost, daar dertig jaaren langk

 

Na hem regeeren, en zijn zetel vry en vrank

 

Verzetten^c. elders heen, voorts^d. d'Albula zien schuuren

 

Langs vruchtbre velden, en besluiten 't rijk met muuren;

 

Doch deze stroom zal, als de Koning Tiberijn

 

Den geest zal geven in zijn vloejend kristalijn,

 

Zijn naam verliezen, en naer hem de Tiber heeten.

 

En, na dat hy den troon doorluchtig heeft bezeeten,

 

Zal Hektors heerlijk bloed, het opperrijksbewind

 

En scepter voeren, van elk een geëerd, bemind,

 

Tot^e. Ilia, een nonne uit vorstlijk bloed gebooren,

 

Mars door haar schoonheid kan ontvonken, en bekooren,

c. Alba, een stad in Italien, door Askanius, zoon van Eneas en Kreüza gebouwt, en van Eneas Alba genoemt, om dat hy daar een witte zeug vond. Zie Virgilius in zijn 8, B. van Eneas, alwaar hy zegt:

Jamque tibi ne vana putes haec fingere somnum.
Littoreis ingens inventa sub ilicibus sus,
Triginta capitum foetus enixa, jacebit.
Alba solo recubans, albi circum ubera nati.
Hic locus urbis erit: requies ea certa laborum,
Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.

't welk Vondel aldus vertaald:

Nu zult gy, hou dit niet voor krachtelooze droomen,
Een groote witte seug in ruige wilgeboomen,
Die dertig jongen, wit van borstlen, aan de kant
Des vliets geworpen heeft, zien leggen op het zand,
De biggen om haar speen. hier zult ge uw muuren stichten,
En, na geleên verdriet, uw zwarigheên verlichten.
Hier zal Askaan, na een verloop van dertig jaar,
De wijdvermaarde stad, groot Alba, voor gevaar Bevestigen.

Zy werd ook van de Poëten Dardania, Iliaca, en Trojana bygenoemt, om dat zy van de Dardanen of Trojaanen, die uit Ilium gesprooten waren, gebouwt is.

d. Deze Rivier, waar van de Historischrijvers zo veel gewag maaken, en in de H. Schrift Sara genoemt, wierd eer Janus geheeten, naer God Janus. Daar na Albula, om dat hy witachtig water had; ook Rumon, a ruminando, of herkauwen, eindelijk de Tiber, na dat Tiberinus Silvius, zevende Koning van Alba, daar in verdronken was; gelijk Virgilius in zijn 8. B. van Eneas zegt:

- Asperque immani corpore Tybris.

A quo post Itali fluvium cognomine Tybrim
Diximus, amisit verum vetus Albula nomen.

dat is:

Toen kwamen

De Koningen, met hun de straffe Tiber t'zamen,
Heel groot en onbeschoft, naer wien d'Italiaan
Dien stroom den Tiber noemt, en zedert is vergaan
De naam van Albula, van ouds aan hem gegeven.

e. De dochter van Numitor. Zy word ook van de schrijvers Silvia, en Rhea genoemt. Zie Virgilius, Ovidius, &c.

[p. 8]

 

Die haar al slaapende zal streelen, en haar schoot

 

Bevruchten, die daar na, van zulk een mingenoot

 

Grof zwanger, tweelingen zal baaren, groot van krachten;

 

Doch d'eene zal daar na zijn eigen broeder slachten,

 

Voorts Rome bouwen, en de volkren naer zijn naam

 

Romeinen heeten, en de weereld met hun faam

 

Vervullen, wijl ik hen tot heerschers heb verkooren.

 

⁺ Eneas kwam dit ook van^f. Helenus te hooren,

 

Die Hektors weduw, na dat Pyrrhus was gedood

 

Door dolle^g. Orestes, tot zijn gemalin genoot,

 

Toen hy van Kreten, langs de boorden van Epieren,

 

Chaonjes haven met zijn vlooten in kwam gieren,

 

Juist op den zelven dach wanneer Andromaché

 

Haar Hektors jaarfeest wijde, en heiligde met vee.

 

Die groote Aardswichelaar sprak, toen hy met zijn handen

 

Eerbiedig had betast der dieren ingewanden:

 

O Venus zoon, wat ziet ge al glorie te gemoet,

 

Gy zult Hesperie betreeden met uw voet,

 

Alwaar d'Enotriaan wel eer het voedzaam koren

 

Zag weelig groeijen in zijn diepgeploegde voren.

 

Dat heilzaam land heet nu Italien, en zal

 

De rustplaats wezen van uw zorg en ongeval.

 

Vrees Circes eiland niet dat gy voorby moet streeven,

 

Noch wil u niet aan 't oud Italie begeeven,

 

't Geen 't volk van Ajax, en Idomeneus bewoont,

 

Uw trotse vyand. nu, nu ga vry heene, en toont

 

Dat gy uit Venus en Anchises zijt gebooren,

 

En laat den Troischen lof door al de wereld hooren.

+ Voorzegging van Apolloos Priester aan Eneas wegens Romens aanstaande heerlijkheid.

f. De zoon van Priamus en Hekuba; een priester van Apollo, die aan Eneas, toen hy aan de behoudenis van Troje wanhoopte, ook d'aanstaande heerlijkheid van Rome voorspelde, gelijk Ovidius in 't 15. B. der Herschep. zegt:

Nate Dea, si nota satis praesagia nostrae
Mentis habes; non tota cadet te sospite Troja. &c.

't welk Vondel aldus vertaalt.

Hy sprak: o Venus zoon, kuntge onse spraak verstaan,
De stad van Troje zal geensins tot niet vergaan,
Blijft gy behouden; vier en zwaard u onder 't vluchten
Verschoonen gy zult vry vertrekken: staak dit zuchten,
Gy zult het uit den brand verdelgde Pergamom
Met u vervoeren, tot dat Trojes volk weêrom
En u een uitheemsch erf getoont werde aangeprezen,
Het welk u liever dan het vaderland zal wezen.
Ik zie den Frigischen nakomeling verplicht
U trou te leveren een Rijksstad vast gesticht,
Hoedanige geen was, noch is, noch ooit zal koomen.
Het staat den oversten, en dapperen, en vroomen
Dees stad veele eeuwen eerst te zetten in haar kracht.
Maar eene telg, uit held Iülus voortgebragt,
Wil haar verheffen tot een Koningin der aarde,
En 't aardrijk onder zijn gebied, dat helden baarde,
Opluikende, zal hy, met blijdschap ingehaald
Ten hemel, zitten van al 't godendom bestraald.

g. De zoon van Agamemnon en Klytemnestra, die eer zijn moeder en haar boel Egistus, tot zoen van zijn vader, vermoorde, en daar na Pyrrhus, koning van Epieren, om dat hy Hermione, dochter van Menelaüs en Helene, aan wien hy verlooft was, in zijn afzijn met geweld wou trouwen, voor het outaar doorstak. zie Euripides, Sofokles, &c.

[p. 9]

 

De naam van uw Askaan, dien gy Iülus noemt,

 

Zal eeuwig leven, en zijn zaat, van elk geroemt,

 

Zal noch in dapperheid, noch moed voor niemand zwichten,

 

En 't oog der wereld, het onwinbre Rome, stichten.

 

My dunkt, ik hoor^h. Achaat reeds roepen, schel en luit,

 

Italje, Italje is al gevonden! ziet voor uit.

 

Dit is 't besluit, 't geen my Apollo kwam t'ontdekken.

 

Ga heen Eneas, wil gelukkige vertrekken.

 

Ik acht onnodig 't geen Anchises aan zijn zoon⁺

 

Voorspelde in^i. 't zaalig veld der zielen, wie de troon

 

Van Rome zou betreên, en haare muuren bouwen,

 

Zo groots beschreven van Virgilius, t'ontvouwen.

 

Zijn heilige^k. Sibil bekrachtigde al het geen,

 

Dat Jupiter, en ook Apol besloot voorheen.

 

Uit kleine Iülus zou en moest de heerscher komen,

 

Die, teêr gekweekt van een wolvinne, 't machtig Romen

 

Zou bouwen, die daar na, gelijk de groote Goôn,

 

Geëerd zou worden, en brandoffers aangeboôn.

 

De tijd wierd eindlijk na^l. driehonderd jaar gebooren,⁺

 

Die God Apollo spelde en Jupiter te vooren

 

Aan Held Eneas; en het bosch van^m. Aventijn

 

Scheen nu d'ontfangplaats van God Romulus te zijn,

 

Toen Ilie, uit het bloed van Herkules gesprooten,

 

En die het leven had van Numitor genooten,

 

Gedwongen wierd, door ooms verwoede en felle haat,

 

Aan Vesta^n. eeuwiglijk haar maagdelijken staat

h. Een Trojaan, en een getrouw vriend van Eneas. Zie Virgilius, Ovidius, enz.

+ Anchises, en de voorspelling der Kumeesche Sibille aangeroerd.

i. Zie deze voorspelling van Anchises by Virgilius in zijn 6. B. van Eneas.

k. Te weeten die van Kume in Italien. Zie haar ouderdom Ovidius 15. B. der Herschep. en van haar voorspellingen aan Eneas, Virgilius 6. B. van Eneas.

l. Dit toont Virgilius in zijn 1. B. van Eneas. want na dat hy getoont heeft hoe lang Eneas in Latium, en Julus in Alba zou regeren, zegt hy verder:

Hic jam tercentum totos regnabitur annos
Gente sub Hectorea: donec regina sacerdos
Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem.

dat is:

Daar zal dan Hektors bloed driehonderd volle jaaren
Den scepter voeren, tot dat Ilia berucht,
Een Koninklijke non, en zwanger van een vrucht
By Mars, haar tweelingen zal baaren.

Het geen dan in het 3208 jaar na de scheppinge der wereld zal geweest zijn, dewijl Romulus twintig jaar, volgens het gemeen gevoelen der schrijvers, out was toen hy Rome bouwde. Ook word eenparig gelooft dat Rome op den zestienden April in 't 3228 jaar na de scheppinge der wereld, en in het 751 jaar voor Christus geboorte, op den feestdag van Pales, door Romulus is begonnen gebouwt te worden.

+ Tijd van Romulus geboorte, en de wijze hoe hy door Mars by Ilia, een Vestaalsche nonne, geteeld is.

m. Dit bosch lag op den Aventijnschen berg, en kreeg zijn naam naer Aventinus, tienden Koning van Alba, toen hy daar op begraven was. Zie Varro, by Alexander ab Alexandr. Gen. Dier. l. 9. c. 11. Hy word somtijds Mons Sacer, of heilige berg, Dianaas berg, en Mons Murcius genoemt, om dat de Tempel van Diane, en der godinne Murcia, dat is, Venus, volgens Festus, daar op gebouwt was. Ook is deze berg door de grafsteeden van Romulus en T. Tatius vermaard geweest.

n. Hoewel de wet de Vestaalsche maagden niet langer als dertig jaaren verbond om ongetrouwd te blijven; doch dewijl alle, die daar na getrouwt zijn, in een vooroordeel van een geduurige kwelling geleeft hebben, verwekte dit zulk een vrees in d'anderen, dat zy meest tot haar dood toe maagd, gebleven zijn. Zie Plutarchus in 't leven van Numa. Ook zegt Livius dat Ilia belooven moest eeuwig rein te blijven.

[p. 10]

 

Op t'offren, op dat hy, nu op den troon geklommen,

 

Voor altijd zwaajen zou den staf der Koningdommen.

 

Die schoone nonne ging des morgens, kuisch van ziel,

 

Om water, daar 't kristal van hooge rotzen viel,

 

Om Vestaas heiligdom te wasschen. zy gekomen

 

Aan 't daalend voetpad, waar dat d'Albula komt stroomen,

 

Neemt d'aarde waterkruik van 't hooft, en zet zich neêr

 

Om wat te rusten, slaat haar oogen heen en weêr;

 

Haar borst is open daar een windjen in komt speelen,

 

En stikkelt in haar hair. de slaapgod komt haar streelen,

 

En 't willig lommer; 't riet beweegd en slaat geluit.

 

't Gevogelt tiereliert, en zingt, en kweelt, en fluit.

 

Niet minder wierd zy ook van 't zwalpend nat bewoogen.

 

Dus sluipt de zoete slaap als steelswijs in haare oogen,

 

Zo dat haar slappe hand van 't hooft viel op het gras.

 

Mars krijgt haar, toen ze nauw ter neêr gezegen was,

 

In 't oog, de min ontvonkt zijn boezem en haar straalen;

 

Haar loddrige oogjes, door geen verwen af te maalen,

 

Ontroeren zijn gemoed. hy vlyd zich neêr in 't groen,

 

En steelt al hijgende van Ilia een zoen.

 

Wat zeg ik? hy ontbloot haar leden, zo volschaapen,

 

Zo kuisch, zo heilig, en^o. geniet haar onder 't slaapen.

 

⁺ Ze ontwaakt, zy schrikt, ze is loom, en haare schoot bevrucht,

 

Na weinig maanden zwelt haar lichchaam, ja zy zucht,

 

En dekt haar aangezicht met maagdelijke handen

 

Uit eerbre schaamte, om dat haar zwoegende ingewanden

 

Den bouwheer koesteren van Romen in haar schoot.

 

Het heilige altaar schudde, als zy de vrucht genoot,

 

En tweelingen, uit zaat van haar, en Mars gesprooten;

 

Doch nauwlijks hadden zy het hemellicht genooten,

 

Of wreede Amulius rukt hen, ter bittre straf,

 

Verwoed en toornig van de droeve moeder af,

 

⁺ En doed den kerker^p. 't bloed van zijne nichte slurpen:

 

Haar tedre kroost, dat goed noch kwaad kon, wierd gewurpen

o. Dus zegt Virgilius doorgaans in zijn Eneas, en Ovidius in 't 3. B. van zijn Almanak; doch Plutarchus zegt in 't leven van Romulus, dat zommige meenen dat haar oom Amulius haar verkracht had.

+ Gevolgen der bevruchting van Ilia.

+ Haar dood, en 't werpen haarer tweelingen in den Tiberstroom, die door een wolvinne gezoogt, en door Faustulus geborgen worden.

p. Dit gevoelen schijnt Livius te hebben; doch veele meenen dat zy, naer de wet der Vestaalsche maagden, levendig begraven is.

[p. 11]

 

In 't nat des Tibers, om te smooren in zijn stroom;

 

Maar 't water ysde voor dien gruwel meer als d'oom

 

Van Ilia, en vlood te rugge teêr uit minne,

 

Verlost het aardrijk eer^q. gekerkert. een wolvinne

 

Het krijten hoorende dier wichten, steekt, gewond

 

Van vreemde liefde, hen haar speenen in den mond;

 

Ja d'arme^r. Faustulus aanschouwde met zijn oogen,

 

Dat zy hen lekte, zo dat hy hier door bewoogen,

 

Hen opnam, en hen bracht by zijn^s. Laurentia

 

Om op te voeden, schoon nooddruftig. zy daar na

 

Volwassen, toonden vaak door daaden dat zy looten

 

Van vorsten waren, en uit godlijk bloed gesprooten.

 

Doch toen zy hoorden wien haar moeder zo verwoed

 

Gedwongen had, en zich besmette met haar bloed,⁺

 

Wie Prokas oudste zoon, hun grootvaâr, had verdreven,

 

Heeft Remus, door de macht van Numitor gesteven,

 

De schelmsche Amulius in 't hof ter neêr geveld,

 

En, met zijn broeder, hem weêr in het rijk hersteld.

 

Maar 't weelige Alba kon hun oogen niet bekooren,

 

Het vruchtbaar land, waar op Laurentia te vooren

 

Uit tedre liefde hen gekweekt had, streelde alleen

 

Hun ziel en zinnen om te trekken derwaarts heen;

 

Ja Romulus deed in die geurige landsdouwen,

 

Naer der^t. Ethruschen wijze, een stad heel vierkant bouwen,

 

Die Rome naer zijn naam genoemt wierd, toen^u. 't besluit

 

Der Broederen viel tot zijn vreugd en glorie uit.⁺

q. Nauwelijks waren Romulus en Remus gebooren, of Amulius belaste zijn dienaars hen in den Tiber te werpen, doch zy met de wichten bewoogen zijnde, zetten hen in een bak aan 't water, 't welk geduurig hooger klom, waar door de bak opgelicht, en op 't vlakke land gevoerd wierd, waar op ze, dewijl het water aanstonds na die verrichting viel, staan bleef. Zie Livius 1. B. Plutarchus in 't leven van Romulus. Ovidius in 't 3. B. van zijn Almanak.

r. De Harder van Koning Amulius, die, volgens het gevoelen der eerste schrijvers, gelijk Plutarchus in 't leven van Romulus aanhaald, in de broedertwist tusschen Romulus en Remus met zijn broeder Fistinus gesneuvelt is. Doch Ovidius zegt in 't 3. B. van zijn Almanak dat hy met zijn Vrouw Laurentia de uitvaaard van Remus gevierd, en tot na den oorlog van Romulus met T. Tatius geleeft heeft.

s. Acca Laurentia. Zy wierd ook Lupa of Wolvin genoemt, waar van naer 't schrijven van zommigen, zegt Livius, de fabel gekomen is, dat de twee kinderen van een wolvin gezoogt, en opgevoed zijn. Zie deze en meer andere verzieringen van hun in 't leven van Romulus by Plutarchus.

+ Hunne inborst, en wreeking van hun moeders dood.

t. Zie Rosinus Antiq. l. 2. c. 4. die daar uit Dionysius by voegt, dat de stad, die Romulus stichte, alleen maar den Palatijnschen berg besloeg.

u. Nauwelijks hadden Romulus en Remus besloten een stad te bouwen, of daar rees onder hen een twist, naer wien zy zou genoemt worden. Zy wierden 't eindelijk eens, dat, wie van hen beide de meeste gelukkigste vogels eerst zien zou, die de macht zou hebben. Hier op gaat Romulus op den Palatijnschen berg, en Remus op den Aventijnschen zitten, waar van hy eerst zes gieren zag; doch Romulus zag'er kort daar na twaalef, waar op hy, zo dra de omtrek der stad gedaan was, haar naer zijn naam Rome noemde. Zie Livius 1. B. Ovidius, 4. B. van zijn Almanak.

+ Stichting der stad

[p. 12]

 

⁺ Hy dus ontstooken door een vuur, niet uit te lessen,

 

Beraamt een dag om met de ploeg net af te schessen

 

Der muuren omtrek, en verkiest daar toe het feest

 

Van^x. Pales. 't Roomsche volk graaft daarlijk, bly van geest,

 

Een diepe put, die weêr met aarde en weelig koren

 

Der nagebuuren, daar gebracht niet lang te vooren,

 

Gevult wierd, stellende met nederig gebaar

 

En diep ontzag, daar op een heerelijk altaar.

 

⁺ Hy offerde daar op aan Pales gerstekoeken,

 

Lauwrier en zwavel, om haar wisse gunst te zoeken,

 

Mit spant hy voor de^y. ploeg een koe en witte stier,

 

En snijd den omtrek van stads wallen, vol van vier,

 

Waar op hy aanstonds sprak: o vader Mars! o moeder!

 

Komt, zegent dezen bouw, en weest ze een trouwe hoeder,

 

O groote Jupiter! laat dit doorluchtig werk

 

Uw voorspoed voelen, en dan kennen maat noch perk:

 

Geef, geef dat deze stad alle eeuwen mag braveeren,

 

En al de wereld met haar machten overheeren.

 

Noch nauwlijks waren hem de woorden uit den mond,

 

Of God Jupijn, die in de poort des hemels stont,

 

Liet van ter slinker zijde, als een gelukkig teken,

 

Zijn bliksem daalen, en zijn donderklooten spreeken.

 

⁺ De burgery daar door verheugd in haar gemoed,

 

Bouwt Romes wallen met een wenschelijken spoed.

 

Ook koos toen Romulus, om 't werk wel voort te zetten,

 

Den wakkren Celer, dien, om 't onheil te beletten

 

Der nieuwe wallen, van den bouwheer wierd belast,

 

Die geen te dooden die hem reukeloos vertast

 

Met schempen, springen, of al 't geen haar naam kon smetten;

 

⁺ Doch Remus, onbewust van Broeders wille en wetten,

 

Veracht haar laagte, en sprak: zal deze wal alleen

 

Het volk beschutten? en hy springt'er over heên:

+ Rome, door Romulus en Remus.

x. De Godinne der Harders, wier feestdag van de Romeynen op den zestienden April gevierd wierd. Zie Ovidius in 't 4. B. van zijn Almanak.

+ Wyze van de afschetzing, en grondlegging der zelve,

y. Men was in 't bouwen der steden gewoon, zich eerst met de Goden te beraaden, waar na de plaats, daar de muur zou gebouwd worden, door de ploeg afgetekent wierd, en daar de poort zou staan, wierd de ploeg opgelicht, gelijk Kato zulks met deze woorden bewijst: Captato augurio, qui urbem novam condebat, tauro & vaccâ arabat: ubi arasset, murum faciebat; ubi portam volebat esse, aratrum tollebat, & portam vocabat: dat is: de wichchelary waargenomen zijnde, ploegde die, die een nieuwe stad bouwde, met een stier en koe: alwaar hy geploegd hadde, maakte hy den muur; daar hy wilde dat de poort zou staan, lichte hy de ploeg op, en noemde die plaats de poort. Hier heeft Virgilius ook op gezien, wanneer hy in zijn 5. B. van Eneas zegt:

Interea AEneas urbem designat aratro.

dat is:

Eneas midlerwijl wijst door de ploeg de stad aan.

En Ovidius in 't 4. B. van zijn Almanak.

Ipse tenens stivam designat moenia sulco.

dat is:

Hy, houwende den ploeg, wijst door een diepe voore
De plaats der vesten aan.

+ Bouwing der wallen, en Romulus wet daar ontrent.

+ Van Remus onkundig overtreeden, die daarop van Celer gedood word.

[p. t.o. 13]

Afschetsing van rome door romulus.

[p. 13]

 

Maar Celer kwam hem zo met een houweel begroeten,

 

Dat hy zijn ziel^z. uitbraakte, en neêrviel voor zijn voeten.

 

De Vorst, beneepen door die doodelijke maâr,

 

Verbyt zich zelf, en kropt zijn droefheid. openbaar

 

Vond hy niet goed om luit te schreien, maar verbolgen

 

Het moedig voorbeeld van de vorsten na te volgen,

 

En sprak: zo smoore altijd de vyand in zijn bloed,

 

Die in 't toekomende, met een te wreevlen moed,

 

Durft over Romes wal, die ik gebouwt heb, springen.

 

Hoe moedig hy zich hield, men zag de traanen dringen

 

Uit zijn gezicht, toen hy hem aandeed d'uiterste eer.

 

Hy kuste hem voor 't laatste, en viel op 't lichchaam neêr,⁺

 

En sprak al nokkende: vaar eeuwig wel, mijn broeder,

 

My tegens dank ontrukt. zijn droeve en lieve moeder,

 

Laurentia zalft, met deerelijk gekerm,

 

Het lijk van Remus, eer gekoestert in haar arm,⁺

 

En steekt de houtmijt aan met wee- en jammerklagen,

 

Terwijl hy snorde om hoog op Febus zonnewagen.

 

De stad was nauwelijks voltrokken, of de^a. Faam,

 

Met duizend monden, blies haar heerelijken naam

 

Door al de wereld uit, en scheen in top te groeijen

 

Door^b. vreemde volkeren, die derwaarts heenen vloeijen.

z. Dus zegt Ovidius in 't 4. B. van zijn Almanak, en Plutarchus in 't leven van Romulus; doch Livius en anderen zeggen dat Romulus hem zelf dood gegeslagen heeft.

+ Romulus gedrag over de dood zijns broeders.

+ Branding van Remus lijk.

a. De dochter van de Spraak en de zuster van de Loogen. Haar Wooning en Speelnoots werden zeer aardig van Ovidius in 't 12. B. van zijn Herschepping beschreven:

Orbe locus medio est inter terrasque, fretumque,
Coelestesque plagas, triplicis confinia mundi, &c.

't welk Vondel aldus vertaalt:

Een plaats legt tusschen zee, en aarde en 's hemels wijken,
Waar aan dees ruime trits gelegen grenst en paalt.
Men ziet hier uit schoon zy van andre plaatsen dwaalt,
Alom, en wat'er is. men hoort'er alle maaren.
Hier houd de vlugge Faam, van ouds en lang ervaaren,
Haar hof op in den trans. ontelbre en ope paân
Spoên derwaart. duizend wijde en luchte vensters staan
Hier open. nergens vind men poort, noch deur, noch grachten.
't Gewest legt open dag en nacht, en hoeft geen wachten.
Het klinkt al wat'er is van klinkklaar fijn metaal,
En slaat geluit, en galmt, verdubbelt door herhaal
De stem, en kaatst te rugge al wat men komt te hooren.
Van binnen word geen rust, noch stilte, of slaap gebooren.
Men zwijgt'er niet's, nochtans verneemt men geen geschrei,
Maar momplen, fluisteren: gelijk men Nereus rei,
De heesche baaren en de zee van ver hoort ruisschen:
Of zo gelijk, na dat men 't onweêr hoorde bruischen
En bulderen, de wind niet langer raast en huilt,
De donder uigerolt, in 't ende mort en juilt.
Men ziet de razende gemeente in 't voorhof woelen,
En 't lichte graau loopt uit en in doorgaans krioelen.
Tien duizend logens en geruchten, onder een
Gemengt met waarheid, stroit men onder groot en kleen
Hier uit, daar hooft, noch staart, noch vorm aan word gevonden.
Oorblazers, kakelaars, en losse snatermonden
Vertellen wat elk hoorde, en hangen'er iet by.
Hier woonen Lichtgeloof, de Reukloosheid, nooit vry
Van dwaling, Ydle vreugd, Angstvalligheid en Vreezen,
Het schichtig Oproer, en Gefluister, zonder wezen.
De Faam ziet wat'er is in hemel, aarde en zee,
En wat'er ommegaat, en onderzoekt het mee
Al wat ter wereld beurt, en wat'er is voor handen.

b. Want Romulus had op den Palatijnschen berg het Asylum: of het heiligdom des toevluchts gebouwd, 't welk hy opende in navolginge van Kadmus, toen hy Thebe bouwde, werwaarts kwaatdoenders en roovers konden ontkoomen, en waar in geen slave, of vrye mochten gestraft worden. Zie Livius 1. B. Alex. ab Alexandro, Gen. dier. l. 3. C. 20. Hier schijnt ook Juvenalis op te zien, wanneer hy zegt Satyra 8.

Majorum primus quisquis fuit ille tuorum,
Aut pastor fuit, aut illud, quod dicere nolo.

dat is:

Uit wat geslacht, of ouders voortgesprooten

Hy ook mocht zijn, 't zy hoe hy 't wikt in wat geschil,
't Was of een harder, of 't geen ik niet zeggen wil.

[p. 14]

 

⁺ Het raadhuis schitterde toen met geen dak van gout

 

Als by August, maar was van stroo en riet gebouwd,

 

En op die wijze, als toen^c. Evander Trojes Koning

 

Eneas leide in zijn bekrompe en slechte wooning.

 

Nochtans zag ieder haar met nijdige oogen aan.

 

De spitse gevels, die men zag op 't merktveld staan

 

By Cesar, waren nu maar boomen, groot van lommer.

 

Alhier schreef Romulus, gerust en zonder kommer,

 

De wetten, die men noch als kerkoraklen acht;

 

Doch schoon de bouwheer, zo in volkeren als macht,

 

Den aanwas van zijn stad volkomen kon beschouwen,

 

⁺ Scheen die niet machtig, by gebrek van Roomsche vrouwen,

 

Om lang haars vyands macht te konnen weêrstand biên.

 

Het was dan noodig om naer vrouwen uit zien,

 

Des laat hy daatelijk in 't landschap der Sabynen,

 

Zijn afgezanten voor Vorst Tatius verschijnen,

 

Die hen bejeegende met alle hoon en smaat,

 

En trots braveerde, en schold voor rovers, waard gehaat,

 

Niet waard zich met het bloed van^d. Kures te vermengen.

 

Zo dra zy Romulus die bittre tijding brengen,

 

Sprak hy, van eedle toorn ontstooken: 't is hoog tijd,

 

Romeinen, dat gy op een andre wijze vrijd.

 

Ik weet een middel om de zege weg te draagen.

 

Indien gy Kures, en haar maagden wilt behagen,

 

⁺ Zo vrijd doorluchtig met een uitgetogen dolk.

 

De^e. Raadgod, die my eer verscheen in eene wolk,

 

Gaf my dit middel in. gaat heen, wilt Kures nooden

 

Op 't feest van Konsus, een der grootste en waardste Goden,

+ Gevolg van de bouwing der stad, en haar eerste stand.

c. Die met zijn Palantes, na Saturnus en Janus uit Arkadien in Italie gekomen is, en de stad Pallanteum, op den berg, die naderhand Palatinus genoemt is, gesticht heeft, gelijk Virgilius in 8. B. van zijn Eneas zegt,

Posuere in montibus urbem

Palantis proavi de nomine Pallanteum.

dat is:

Een stad op 't hoog gebergt, die Pallas ingezeeten
Noch Pallanteüm, naer zijn grootvaârs vader heeten.

+ De Romeinen hebben gebrek van vrouwen, die zy van hunne gebuuren verzoeken; doch die hen trots geweigerd worden.

d. De Hoofdstad der Sabynen, waar na zy ook Kuriten, of Quiriten genoemt wierden; welke bynaam de Romeinen ook kregen, toen T. Tatius met Romulus vreede gemaakt hadde, en zich met zijn volk binnen Rome te neder zette. Zie Livius, Ovidius, Plutarchus in 't leven van Romulus, &c.

+ Romulus raad om de maagden van Kures te schaken.

e. Van de Romeinen Consus genaamt, waar na zy den Raad Consilium, en de eerste Overigheid der stad Consules, Burgermeesters, genoemt hebben. Zie Plutarchus in 't leven van Romulus, &c.

[p. 15]

 

Om Romes burgery t'aanschouwen fier te paard,

 

In 't renperk, uitgerust met boog, en lans, en zwaard,

 

En, zo zy herwaarts met hun dochtren zich begeven,

 

Om Rome, voor wiens macht de wereld noch zal beven,

 

Te aanschouwen, zult gy door een ridderlijken strijd

 

Haar toonen dat gy haar bezitting waardig zijt.

 

Ontfangtze vriendelijk, en laat haar onder 't mennen

 

Des wagens, als gy zult om prijs in 't steekperk rennen,

 

Uw eedle daaden zien; maar als ik met mijn hand

 

Een^f. pijl al lillende in den paal van 't steekperk plant,

 

Zo ziet of willig of onwillig te bekoomen

 

Een van haar maagden, die gy brengen zult te Romen,

 

Dus geeft ge u zelve, en op een eedle wijs een bruit.

 

Al d'Oudsten stemden in dat heerelijk besluit,

 

En Kures om den glans van Rome te beschouwen,

 

Kwam bly gemoed, verzeld van dochteren en vrouwen,⁺

 

Op 't feest van Konsus, dat men hield voor Romes wal.

 

De Roomsche burgery verscheen in groot getal

 

Te paarde in 't renperk, en elk een gaf kloeke blijken,

 

Dat hy voor niemand wou in moed noch fierheid wijken.

 

De wagen dreef het stof in 't rennen naer om hoog

 

Met heete wielen, dat de zon in 't aanzicht vloog.

 

't Sabynsche volk stond als verbaast en opgenoomen,

 

Toen het de pracht zag, en de heerlijkheid van Romen;

 

Maar toen het spel was op 't volmaakste, en al de zorg

 

Verbannen, die wel eer 't Sabynsche volk verborg,

 

Gaf Romulus zijn volk het afgesprooken teken.

 

Terstond greep ieder een, van tedre liefde ontsteeken,⁺

 

Een van hun maagden, die hy voerde naer de stad.

 

Elk stond verbaast, en zuchte om dien geroofden schat:

 

De mannen vluchten, en de moeders teêr bewoogen

 

Met haare dochters, staan met traanen in haare oogen

 

Als beelden. het geschrei, 't handwringen en 't geluit

 

Bezwalkt het zonnelicht;^g. Tarpejaas heuvel stuit

 

De droeve galm te rugge, en door den wind gedreeven,

 

Doet 't machtig Kures in zijn eige wallen beven.

f. Doch Plutarchus zegt in Romulus, dat de leus van de schaaking zou zijn, of was, wanneer Romulus zou opstaan en vouwen de slippen van zijn Tabbert, en daar na die wederom ontvouwen.

+ Kures inwoonders komen 't Romeinsche Renspel beschouwen.

+ Schaking hunner dochteren door de Romeinen.

g. Welke naam hy kreeg naer Tarpeja, dochter van Spurius Tarpejus. Hy wierd ook Saturnus berg genaamt naer Saturnus, die de bescherming van dezen berg verwaardigde aan te nemen. Ook Capitolinus na 't vinden van 't hooft van Tolus. Op dezen berg was een steenrots, Tarpeja rupes genaamt, van welke de kwaatdoenders op verscheide tijden hoofdelings afgeworpen wierden. Zie Dion. Halic. 4. B. Livius, Florus.

[p. 16]

 

De moeders, om 't verlies der kinderen gestoort,

 

⁺ Begeeren Romes val, en roepen niet dan moord

 

Voor Tatius, om dus het ongelijk te wreeken.

 

't Fier Krustumerium dorst zich in 't harnas steeken

 

Met haar gebuuren, om de nieuw gebouwde stad

 

(Die haar en Kures door bedrog beleedigd had,)

 

Te dempen, en de glans voor eeuwig uit te dooven,

 

Die Romulus aan zijn Romeinen dorst belooven.

 

Maar hy, die aan Cenine,^h. Antenne, en al de macht

 

⁺ Van^i. Krustumerium by een te veld gebracht

 

Zich weinig kreunde, en als een Held in 't veld geschapen,

 

Braveerd hun machten, fors geklonken in het wapen.

 

De burgery, door hem ontstooken, volgt dien voet,

 

En verft den Tiber met het uitgestorte bloed

 

Der nagebuuren, die, om Kures leed te wreeken,

 

De krijgsorkanen in 't gebied van Rome ontsteeken.

 

Hy toonde dat hy was de waare zoon van Mars

 

Door duizend daaden, en vermaak had in 't geknars

 

Der beukelaaren, en het schel geluit der klingen,

 

Toen elk hem moedig zag door 's vyands benden dringen.

 

Hoe trof zijn arm het hart der volken, slag op slag,

 

Op Romes aldergrootste en heerelijkste dag!

 

Dewijl men Romulus, na 't loflijk zegepraalen,

 

Als^k. triomfeerder mocht begroeten, en onthaalen.

 

⁺ Doch toen vorst^l. Tatius, zo trots als onverwacht,

 

't Sabynsche heir tot voor de poort van Rome bracht.

 

Dacht Romulus den val van zijn gebied te aanschouwen.

 

Hy zag de burgery ontzet, de Roomsche vrouwen

 

In traanen smelten, elk verbaast, het vuur gedooft

 

Der helden, daar hy zich had alles van belooft,

+ De Sabynersbereiden zich tot wraak over dit stuk.

h. Een stad der Sabynen, zijnde een van die welke met Cenine de wapens tegen Romulus dorsten opvatten. Zie Stef. Plinius lib. 3. cap. 5.

+ Die Romulus, door zijn krijgskunde, voorkomt.

i. Een stad in Latium een volkplanting der Albanen. Zie Plinius lib. 3. cap. 5. Virgilius in 't 7. B. van Eneas.

k. De Triumf geschiede op deze wijze: Romulus, de machten van Albaas nagebuuren verslagen hebbende, vond een eike boom by de weg, die hy van zijn takken beroofde, en aan den zelven de wapenen der vyanden gehangen hebbende, schorte hy zijn tabbert op, zette een lauwerkrans op zijn lang hair, en leide het zegeteken op zijn rechter schouder, waar op hy al zingende naer Rome ging, gevolgt van zijn geheele legermacht tot binnen de stad, alwaar hy van zijn burgers met de grootste blijdschap en lof ontfangen wierd. Zie Plutarchus in 't leven van Romulus.

+ Tatius, 't Sabynsche heir voor Romen brengende, baard groote schrik.

l. Veldheer of Koning der Sabynen, een doodvyand der Romeinen, die, de Kapitolijnsche berg door verraad van Tarpeja ingenomen zijnde, op de hoogte zijn leger tegen de Romeinen in slagorder gesteld heeft, alwaar, na een hartnekklg en twijfelachtig gevecht, eindelijk, door het tussenkomen der vrouwen, de vreede op deze wijze is gesloten: dat de Sabynen in de stad zouden woonen, en dat Tatius in een gedeelte van de regeering zou aangenomen worden. Zie Livius 1. B.

[p. 17]

 

En zijn gebouwde wal door^m. stormrammeyen beven.

 

Hy dus beneepen, wenscht den dood voor 't haatlijk leven⁺

 

Te omarmen, bouwd God Mars een heerelijk outaar,

 

En offert hem daar op met nederig gebaar,

 

Een jong en sneeuwit kalf, met een vergulde starre,

 

Die reeds het stof verspreidde, en stiet gelijk een varre,

 

Met zeven runderen, wier halzen nooit in 't jok

 

Gespannen waren, noch wanschapen, rein van vlok,

 

Om in die bystere en gevaarlijke oorlogsvlaagen,

 

Zijn gunst te zoeken, en zijn godheid raad te vraagen.

 

Noch nauwlijks vloog de vlam ten hemel, of de lucht

 

Wierd duister, en de grond gaf, als geschokt, een zucht,

 

Waar op d'Aardswichchelaar, met d'oogen vol van tooren,

 

En 't hart vol viers, hem liet op deze wijze hooren:

 

De God, die my bezielt, Romeinen, wil door my⁺

 

Aan u voorspellen, hoe de Roomsche heerschappy

 

Zich over 't Ooste en 't Weste, en 't Zuide, en 't Noord zal spreiden,

 

En hoe veel Koningen het zal als slaaven leiden

 

Aan haare zegekoets; herroep uw moedigheid,

 

O Romulus! en hoor wat uw Beschermgod zeit.

 

Gy zult uw vyand, die uw wallen durft besluiten,

 

Hoe groot zijn machten zijn, in zijnen hoogmoed stuiten,

 

En overwinnen, en het koninklijk gebied

 

Van Rome, dat gy nu in enge paalen ziet,

 

Zal zich vergrooten, 't geen de naneef, om zijn waarde,

 

De grootste Ryksprincesse en Koningin der aarde

 

Zal noemen. Alba, dat zo heerelijk en fier

 

Haar kruin verheft, en zich bekranst met lauwerier,

 

Zal zinken, als^n. Horaat in 't strijdperk heeft verkreegen,

 

Voor uwe staaten den weergadeloozen zegen,

m. Zulke muurbreekers wierden Rammen genaamt, om dat zy voor aan de gedaante van een Ramshooft hadden. Vitruvius zegt in het 10. B. van zijn Bouwkonst dat zy eerst by die van Karthago gebruikt zijn, toen zy de stad Gades, in het nauw van de straat gelegen, belegerd hadden; doch Plinius zegt in zijn 7. B, dat de Timmerman Epeus, die het houte paard van Troje gemaakt had, vinder van dat oorlogsgereedschap geweest is. Die lust heeft het onderscheid der Rammen te weten, leze Vitruvius in het genoemde boek.

+ Romulus offert daar op aan Mars.

+ Waar na d'Aardswichchelaar de grootheit der Roomsche heerschappy voorspeld.

n. Toen Tullus Hostilius, derde Koning van Rome, en Metius Suffetius, Koning van Alba met hun oorlogsmachten vaardig stonden om elkanderen aan te tasten, wierd onder hen een verdrag gemaakt, dat men liever, in plaats van zo veel bloed te storten, drie van Rome, en drie van Alba tegen elkanderen zou laten vechten, en dat de geenen, die overwonnen wierden, onder de gehoorzaamheid des overwinnaars zouden staan. Hier op traden de Horatien voor Rome, en de Kuratien voor Alba in 't strijdperk, alwaar die van Alba de neerlaag kregen, door de hand der overgeblevene Horatien. Hy zegepraalende naer Rome tredende, ontmoet zijn zuster, aan een der Kuratien verlooft, die, in plaats van hem in te haalen, hem de moord haars bruidegoms verwijt, en Rome vervloekt, waar op hy haar met deze woorden doorstiet. Zie Livius 1. B. en mijn Keurstoffe.

Hoe vloekt ge onzalige het lieve vaderland,

Daar ik de zege heb verkregen,

En drie Kuracen heb verwonnen met mijn hand

En door de punt van mijnen degen?

Gy wenscht dat Alba heersche en Rome nederploff',

Gy, daar ge uit Rome zijt gebooren!

Om dat de dood het hart van uwen bruigom trof.

Vervloekte, ik wil u zien noch hooren.

Gy, gy mijn zuster, gy van Rome, gy mijn bloed!

Gy zijt niet waard het licht t'aanschouwen.

Daar volg uw minnaar na, en sterf met Alba; voed

Uw vlam, uw haat; nu kunt gy trouwen.

[p. 18]

 

Die moedig toonen zal, als hy zijn zuster slacht,

 

Dat hy zijn vaderland meer als zijn maagschap acht.

 

Gelijk het magtig^o. Sparte, en^p. Troje zijn verdweenen,

 

En^q. Tebe, Amfions stad, en^r. Atreus stad, Miceenen,

 

Zal Rome klimmen, en de naam van God^s. Quiryn;

 

En^t. Ora, zal het volk altijd gedachtig zijn;

 

Ja ieder zal, om aan uw godheid raad te vraagen,

 

U tempels stichten met een innig welbehaagen.

 

Held^u. Numa zal, als u de Romer heeft vergood,

 

Uw rijk regeeren: die tot zijne bedgenoot

 

De kuische^w. Egeria zal krijgen, en den volken

 

Den Godsdienst leeren, en 't altaargeheim vertolken.

o. Een zeer vermaarde stad in Peloponnensus, alzo genoemd naer Spartus, zoon van Foroneus, of, zo andere willen, naer Sparta, dochter van Eurote.

p. Een Koninklijke stad in klein Azie, wiens hooftslot Ilium geweest is, door de vaerzen van Homerus en Virgilius zeer bekend; kreeg haar naam van Koning Tros; het rijk is te voren Teucria, naer Teucer, en Dardania naer Dardanus genoemt. Zie Virgilius.

q. Een stad in Beotië, die eerst door Kadmus begonnen is te bouwen, en daar na door 't speelen van Amfion volmaakt. Zie Ovidius in 't 6. B. van zijn Herschepp. alwaar hy zegt:

- Fidibusque mei commissa mariti.

dat is:

Mijn man Amfion boude eerst Tebe met zijn snaaren.

r. Een stad in Peloponnensus, die haar naam kreeg naer de nimf Mycena. Zy wierd ook Atreusstad genoemt naer Atreus, zoon van Pelops en Hippodamie, die, om dat zijn broeder Thyestes zijn vrouw Erope beslaapen had, de kinderen die uit die vermenging kwaamen, aan zijn broeder, gekookt zijnde, te eeten gaf. Zie Ovidius in 't 10. B. der Herschep. Seneka in zijn Thyestes.

s. Dus wierd Romulus na zijn vergoding genaamd, waar op Ovidius schijnt te zien, wanneer hy in 't 2. B. van zijn Almanak zeit:

Pulcer, & humano major, trabeaque decorus, &c.

dat is:

Toen scheen'er Romulus in 't midden te verschijnen,

Nu ruim zo groot van leest, in 't koninklijke kleed,

Laat der Quiriten trouw, dus sprak hy, vry verdwijnen,

Men schen mijn godheid niet door traanen van haar leet;

Breng wierook, vroome schaar, verzoen Quirijn den Nieuwen,

Eer in hem vaders kunst, en dappre wapenkracht.

t. Want Hersilia, vrouw van Romulus, wierd dus na haar dood, toen zy van haar man in den hemel verwelkomt wierd, door hem genoemt, gelijk Ovidius in 't 14. B. van zijn Herschepp. met deze woorden bevestigt:

Hanc manibus notis Romanae conditor urbis

Excipit, &c.

dat is:

De bouwheer van zijn Rome

Onthaald zijn gemaalin, en hietze wellekoome,
Veranderd lichchaam en met een den ouden naam,
En noemt haar Ora, die nu kenbaar door de faam,
Daar een godin strekt, en Quirinus echtgenoote.

u. De twede Koning van Rome. Hy was d'eerste die den Tempel van Janus sloot, en de Romeinen den godsdienst leerde, gelijk Ovidius in 't 15. B. van zijn Herschepping met deze woorden toont:

- - Utroque petitum

Accepisse Numam populi Latialis habenas, &c.

dat is:

En Numa lang verzocht, heeft eindelijk de toomen
Van 't rijk en Latium gewillig aangenoomen.
Hy paarde heilzaam zich met zijne Egeria,
En by den zangberg mild begunstigt, voerd hierna
Veele offerwijzen in, en leeraart strijdbre zinnen
En krijgsmans uit den aard den nutten vree beminnen.

w. Zie haar droefheid over Numa, en haar verandering in een bron by Ovidius in 't 15. B. van zijn Herschepp.

[p. 19]

 

Na hem zal^x. Tullus, om hem moedig na te treên,

 

Uw stad vergrooten; en rontom^y. Quirinus heen,

 

En^z. Celius een muur van zwaare steenen bouwen.

 

En, na dat Rome zal op haaren troon beschouwen

 

Vorst^a. Ancus Martius,^b. Tarquyn, en zelf daar na⁺

 

Den dappren^c. Servius, wiens dochter Tullia

 

Hem zal verpletten, zal^d. Tarquyn den staf bekoomen;

 

Doch als hy^e. Ardea zal meenen t'overstroomen,

 

Zal, om dat Sextus 't bed van Kollatinus schond,

 

Het volk hem straffen, en een ongekreukt verbond

 

Oprechten, en zijn bloed voor eeuwig uit de staaten

 

Van Rome bonzen, en den naam van Koning haaten.

 

Dan zal de Burgerheer het hooge Kapitool

 

Beklimmen, dat zich eer in 't rieten dak verschool,

x. Tullus Hostilius, derde Koning van Rome, die, na dat hy het rijk tweëndartig jaar geregeert had, door den blikzem, die in zijn huis sloeg, met vrouw, kinderen, en al zijn huisgezin verbrand is. Zie Livius 1. B.

y. Een der zeven bergen by en in Rome. Zy wierd Quirinis, of Quirinalis, genoemt, om dat daar een Tempel ter eere van Romulus, dien men ook Quirinus hiette, op gebouwd was. Voor deze wierd hy Agonalis genoemt, ook by den tijd van Paus Sixtus den V. gaf men hem den naam van Monte Caballo, of Hengsteberg, naer de twee marmere paerden van gemelden Paus aldaar geplaatst.

z. Deze berg kreeg zijn naam van Celius, een Hooftman uit Heturie, die Romulus in den oorlog der Sabynen te hulp kwam. Zie Alex. ab Alex. Gen. Dier. lib. 6. Cap. 11. daar na is hy vermaard geweest door het Raadhuis van Hostilius; ook wierd hy Mons Querculanus genoemt, van de meenigte eike boomen, die daar op wiessen. Zie den gemelden schrijver en op de zelve plaats. Heden pronkt hy met veel Kristekerken, als die van S. Stephanus, S. Paul, S. Jan, het gasthuis onzes Zaligmakers, &c. Zie Munster in zijn Cosmog. lib. 2. Cap. 9.

a. Ankus Martius, de vierde Koning van Rome, de dochters zoon van Numa. Door hem wierden de godsdiensten, die Numa ingesteld had, weder opgerecht, door hem wierd de berg Aventinus, en Janikulus binnen Rome getrokken; ook is door hem de zeehaven Ostia gebouwd. Zie Servius, Livius 1. B.

b. L. Tarquinius Priscus, de vijfde Koning van Rome, een griek van afkomst, en in Korinthus geboren. Hy was d'eerste van al de Koningen, die een purper kleed, en een goude kroon droeg; ook was hy d'eerste voor wien de twalef Bondelbylen, die de opperheerschappy verbeeldden, gedragen wierd. Zie Livius 1. B.

+ Vervolg der voorzegging des Aardswichchelaars nopende Romes nootlot.

c. Servius Tullus, zesde Koning van Rome, de zoon van Tullus en Okrisia, die toen Kornikulum door Tarquinius ingenomen wierd, door hem tot een dienstmaagt aan zijn vrouw geschonken wierd. Door hem wierden de drie bergen, als Exquilinus, Viminalis en Quirinalis in de stad Rome met een muur omvat. Hy is eindelijk door zijnen schoonzoon Lucius Tarquinius van de trappen van 't Raadhuis geworpen, en daar op van zijn gewapende dood geslagen, waar na zijn dochter Tullia, die deel aan die moord had, als in triomf over zijn lichchaam gereeden heeft. Zie Livius, Dionisius, Florus, Valerius Maximus, &c. Over dit gruwelstuk borst ik in mijn Keurstoffe dus uit:

Afschriklijk monster dier, hou stand, waar wilt gy heên!

Wilt ge over vaders borst met dartle paarden rennen?
De beesten schrikken zelf; uw voerman, onder 't mennen,

Ziet om, en voelt van schrik een ziddring door zijn leén.

Zeg, wreede Tullia, was 't niet genoeg uw vader,

Uw zuster, uw gemaal te moorden? wil uw ziel

Noch plettren 't doode rif uws vaders, onder 't wiel

Der karre, om in triomf t'ontmoeten dien verrader,

Dien schelm Tarquyn, dien gy in gruweldaaden tart?

Vaar voort, gy wilt u doch met Konings bloed besmetten,
Maar denk, de donder van Jupijn zal u haast pletten;

De beesten, toonen haar zo wreed niet als uw hart.

d. Lucius Tarquinius, de verwaande bygenaamt, zevende Koning van Rome, die om zijn dwinglandy, en om dat zijn zoon Sextus Tarquinius de kuische Lukretia, dochter van Spurius Lukretius, en vrouw van Kollatinus verkracht had, met vrouw en kinderen uit Rome gedreven wierd. Zie Livius 1. B,

e. Een stad in Latium, het Paleis van Turnus en de Rutuliers. Het wierd ook Ardua genoemt, dat is, hoog en edel, hoewel Hyginus wil, dat Ardea van Augurium avis, dat is, het voorteeken van een reiger zijn naam heeft bekomen.

[p. 20]

 

En strenge^f. Brutus zal met Kollatinus toonen,

 

Dat hy de misdaad fors kan straffen in zijn zoonen.

 

My dunkt, ik zie^g. Porsenne al voor uw trotse wal,

 

Om streng Tarquyn, ontfonkt van spijt, en toorne, en gal,

 

Weer op den troon, daar hy is afgebonst, te zetten.

 

Dan zal een^h. Kokles, om zijn voortgang te beletten,

 

Als hy^i. Janikulum, daar Janus stichtte een stad,

 

Na dappre tegenstand reeds ingenomen had,

 

De Sublicijnsche brug verdeedigen, en toonen

 

Wat dappre volkeren in uwe wallen woonen.

 

Zijn lof zal^k. Scevola ontfonken, om vol moed

 

Zijn hand te verwen in Porsennaas haatlijk bloed,

 

Om door die edle daad zijn vaderland t'ontzetten.

 

De snelle Tiber zal geen^l. Klelia beletten

f. Junius Brutus en L. Tarquinius Kollatinus eerste burgermeesters van Rome, waar van Brutus, (toen zijn zoonen Titus en Tiberius by nacht de poorten voor Tarquinius wilden ontsluiten) wanneer hy door Vindicius, een slaaf van Titus en Tiberius, van dat schelmstuk bewust was, zijn eige zoonen, om te toonen dat hy de gerechtigheid handhaafde, veroordeelde om eerst gegeesselt, en daar na onthalst te worden. Zie Livius 1. B. Juvenalis, Satyra 8. De geleerde Seghetus doet hem in een Sneldicht, door Vollenhove vertaald, dus by 't halsgerecht zijner zoonen spreeken:

Mijn zoons, niet meer mijn zoons, buigt voort en bukt voor 't zwaard.
Scherprechter, hou vry toe, in 't minste niet vervaard:
Spaar 's vaders oogen niet. geen eerloos landverrader,
Die Rome een stiefmoêr acht, noem' Brutus noch zijn vader.
Gebergde burgers, spaart, eispaart uw traanen vry.
'k Zit beter kinderloos dan Rome in slaverny.

g. Koning van Hetrurien, die, om den verjaagden Koning Tarquinius weder op den troon te zetten, Rome belegerde; doch na de dappere daad van Kokles en Scevola, en het edelmoedig stuk van Klelia, geraden vond vrede met de Romeinen te maaken, en weder van daar te trekken. Zie Livius 1. B.

h. Hy kreeg den naam van Kokles om dat hy maar een oog had; Dionisius Halikarnasseus noemt hem Publius Horatius, den neve van Markus Horatius Pulvillus. Deze, zeg ik, ziende dat Porsenne met zijn macht de Sublicynsche brug trachte in te nemen, gebood de vluchtende Romeinen de brug achter hem af te breeken, terwijl hy alleen den vyand zou tegenhouden, waar na hy, dat verricht zijnde, gewapend in den Tiber sprong, en in Rome zwom; om welke daad hem een eerzuil, daar zijn beeld op stond, in de stad opgerecht wierd. Zie Livius 1. B.

i. Dus wierd de stad genoemt die Janus op den berg Janikulus stichte, gelijk Virgilius in 't 8. B. van Eneas met deze woorden bevestigt:

Hanc Janus pater, hanc Saturnus condidit urbem:
Janiculum hinc, illi fuerat Saturnia nomen.

dat is:

De vader Janus stichtte een stad: het ander slot
Met zijne stad bedankt Saturnus bouwerye:
D'een heet Janikulum, en d'andre Saturnye.

k. Kajus Mutius Scevola geprikkeld door d'edelmoedigheid van Kokles, zwom by nacht door den Tiber, om, of Porsenna te dooden, of te sterven. Hy uit onkunde den Kancelier in plaats van den Koning doorstooten hebbende, vluchtte, doch achterhaalt zijnde, gebood hem Porsenna den heimelijken raad der Romeinen te openbaaren, of dreigde hem te pijnigen; waar op ik hem in mijn Keurstoffe aldus laat antwoorden.

Wien wilt gy pijnigen, Porsenne? my, 'k zal toonen

Dat geen Romein voor pijn of dreigementen beeft.

Mijn hand zocht door uw dood haar eeuwiglijk te kroonen,

Maar nu zy miste, heeft zy lang genoeg geleeft.

Daar brandze, 'k voel geen pijn: en zou mijn hart noch schrikken

Voor dreigementen? neen Porsenna, neen tieran.

Een edle ziel verwacht den dood alle oogenblikken.

Weet echter dat men my uit Rome wreeken kan.

Drie hondert hebben reeds uw ondergang gezwooren;

't Zijn mannen, helden, en gesprooten uit mijn bloed.

't Is my mislukt u met mijn pook door 't hart te booren.

Des ga; val Romen om den vreede voort te voet.

l. Toen Porsenna zich met Rome verdragen had, wierden aan wederzijden gyzelaars uitgewisselt. Onder die van Rome was eene Klelia, die haar gelegentheid waarneemende, by ontijde over den Tiber zwom, waar door Porsenna zich zo zeer ontstelde, dat hy haar op vrye voeten zette, en Rome verliet. Zie Livius, Florus, &c. doch Plutarchus schrijft deze daad, maar te onrecht, Valeria, de dochter van de Burgermeester Valerius Publikola toe. Dat zy noch geen 12 jaar oud was toont Silius Italicus in 't 10. B. van de Punische oorelogen met deze woorden:

- Bis Cloelia senos

Nondum complerat primaevi corporis annos.

dat is:

De jonge Klelia had noch geen twalef jaaren.

De Heer L. Smids roept in een geleerd sneldicht, te vinden in zijn gallerye der vrouwen pag. 7. den Tiber tot haar behoudenis dus aan:

O snelle Tiber, die met ongetemde stroomen

Den steilen oever schuurd, en holle klippen breekt,

Breng Klelia, met haar geselschap, binnen Romen,

Die 's vyands overlast nu, door dit vluchten wreekt.

Vorst Porsenna kan 't geen hy zien moet nau gelooven:

Dan valt hem Kokles in, en d'afgebroken brug;

Dan Scevola, te los in 't leven hem t'ontrooven.

Trauwanten roept hy, schiet haar pijlen naer den rug!

O snelle Tiber, breng de maagden binnen Romen,
Zo sluit ik, in haar lof, het lof van uwe stroomen.

[p. 21]

 

Daar door te zwemmen, noch geen twalef jaaren oud.

 

Dus zal^m. Valentia, dat gy hebt opgebouwd,

 

Elk een doen beven, en door edle heldenstukken,

 

Haar oorlogsmachten door de gansche weereld rukken:

 

Ruim drie paar eeuwen zal uw stad dus blijven staan,

 

Tot^n. Sylla, tegens recht en alle reden aan,

 

Tot eeuwig^* Oppervoogd zich zelven zal verklaaren;

 

In welken tijd de^o. vlam door 't Kapitool zal waaren,

 

En flikkren; maar^p. August zal, als hy op den troon

 

Van Rome treed, en heerst als d'aangenoome zoon

 

Van Cesar, en^q. d'Eufraat met zijne waterkolken

 

Heeft door getrokken, en op 't hart der veerste volken

m. Dus zegt Solin. cap. 2. en Polybius dat Rome genoemt wierd eer Evander, de zoon van Merkurius en Themis, die lang voor den Trojaanschen oorlog in Italie, in 't land der Latijnen gekomen is, daar een stad vond Valentia genaamt, 't welk sterkte in 't Latijn betekent, die hy met het Griekse woord Ρώμη, dat een zelve betekening heeft, Rome noemde; doch de meeste schrijvers gelooven met my, dat Romulus de stad getimmert, en naer zijnen naam genoemt heeft.

n. Een Romeinsch edelman, uit d'aloude stam der Scipioos, in zijn jeugd tot alle schelmstukken genegen. Onder Marius verkreeg hy het Schatmeesterschap, waar in hy byna zijn geheele leven veranderd heeft. Hy was in Grieksche en Latijnsche geleertheid wel ervaaren, welspreekend, hevig, loos, eergierig, wel op zich zelven lettende, mild in 't wegschenken van geld, en grootmoedig, zo dat men van hem heeft kunnen twijffelen, zegt Salustius, of hy dapperder of gelukkiger geweest zy: voor Onderbevelhebber van Marius tot den Koning Bocchus gezonden zijnde, heeft hy Jugurtha gevangen met zich gebracht: hy beteugelde Mitridates, die Asie wreed verwoeste: wederhield der bondgenooten oorlog: verbrak de heerschappy van Cinna, en dwong Marius, die hem eertijds het Schatmeesterschap had willen beneemen, in ballingschap te gaan. Oppergezaghebber geworden zijnde, heeft hy den staat zo onderdrukt, dat, naer het getuigenis van Cicero, niemand tegen zijn dank zijn goederen, noch vaderland, noch leven mocht behouden. Eindelijk, den staat vast gestelt zijnde, heeft hy het Oppergezaghebberschap neêr geleit, en is naer Cunes vertrokken, alwaar hy aan een luisziekte gestorven is. Zie Plutarchus, &c.

* Dictator.

o. Deze brand was in 't 672 jaar der stad Rome, toen Scipio en Norbanus Burgermeesters waren. Niemand weet waer die zwaare brand uit sproot. Kassiodorus zegt alleen dat dit door achteloosheid der wachters, en Julius Obsequens door verzuim van de bewaarders, gebeurde.

p. De zoon van Kajus Oktavius, en Aktia. Zie hier van breder, daar ik hem als twede Keizer van Rome beschrijf.

q. Een groote, diepe en snelle rivier van Mesopotamien, in 't Hebreeusch Parach genoemt, dat is, Vruchtdrager, de welke Strabo schrijft dat uit Nifas, een berg van Armenien, zijn oorspronk neemt; doch dat hy zich in de Roode zee stort, Babilonien van een scheid, en den Tyger aan Mesopotamien aangrenzende maakt. Men meent dat hy den naam draagt, gelijk Ambrosius aangeteekent heeft, van λπὸ τ ἐυφράινϵιν, dat is, vruchtbaar maaken, om dat hy 't omleggende land door zijn overvloejen zo vruchtbaar maakt, dat het in 't volgende jaar als van zelfs vruchten geeft.

[p. 22]

 

Den voet gezet, den^r. Rhijn geboeit, en op den rug

 

Der dolle^s. Araxes heeft geleit een zwaare brug,

 

Uw stad vergrooten met veel schoone en marmre werken,

 

En driewerf honderden voortreffelijke kerken

 

Opbouwen. 't Kapitool dat gy van riet beschouwd,

 

Zal hy bedekken met een dak van dierbaar gout,

 

En 't rijk begunstigen met een gewensten^t. vreede.

 

d'Aardswichchelaar besloot met dit verhaal zijn rede,

 

⁺ En Romulus, hier door gesterkt en aangespoord,

 

Rukt zijne machten naer de^u. Karmentijnsche poort,

 

En sprak: o mannen, band de vrees uit uw gedachten,

 

Gy zult 't Sabynsche heir, gelijk als d'oorlogsmachten

 

Der nagebuuren, fier verwinnen, en verslaan.

 

Ik zal als^w. Hektor, die den Griek hield moedig staan

 

Voor Trojes poorte en wal, hen van de muuren keeren.

 

Wat mensch is machtig om mijn staaten t'overheeren,

 

Nu zelf God Mars, die my eer won by Ilia,

 

Voor uw behouding waakt, en slaat op alles ga?

 

Ook zijn de^x. vleugelen der zege al afgevallen,

 

Op dat zy nimmermeer zou vliegen uit mijn wallen.

r. Een vermaarde rivier, die Duitschland en Frankrijk van een scheid. Hy verdeeld zich in drie hoornen; ontlastende zich eindeling in de Noordzee. Deze hoornen zijn de Lek, de Middelrhijn, en d'Yssel, waar van de laatste in oude tijden niet te vinden was; waarom Virgilius zegt dat hy maar twee hoornen had.

s. Een rivier in Armenie; die zijn oorspronk uit de berg Abon, of Abam, of Agan neemt, uit welke d'Eufrates ook voortkomt, echter tegenstrijdig met hem in loop; trekkende naer 't oosten tot aan de stad Atropatia, daar na naer 't noordoosten, loopt hy Azaram voorby, en stuit in de Hircanische of Caspische zee. Zie Strabo. Herodotus schrijft dat hy droog is; doch Lucanus zegt in zijn 7. B.

- Armeniumque bibit Romanus Araxem.

dat is:

En uit d' Araxes van Armenie drinkt de Romer.

t. Want door Augustus zijn de tempeldeuren van God Janus driemaal toegeslooten geweest; een teken van een algemeenen vreede, en was de eerste reis, toen hy den Aktiaansen oorlog volbracht had. Zie Suetonius in 't leven van Augustus.

+ Romulus hier door gesterkt moedigd zijn heir aan.

u. Een van de poorten van Rome, aldus genoemt naer Karmente, de moeder van Evander, gelijk Virgilius in 't 8. B. van Eneas met deze woorden getuigt:

Vix ea dicta: dehinc progressus, monstrat & aram,
Et Carmentalem Romano nomine portam:
Quam memorant nymphae priscum Carmentis honorem.

dat is:

Zo sprak Evander nau, of toonde in 't voorgaan, neven
Den weg, het outer, en de Karmentijnsche poort,
Op oud Romeinsch aldus genoemt, gelijk men hoord,
De nimf Karmente ter gedachtenisse en eere.

w. De zoon van Priamus, Koning van Troje, en Hekuba, de sterkste van al de Trojanen: alzo genoemt (gelijk Plato schrijft) λ᾽πὸ τ ἔχϵιν τὴν πόλιν, om dat hy de stad voor het geweld beschermde. Hy heeft Andromache ten vrou gehad, waar by hy Astyanax won, die Ulisses van een tooren wierp. Hy heeft alleen de Grieken, gelijk Achilles de Trojaanen, verjaagt, waar van hy Protesilaüs en Patrocles, en meer andere doode. Eindelijk is hy van Achilles verslaagen, die zijn lichchaam achter zijn wagen rondom de wallen van Troje sleepte, waar na hy het aan Priamus voor goud overgaf. Zie Homerus 22. B. van zijn Ilias.

x. Want het Overwinningbeeld wierd doorgaans als een vrouw met vleugelen in een licht en lang kleed afgebeeld; zomtijds enkel, of met een Lauwerkrans, of Palm in de hand; zomtijds met een schild, of hoorn van overvloed; dan droeg zy een zegeteken; dan staande op een kloot, of eenige wapenen; dan zittende op een schild schrijvende; &c. daarom als een Overwinningbeeldje, in de hand van Romes beeldenis, door den bliksem de vleugelen afgebrand waaren, wierden daar op de twe van my aangehaalde vaarzen, tot aanmoediging der Romeinen, gepast.

[p. 23]

 

Het Roomsche volk herleefde en schaterde op dat woord.

 

Gelijk een veldklaroen het hart eens krijgsmans spoord

 

En moedigt, als haar klank door d'ope lucht gedreven,

 

Het bosch doed galmen, en het zwoegend aardrijk beven.

 

Zo spoorde ook zijn beleid en moed den krijgsknecht aan.

 

Noch nauwlijks was de zon van Thetis opgestaan,

 

Wier hemelsche oogen hem ontvonken, en behagen,

 

En fier gesteegen op zijn schoone oranje wagen,

 

Of Burgvoogd^y. Spurius, die 't slot was toevertrouwd,⁺

 

Daar eer^z. Saturnus had een sobre stad gebouwd,

 

Toen hy van Jupiter uit zijn gebied gedreeven,

 

Ter sluik, als balling, zich moest derwaarts heen begeven,

 

Kwam met zijn benden, half verslaagen, en ontzet,

 

Naer Rome vluchten; als een hart dat 's jagers net

 

Ontworsteld is, en vlucht, om 't doodsgevaar t'ontkomen,

 

Naer 't kreupelbosch, en acht noch braam, noch poel, noch stroomen.

 

Elk stond verwonderd, en dat doodelijk gezicht

 

Deed ieder aarzelen, en wanklen in zijn plicht;

 

Ja Romulus, hoe zeer zijn moed hem was ontsteeken,

 

Kon, toen hy Spurius bekennen kon, nauw spreeken.⁺

 

Die grijze slotvoogd sprak toen hy den Koning zag:

 

o Romulus, o volk van Rome! deze dag

 

Zal al mijn glorie, die geen vyand kon bepaalen,

 

Bevlekken, en my doen ten duistren grave daalen.

 

Mijn^a. snoode dochter heeft het slot, my toevertrouwd,

 

Met my verraden, zy op het Sabynsche gout

 

Geheel verslingert, en van liefde in 't hart bewoogen,

 

Door 't zien van Tatius, en zijn bekoorlijke oogen,

y. Spurius Tarpejus, slotvoogd van Rome, en vader van Tarpeja, die om zijn daaden, in den Sabynschen oorlog bedreeven, by alle Roomsche schrijvers bekend staat.

+ Spurius, de slotvoogd, vlucht met zijn benden naer Rome.

z. De zoon van Celum en Vesta, die toen hy vernam dat Jupiter zijn rijk wou afneemen, hem zocht te dooden; die dat hoorende, Saturnus met zijn krijgsmacht overwon, en dwong naer Italje te vluchten, alwaar hy op deze berg een stad stichtte, gelijk Virgilius in zijn 8. B. van Eneas zegt:

Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo;
Arma Jovis fugiens, & regnis exsul ademtis.

dat is:

Saturnus, vluchtig voor

Jupijn, en zijn geweld, en uit zijn rijk en spoor
In ballingschap gejaagt, kwam uit den hemel hogen
Olymp naer dit gewest ter sluik en stil getogen.

en wat verder:

Het ander slot

Met zijne stad bedankt Saturnus bouwerije.

+ Zijn verslag aan Romulus en 't Roomsche volk wegens 't verraad zijner dochter.

a. Tarpeja, de dochter van Spurius Tarpejus. Ik heb de algemeene dwaaling gevolgt; want de alderoudste schrijvers hebben gelooft dat Tarpeja aan 't gemelde verraad onschuldig was. L. Piso getuigd by Dionysius Halikarnasseus, dat ze de vyanden de schilden heeft afgeeischt, om hen ontbloot van dit beschermtuig, in der Romeinen handen te leveren, en te doen ombrengen. Echter beschuldigt haar Plutarchus, Livius, Valerius Maximus 9 B 6. Hooftst. en Silius Italicus in 't 13. B. der Punissche oorelogen. De minnedichter Propertius voegt'er in 't 14. gedicht van zijn 4. B. by, dat zy op Tatius verliefd was. Doch wie kan gelooven dat de Romeinen, indien zy schuld had, een aanzienelijk graf haar gebouwd, haar beeld in den tempel van Jupiter gesteld, haar met een plechtig jaargetijde vereerd, den berg Tarpeja binnen Rome, naer haar zouden genoemt hebben? gelijk Piso en Festus getuigen. Noch is zeker Antigonus, by Plutarchus, van gevoelen, dat Tarpeja de dochter van Titus Tatius was; dat Romulus, in den roof der Sabijnsche maagden, haar vervoerde, en tegens dank ten wijve nam, en dat zy derhalven by gelegentheid van gemelde belegering uit wraak, het slot aan haar vader overgaf.

[p. 24]

 

Ontdekte aan Kures hoe zy 't lieve vaderland

 

Voor gout, en 't ciersel van des krijgsmans linkerhand

 

Verraden wilde, en, om alle onheil te beletten,

 

By nacht de poorten voor hun benden open zetten.

 

't Sabynsche heir hier door tot in de ziel verblijd,

 

Stemde in haar eisch, en ziet, door zulk een middel, tijd

 

En plaats gebooren om de schaaking hunner kinderen

 

Op ons te wreeken, en uw glorie te verminderen,

 

En d'onvolbouwde wal van Rome, alom berucht,

 

Te sloopen, en het stof te werpen in de lucht.

 

Ik, van Tarpejaas liefde, en 't geen zy had beslooten

 

Onkundig, hoor, zo dra mijn oogen zijn beschooten

 

Van een bedwelmden slaap, een stem: ruk in, en moord.

 

'k Vlieg half gewapend uit mijn bedde, en naer de poort,

 

Op dat ik hooren mocht hoe alles was geleegen.

 

⁺ Mit komt my^b. Ankus, pas de dood ontsloopen, tegen,

 

En roept: 't Sabynsche heir is meester van het slot,

 

Bemind ge uw leven, vlucht met 't weinig overschot,

 

o Spurius, dat noch den vyand is ontkomen:

 

Ik heb 't Romeinsche bloed gezien als beken stroomen.

 

Uw dochter heeft het slot verraden, en by nacht,

 

Toen niemand van ons alle op eenig onheil dacht,

 

De wacht verleid, en loos de poort van 't slot ontslooten;

 

Doch zy heeft reeds de straf voor haar verraad genooten,

 

't Sabynsche goud dat haar beweegde en heeft bekoord,

 

Heeft die verraderesse in mijn gezicht versmoord:

 

't Sabynsche volk heeft haar voor 't gruwelijk verraden,

 

Geheel met beukelaars en schilden overlaaden,

 

Door welke last haar ziel uit 't eerloos lichchaam vloog.

 

'k Wou echter, hoe zeer my het vluchtig volk bewoog,

 

Den vyand keeren, en my met hun bloed beverven,

 

Ik wist hoe braaf het was voor 't vaderland te sterven;

+ De wijze van dit verraad en hare vreemde doodstraf.

b. Een Sabijn van afkomst; doch by Romulus om zijn deugden, en groots gemoed in een byzondere achting. Zie Plutarchus in 't leven van Romulus.

[p. 25]

 

Maar 't was vergeefs. ik zag alreeds hun zegevaan

 

Op 't grootste bolwerk, dat mijn ziel noch vleide, staan.

 

Wat zou ik doen? 'k bespeurde in 't hart der vluchtelingen,

 

Onwillig met my op den vyand in te dringen,

 

Een doodsche vrees. elk vluchtte, en zag van schrik nau om.

 

Vorst Romulus stond van verbaastheid stijf en stom,⁺

 

En sprak, wanneer zijn hart een weinig was bekomen:

 

Is dit de heerlijkheid, die gy aan my en Romen

 

Voorspelde, o vader Mars? is dit den vyand slaan,

 

En zich verbreiden langs d'onmeetbren Oceaan?

 

Zo uw orakelstem niet zeker is in 't midden

 

Der rijksorkaanen, op wat wijze zal ik bidden?

 

Tot wien my wenden? wien gelooven, zo de mond

 

Van uwe aardswichchelaar, die uwen wil verkond,

 

Is onwaarachtig? wie uw hoog altaar vercieren

 

En eeren met onwelkbre en eeuwige laurieren?

 

Mit donderde Jupijn wel driemaal, en God Mars

 

Liet zich uit 's hemels booge, in toorne ontstooken, bars

 

En vreeslijk zien; ja aarde en lucht scheen na den donder,

 

Van een te scheuren, en rampzalig 't opperste onder

 

Te keeren. ieder schrikte, en Romulus, bekoord

 

Door zulk een wonder, riep: God Mars heeft my verhoord

 

Romeinen! ja gy zult uw vyand, zo gy heden

 

My, als uw opperhooft, kloekmoedig naer wilt treden,

 

Verpletten, en uw schande afwasschen in zijn bloed.

 

De Koning steeg terstond, gerust en wel gemoed,

 

Op een^d. blauw schimmel paerd, dat zich wist schrap te zetten,

 

En brieschte op 't hooren van de wapens en trompetten.

 

Het beest op zulk een last hoogmoedig, stampt en trapt,

 

Schud maane en ooren, klinkt het vuur, terwijl het schrapt,

 

Uit keien met de hoef. hy zet zijn oorlogsbenden

 

In orde, doet het volk nu gins dan herwaarts wenden,

 

Terwijl 't Sabynsche heir vast naderde aan den zoom

 

Des snellen Tibers, die met zijn kristalle stroom

 

De stad begroet, en door zijn heilzaam overvloejen

 

De korenaâren doet uit 't weelig aardrijk groejen.

+ Romulus, hier over zeer ontroert, word door Jupijn en Mars gesterkt, en stijge te paerd om den vyand tegen te trekken.

d. Ik zeg blauw schimmel, om dat die verw van hair, en de kastanjebruine paarden by de Romeinen het meeste geacht wierden, gelijk Virgilius in 't 3. B. van zijn Landgedichten met deze woorden getuigt:

- honesti
Spadices, glaucique; color deterrimus albis,
Et gilvo.

dat is:

Het paerd blauw schimmel, en kastanjebruin voorwaar
Is 't beste, wit en vaal het allerslimste hair.

[p. 26]

 

⁺ De dappre^e. Celer volgt hem moedig, en bonst voort,

 

Op zijn bevel en wil, d'ontzaglijke^f. oorlogspoort,

 

Die Mars was toegewijd, met harde vuisten open.

 

De krijgsgenooten, die rondom hem heenen loopen,

 

Ontgrendelen vol moed de boomen, hard van staal,

 

Met d'yzre staven, en de deuren van metaal,

 

Die knarssende open gaan. zy treên nau op den drempel,

 

Of zien God Janus, die geen voet zet uit den Tempel,

 

Terwijl dat Celer, heel in 't purper, schel en luit,

 

Zijn stem verhief, en riep voor 't volk den oorlog uit.

 

Valentia geraakte in oproer over ende,

 

Elk riep om wapens, wel gemoed om fier de bende

 

Te volgen op het spoor. d'een wierp het kouter neêr

 

⁺ En d'ysre ploeg, en greep vol iever naer 't geweer.

 

Een ander wil zijn lust aan 's vyands leger boeten,

 

En trekt de laerzen aan zijn vuil beslikte voeten,

 

Bind 't zwaerd op zy, en rukt den helm af van de wand.

 

Gins slypt'er een zijn bijl, op eene boom, met zand,

 

Om des te dieper slag te geven: de trompetten

 

Ontfonken ieder een om alles by te zetten,

 

Terwijl de Roomsche jeugd de paerden onder 't juk

 

Met zeelen spand, en tracht door 't eene meesterstuk

 

Of 't andre, een eeuwige eer, en edlen naam te krijgen,

 

Die duuren zou, en die geen tijd ooit zou verzwijgen.

+ Word van Celer gevolgt, die Janus tempel opend en d'oorlog uitroept.

e. Een dapper en vaerdig krijgsman, die, naer 't zeggen van Plutarchus en Ovidius, van Romulus, tot Oppergezaghebber der bouwing van Rome gesteld zijnde, Remus, om dat hy over de wal sprong, met een houweel dood sloeg. Na hem zijn by de Romeinen alstoen de rasse en snelle benden Celeres genoemt. Zie Plutarchus in 't leven van Romulus.

f. Alhoewel de meeste schrijvers getuigen dat de Tempel van Janus eerst door Numa gebouwt is, zegt echter Makrobius dat zy al voor den Sabynschen oorlog in Rome gestaan heeft. Dit zijn (1. B. 10. H.) zijne woorden: Als de Romers, in den Sabynschen oorlog, die om de geroofde maagden gevoerd wierd, de poort, onder aan den voet van den Viminaalschen heuvel (die naderhand om d'uitkomst de Januaalsche genoemt is geworden) poogden te sluiten, om dat de vyanden op de zelve aanvielen, zo wierdze, zelf toenze geslooten was, terstond van zelfs geopent; 't geen ten twede, en ten derdemale gebeurde. Derhalven zette zich eenige gewapende benden ter bewaringe van den ingang, om dat ze niet gestooten kost worden, terwijl'er aan een andere kant heftig gestreeden wierd: waar over zulk een gerucht kwam, dat de Romeinen van Tatius geslaagen waren; des zy die voor den ingang de wacht hadden, de zelve uit verbaastheid schielijk verlieten, zulks de Sabynen door de ope poort stonden in te spatten. Toen zeit men dat uit de Kapel van Janus, door deze poort, een volle vloed van ziedend water, met opwellende geweld kwam uitgeborsten, zulks veele der vyanden, door den heeten vloed verzengt, of van de slindende wielingen weggerukt, kwamen te verongelukken: ter dier oorzaak dan, is goed gevonden; dat, by tijde van oorlog, als waare deze God de stad ter hulp getrokken, de deuren zouden ontslooten worden, &c. Het sluiten en ontsluiten van deze Tempel word van Virgilius in zijn 7. B. van Eneas aldus beschreeven:

Sunt geminae belli portae, sic nomine dicunt, &c.

't welk Vondel op deze wijze vertaalt.

Twe oorlogspoorten, zo genoemt, en yzerhard,
En wien een groot ontzag van ouds wierd toegedragen,
Zijn Mavors toegewijd. men sluitze, op zijn behagen,
Met honderd boomen, hard van koper, en wel sterk
Met yzre staven, hard van staal, een eeuwig werk.
De wachter Janus, daar gezeten in dien tempel;
Zet nimmer eenen voet of schrede voor den drempel.
Wanneer het krijgsbesluit bestemt is in den Raad,
De Burgermeester, die dan boven aanzit, gaat
Met zijnen purpren rok, op zijn Quirijnsch geslooten,
Omgord op zijn Gabynsch, en sluit voor zijn genooten
Dit gierende geweld van poorten uit zijn slot,
En roept den oorlog uit.

+ Krijgs toerusting van 't Roomsche volk.

[p. 27]

 

Ei, stort my in, o Mars! op welk een edle wijs,⁺

 

Uw zoon, den Roomschen staat, uw grooten naam ten prijs,

 

Heeft uitgebreid, en 't heir van Kures heeft verslaagen.

 

Ontleed uw Dichter eens de droeve nederlaagen

 

Van Tatius, na dat Tarpeja, laf en snood,

 

By nacht de poorten voor den vyand open sloot.

 

Laat ik het krijgsklaroen, zo gruwzaam voor den volke,

 

Doen hooren door uw gunst, dat zelf 't geluit de wolke

 

En hemel scheurd, want gy weet de geheimenis

 

Dier zege alleen, en wat voor my verborgen is.

 

't Sabynsche leger stond gereed om door te breeken,⁺

 

De krijgsknecht wist de leus, en wachtte alree naer 't teken,

 

Terwijl^g. Hostilius aan d'andre kant het volk

 

Van Rome moedigde, getroost om met zijn dolk

 

Te dringen door een bosch van lanssen, scherp van punten.

 

Vorst Tatius scheen voor alle andere uit te munten

 

Met zijne wapens, op een fier schuimbekkend paerd.

 

De dappre^h. Kurtius stont, met een glinstrend zwaerd

 

Gewapend, voor de bende, en liet de krijgstrompetten

 

Den aanval blaazen, om zijn krijgers aan te zetten.

 

De Roomsche krijgsbazuin verhief zich ook, en klonk

 

Door bosch en bergen, veld en akker; oud en jonk

 

Wierd vierig. Ieder drong op 's vyands legerbenden

 

Kloekmoedig in, en wist zich naer den tijd te wenden.⁺

 

De burgvoogd Spurius, herdenkende aan 't verraad

 

Van zijn Tarpeja, brult van woede, en tracht de smaat,

 

En vlek te wasschen uit zijn bloed, hem aangewreven.

 

Een edle wanhoop doet hem 't groot gevaar van 't leven

 

Verachten. ieder slag was doodlijk dien hy gaf.

 

Verwaande schelmen, die, zo trouweloos en laf,

 

U van verraad bedient om Rome t'overrompelen,

 

En onze glorie in een eeuwge nacht te dompelen,

 

'k Zal toonen, schoon ik ben heel afgeleeft en stram,

 

Dat ik mijn eernaam, die mijn dochter my ontnam,

+ 's Dichters aanspraak aan Mars.

+ 't Sabynsche en Roomsche heir staan slagvaerdig tegen malkanderen.

g. Hostius Hostilius, een man moedig in den oorlog, die om zijn dapperheid van Romulus met een lauwrierkroon beschonken is, om dat hy eerst in Fidena kwam. Zie Dionysius lib. 3.

h. Metius Kurtius, veldoverste der Sabynen, die Hostius Hostilius in den oorlog van Romulus en T. Tatius dood sloeg, 't geen zulk een schrik onder de Romeinen gaf, dat Romulus zelf gedwongen was te vluchten. Zie Livius 1. B.

+ Waar op d'aanval volgt.

[p. 28]

 

Bewaaren kan, en fier verdeedigen, uw machten

 

⁺ Trotseeren, en hoe wy de schelmeryen achten.

 

Dus spreekt hy, steekt zijn paerd met spooren, vliegt vol moed

 

In 't heetste van 't gevecht, en verft het land met bloed.

 

Doch^i. Akron, Koning van Cenina, die voor dezen

 

Voor Koning Romulus met een gedoodverft wezen

 

Gevlooden had, sprak: laffe, ik acht uw snorken niet.

 

Weet gy van wapenen, van schilden? hoe men schiet

 

Met een gespannen booge? o schuim der moordenaaren

 

En boeven, gy zult my noch Kures niet vervaaren

 

Met dreigementen. zeg, wat dolheid hitste u aan

 

Een stad te stichten, die van daag zal onder gaan?

 

Wie onze dochteren te rooven? wie uw handen

 

In 't bloed te verwen der Sabynen? onze landen

 

En steden door een drift van opgeblazentheid

 

In d'asch te leggen? koom, betoon uw majesteit

 

En krachten. gy hebt met geen kinderen te vechten,

 

Noch teere maagden, die, met los ontbonde vlechten,

 

Het lemmer vreezen als het rookt en druipt van bloed.

 

Dit hoorde Romulus, dien door dien hoon 't gemoed

 

Begon te zwellen, en van edel vuur ontsteeken,

 

Vloog naer den schender om die bittre smaat te wreeken,

 

En drilt een eike speer, heel scherp van punt, en zwaar,

 

Gelijk hy had gemunt, hem door den beukelaar

 

En pansser tot in 't harte, en offert aan zijn vader

 

De ziel en 't lauwe bloed, dat uit de lillende ader

 

Dier schender gutste, en sprak: waar is, waar is uw kracht

 

O stoffer nu, die eer mijn staaten hebt veracht?

 

Ik zal uw Koning, en heel Kures op mijn winken

 

Doen beven, en dit staal door duizend panssers klinken.

 

De dappre Celer, fors in 't slaan, hier door gespoord,

 

Vliegt op Sabynen in, en kwetst, en veld, en moord

 

Al wat hem tegen komt met zijnen blooten degen,

 

En maaid een ganschen oest van lijken aller wegen.

 

⁺ De benden horten op elkandere in, en staan

 

Gelijk als rotzen daar de golven tegen slaan,

 

Wanneer Neptuin ontfonkt in toorne, en fel aan 't woeden,

 

Met zijnen drietand bonst, en smijt de watervloeden

+ Aanspraaken en bedrijven der voornaamste krijgshoofden van de wederzijdze heirmagt.

i. Koning van Cenina, dien Romulus om het schaaken der Sabynsche maagden tegen trok, doch van hem verwonnen wierd; waar na Romulus hem met een pyl doorschoot, op de wijze als boven is geseyt, en zijn afgetrokkene wapenen aan Jupiter opofferde. Zie Plutarchus in 't leven van Romulus.

+ 't Gevecht word aan beide kanten heel scherp en bloedig.

[p. 29]

 

In 't oog der starren. zo wel overste als soldaat

 

Betoont gelijke kracht. men kon in 't bars gelaat

 

Van held Hostilius, een edle krijgsdeugd lezen.

 

't Sabynsche leger beeft voor zijn ontzachlijk wezen,

 

En vlied. held Tatius dit ziende, rukt terstond

 

Uit eene hinderlaage, en dwingt met staal en mond

 

Den laffen krijgsknecht, reede aan 't vluchten, stand te houwen.

 

Hy kon, wanneer hy met zijne oogen kwam t'aanschouwen

 

D'onzalige Akron, droef verslaagen, en op 't veld

 

Rampzalig uitgestrekt, in zijn gemoed ontsteld,

 

Zijn brakke traanen, reeds aan 't vloejen, niet betoomen.

 

Ik zal uw bleeke schim met d'asch en 't puin van Romen

 

Verzoenen, die nu al, in^k. Charons boot, den vloed

 

Van^l. Acheron bevaard, om in de hel uw moed

 

Aan^m. Jason,^n. Thezeus, en^o. Alcides te verhaalen,

 

En duizend helden die langs Plutoos oever dwaalen.

 

Wie heeft uw borst, met wond op wond, zo schelms doorboord?

 

Wat hand, wat staal, wat mensch, wat God heeft u vermoord?

 

'k Zal op het zoenaltaar het bloed ten offer brengen⁺

 

Der Romers, om daar mee het lijkvier t'oversprengen.

 

Dus spreekt hy, neemt een speer van denne, spits en stijf,

 

En tracht held Spurius haar scherpe punt door 't lijf

 

Te klinken, daar hy stond in 't bloed tot aan zijn enkels,

 

En trapte op bekkeneels der vyanden, en schenkels;

 

Doch hy ontweek den scheut, en dreef zijn staal, bemorst

 

En vuil van bloed, het paerd des Konings in de borst,

 

Dat door dien fellen steek vervaarlijk brulde, en tierde,

 

En schriklijk sloeg, en stampte, en, als bezeeten, gierde,

k. De zoon van Erebus en de Nacht. Hy was, gelijk de Heidenen geloofden, de schipper die met zijn gelapte boot de zielen naer de hel overzette. Zijn gedaante word van Virgilins in 't 6. B. van Eneas aldus afgebeeld:

Portitor has horrendus aquas & flumina sorvat, &c.

't welk Vondel dus vertaald.

De veerman Charon, vuil en yslijk slaat het gade,
De lange grijze baard, waar meê hy is vermast,
Hangt aan de kin, bekwijlt en ongehavend, vast.
Hy spalkt twe oogen, als twe gloênde koolen, open.
Hy draagt een vuile py, die slordig hangt met knoopen
Om 't midden toegegord, steekt met een zwaare boom
De schuit van land, en houd in 't varen door den stroom
Een oog in 't zeil, en, als een sukkelende slover,
Voerd met den vuylen boot de naakte lijven over.
Dees godheid is stokoud, doch spijkerhard en sterk.

l. Een van de drie helsche vloeden, die Styx, Kokitus, en Acheron genoemt worden.

m. De zoon van Eson, en Polymedia, een held, wiens dapperheid, en gulde vliestocht by alle schrijvers bekend is.

n. De zoon van Egeus, Koning van Atheenen. Hy heeft zijn vaderland van de felle Maratkonische stier verlost, Korinthen van monsters gezuiverd, Korinthen, Athenen van de Kretenser schatting bevrijd, en door duizend daaden zich alom bekend gemaakt. Zie Virgilius, Ovidius, &c.

o. Ook Herkules genaamt, de zoon van Jupiter en Alkmene. Nauwlijks was hy vijf maanden oud, of verworgde met zijn handen twee afgrijselijke slangen. Toen hy volwassen was, heeft zijn dapperheid hem alom berucht gemaakt. Twalefdaaden heeft hy daar na door 't bevel van zijn halven broeder Euristheus uitgevoerd. Daar na verwon hy Achelous, een stroomgod van Etolien, en doodde het menschpaard Nessus; eindelijk is hy door de minnenijdige Deianira, met het bebloede kleed van Nessus gedood. Zie Ovidius in 't 9. B. zijner Herschepp. De geleerde Julius C. Scaliger doet hem in een puntdicht aldus spreeken:

De felle monsters, die het aardrijk heeft gedragen,
Zijn van dees' dappre hand, op stiefmoêrs last, verslagen.
Schep andre werelden voor haar, die 'k overwin,
O Vader Jupiter: of 'k neeme uw rijkshof in.

+ Byzonder geval tusschen Spurius en Tatius.

[p. 30]

 

Het kauwt den teugel, vraagt naer spooren noch gebit,

 

En vliegt met Tatius, die reeds gedoodverft zit

 

In een geschokte zaal, door 't leger heene en weder,

 

Tot dat het afgemat voor over stort ter neder

 

Met zijn bestierder, die, door zulk een val gewond,

 

Des vyands bodem kuste, en 't gras beet met den mond.

 

Zijn Veldheer Kurtius dit ziende, vliegt, verbolgen

 

Van edle gramschap, met zijn benden, die hem volgen

 

Naer zijnen Koning, maait al wat hem eerst ontmoet

 

Met zijnen degen neêr, en baand door brein en bloed

 

Zich zelve een ruimen weg, en heft zijn Vorst van d'aarde,

 

⁺ Verdeedigt^p. Metus, die hem met zijn staal bewaarde,

 

En Held Hostilius met moed had afgekeerd,

 

En, schoon in 't hooft gewond, zich dapper had geweerd.

 

Nu scheen de strijd, daar zich noch niemand van de zegen

 

Beroemen kon, of wist tot wien zy overwegen,

 

En hellen zou, noch eerst op 't bloedigste aan te gaan.

 

Men zag van 't weelig land een schuimende Oceaan

 

Van bloed afebben. het geklikklak van de zwaarden,

 

't Geknars der beukelaars, en 't naâr geschrei vervaarden

 

De Watergoden, en de vissen in haar kolk;

 

Ja Febus dekte zelf zijn aanzicht met een wolk,

 

Dewijl het Roomsche bloed hem spatte en vloog in d'oogen.

 

Manhafte Kurius, in d'oorlog opgetogen,

 

Vliegt naer Hostilius, die aan de slinker kant

 

De benden moedigde voor Rome en 't vaderland,

 

Terwijl Vorst Romulus de rechter zy ontzette,

 

En 't wreede lemmer op het hart des vyands wette,

 

Om dezen Veldheer, zo ontzaglijk voor elk een,

 

De borst te pletten met een groote en zwaare steen;

 

Doch hy week achterwaarts, en kaatste met zijn schilde

 

Den worp af. d'aarde zelf, daar zy op neêrviel, gilde,

 

En trok van smart den rug en schouders in. de spijt

 

Doorsnyd zijn ziel, en hy, van toorne ontstooken, bijt

+ De uitslag des gevechts noch twijfelachtig staande, word het hoe langer hoe heviger.

p. Een Sabijn uit het geslacht van T. Tatius. Zie Plutarchus in Romulus.

[p. 31]

 

En knarst de tanden zaam, en trekt verwoed den degen,

 

Schiet toe, na dat hy had een jonge bloem doorregen,

 

En treft Hostilius door 't pansser tot in 't hart⁺

 

Die, schoon de doodsteek hem inwendig pijnt en smart,

 

Al stervende zijn schim met 't bloed van drie Sabynen

 

Verzoende, eer dat zy kon in d'ope lucht verdwijnen,

 

Mit gulpte met zijn bloed zijn purpre ziel uit 't lijf,

 

Waar op hy nederstortte op d'aarde, bleek en stijf.

 

Zijn dood deed 't Roomsche volk van schrik en wanhoop beven,

 

Maar die van Kures als ontfonken, en herleven,

 

En schoon de zege alom den Romer had verzeld,

 

Het doodelijk vertoog van dien verslaagen Held

 

Bracht alles in wanorde, en deed de Romers vlieden.

 

Dit noopte Tatius, wiens moed al was aan 't zieden

 

Om Akron, en de hoon die Spurius hem eer

 

Zo trots had aangedaan, om met zijn bloot geweer

 

De vluchtelingen, met zijn benden, na te rukken.

 

Hy zag de krijgskans tot zijn voordeel nu gelukken,⁺

 

En Koning Romulus zelf vluchten naer de poort

 

Van^q. Pallanteüm, die aan Pallas toebehoort,

 

Evanders Grootvaâr, en wiens naam hy zal behouwen,

 

Zo lang men Romen in zijn muuren zal beschouwen.

 

God Mars die van om hoog uit 's hemels tinne en trans

 

De vlucht der Romers zag, liet, met zijn zwaare lans

 

Gewapend, dol van woede, en spijt, zich vreeslijk hooren,

 

En noopte Romulus, gelijk een paerd met spooren

 

Geprikkeld word ten strijd, weêr op den vyand aan.

 

Hy, in zijn ziel beschaamt om 't geen hy had gedaan,

 

Vaart eindelijk dus uit met zachte en scherpe woorden:

 

Waar heene vlucht gy, och! waar heene, en naer wat oorden

 

O Spitsbroêrs! die wel eer, door uw kloekmoedigheid,⁺

 

Het slaafsche juk op uw gebuuren hebt geleid?

 

Ik bidde u, om het bloed mijns Moeders, om den grooten

 

En dappren Mars, uit wien ik heilig ben gesprooten,

 

Dat gy het vluchten staakt, en stand houd. breekt vol moed

 

Door 's vyands heirspits heene, en wascht uw schande in 't bloed

 

Dier schenders af. braveert hun machten. rukt hun vaanen

 

Aan flarden, dit zal u den weg ter eere baanen,

 

Of vreestge uw leven meer als die van Kures? gy

 

Hebt zo wel handen, en een hart in 't lijf als zy.

+ Hostilius door Kurius gedood.

+ De Romeinen vluchten naer de stad.

q. Zie wat ik hier van op pag. 14. letter c. gezeit heb.

+ Romulus, zich omkeerende, spreekt den zijnen een hart in.

[p. 32]

 

Denkt eens, hoe braaf het is voor 't vaderland te sterven,

 

Wat grooten naam gy, schoon gy sneuvelde, zult erven,

 

Uw naam en lof zal, 't zy wy hen, of zy ons slaan,

 

Tot loon dier dapperheid in duizend boeken staan!

 

Gods^r. tolken zullen, zo gy moedig in wilt dringen

 

Op 's vyand legerbende, in goude vaarzen zingen,

 

Hoe datge u hebt geweerd voor 't lieve vaderland.

 

Terstond hield 't bevend volk, dat eerst den rug bood, stand.

 

't Herdenken van de vlucht deed hen het hart ontsteeken,

 

Elk een wou even fier zich op den vyand wreeken,

 

En Romulus, om hen kloekmoedig voor te treên,

 

⁺ Vliegd op den vyand aan door duizend spiessen heên,

 

Van spijt en toorne, en moed, en kracht gelijk gedreeven,

 

En bragt, al wien hy trefte of tegenkwam, om 't leven.

 

Gelijk een boschleeuw, die, vol honger en ontsteld,

 

Door 't veld vliegt, brult, en, wat hem voorkomt, nederveld,

 

En al zo wel een wolf of tiger aan durft randen

 

Als slechte schaapen, en verscheuren met zijn tanden.

 

Een schriklijk veldgeschrei benevelde de lucht,

 

En 't zwoegend aardrijk gaf, gedoodverft, zucht op zucht.

 

Dit moedigde het hart van Faustulus, de minne

 

Der twee gebroeders, eer gezoogd van een wolvinne,

 

Om aan de zy zijns zoons, (zo noemde hy wel eer

 

Den Koning Romulus) met een ontbloot geweer,

 

Vol moed te sterven, of met lof te zegepraalen.

 

Men zag een trotze Albaan door hem ter helle daalen,

 

Die fier gewapend met een schild van ossenleêr,

 

Voor over stortte, en viel voor zijne voeten neêr.

 

Dit vreesselijk gevecht vermurwde 't hart der Goden.

 

Men zag hier heuvelen, daar staapelen van dooden

 

⁺ Uit Romes zwakke wal, waar op Laurentia,

 

Bekommert voor haar man en zoon,^s. Hersilia

 

Met traanen in 't gezicht dus aansprak: o vermaarde,

 

En schoonste Koningin van Romen, en heel d'aarde,

 

Kunt gy, daar uw gemaal op 't hart van Kures woed,

 

Dan vlucht, dan zegepraald, met een gerust gemoed

 

Hier blijven? moet gy niet, hoe 't strijden komt te slaagen,

 

Den overwinnaar, en verwonnene beklaagen?

r. Aldus wierden de Poeëten van Homerus, Virgilius, Ovidius, Horatius, en anderen genoemt.

+ Waar op hy met zijn volk 't gevecht op een vreeslijke wijze hervat.

+ Laurentia spreekt Romulus gemalin, en de Roomsche vrouwen aan, om den strijd te slissen.

s. Een van de schoonste der geschaakte Sabynsche maagden, die Romulus ten wijve nam. Haar ouders zijn by geen schrijvers bekend. Zy wierd na haar dood Ora genoemt. Zie Livius 1. B. Plutarchus in Romulus. &c.

[p. 33]

 

Is 't niet uw vader en uw broeders, die uw man

 

Gewaapend tegentreed? en wiltge, o schoone, dan

 

Het vuur niet dooven dat zo fel hen heeft ontsteeken?

 

Laat ons kloekhartig en vol moed hun opzet breken.

 

Toont, toont uw vaders, toont uw mannen te gelijk

 

Uw liefste panden, toont uw zwagers, door een blijk

 

Van liefde, hoe gy met uw mannen zijt te vreeden;

 

Tracht hen door schreijen en gebeeden t'overreeden,

 

O vrouwen! op dat gy daar door te vooren koomt,

 

Het heerlijk bloed, dat uit hun lillende aders stroomt.

 

Hersilia wierd door dat droef vertoog bewoogen,⁺

 

De traanen biggelden uit haar bekoorlijke oogen,

 

Die, wijl de zuigeling aan haare borsten leid,

 

Gelijk een zilvre dan het jongsken oversspreid.

 

Dan dachtze aan Kures, dan aan Rome, en aan haar moeder,

 

Dan aan haar zwagers, dan aan haar gemaal, en broeder,

 

Dan dacht zy weer wat zy aan Kures was verplicht,

 

Dan aan d'omhelzing en het minnelijk gezicht

 

Van Romulus, hoe teêr hy haar waardeerde en minde,

 

En hoe volmaakt zy hem in haare ziel bezinde.

 

Zy dus geslingert van hartstochten onder een,

 

Vergeet haar vaderland en vadershuis, alleen

 

De liefde tot gemaal kan by haar overhaalen:

 

Zy wil dat vader noch gemaal zal zegepraalen.

 

Haar deelgenooten, ook geraakt in haar gemoed,

 

Verfoejen 't plengen van 't Sabynsche en Roomsche bloed,

 

En wenschen nevens haar het wraakvier uit te dooven,

 

Dat haar van mannen en van vaders zou berooven.

 

Ze ontsnoeren 't goutgeel hair, en vliegen naer de poort

 

Met haare wichten, die, door 't naâr geschrei gespoord⁺

 

Der droeve moeders, ook haar zwakke stem doen hooren.

 

Haar lieve traantjes, die door 't hart des moeders booren,

 

Vertoonen parelen, en prikkelen haar teêr

 

Den strijd te dempen, en te rennen door 't geweer.

 

Zy vliegen dus genoopt met haare liefste panden

 

In 't woedend leger, dat, door 't wringen van haar handen,

 

't Vertoon der kindren, en des boezems, roerloos staat.

 

Zy schreijen, slaan verwoed in 't droevig rouwgewaad

 

Haar handen, krabben wang en boezem op, en zygen

 

Op 't bloedig aardrijk neêr. het kermen, zuchten, hygen

+ Dat by Hersilia, Romulus bedgenoot, ingang vind.

+ De Roomsche vrouwen spoeden zich met haare kinderen naer de plaats des gevechts, en maaken daar groot misbaar; waar door 't gevecht gestremt, en de vrede gesloten word.

[p. 34]

 

Verdoofden 't veldklaroen, en gruwlijk krijgs geluit.

 

De neefjens staaken naer hun grootvaârs d'armpjes uit,

 

Waar op het vrouwenheir zich liet dus droevig hooren:

 

O vaders! mannen! wilt uw bloedig opzet smooren.

 

Ach, wilt ge u wreeken, stort op ons uw gramschap neêr.

 

Wy, wy zijn oorzaak dat het woedend krijgsgeweer

 

Het aardrijk verft met bloed van onze bedgenooten,

 

En vaders. uit onze echt is deze haat gesprooten.

 

't Is beter dat wy door uw woede en zwaerd vergaan,

 

Dan datwe als weeuwen of bedroefde weezen staan.

 

Aanschouwt dit teder kroost, Sabijnen, 't zijn uw neven,

 

En 't heerlijk bloed, dat gy voorheen ons hebt gegeven.

 

't Is ook uw eigen bloed, Romeinen, wil, o smart!

 

De zoon dan als verwoed doorbooren 's vaders hart?

 

De vader met het bloed zich van zijn zoon beverven?

 

En d'eene zwager doen den andren zwager sterven?

 

Het woedend leger bleef terstond flauwmoedig staan.

 

De wrok der Romers en Sabijnen was gedaan.

 

Elk smeet het lemmer neêr uit innerlijk erbarmen.

 

Men zag den schoonzoon den schoonvader teêr omarmen.

 

Die prees zijn dochter, die zijn vrouw met hart en mond,

 

En zwoeren met elkaâr een heilig vreeverbond;

 

Ja Tatius besloot zijn Kures te begeven,

 

Om binnen Rome, met zijn oorlogsmacht, te leven,

 

Waar door de Roomsche staat, door zulk een heerlijkheid,

 

En macht, en volkeren, zich ver heeft uitgebreid:

 

Want na dat Tatius, om dat hy niet wou straffen

 

Zijn^t. bloedverwanten, en Laurentum recht verschaffen

 

Om 't onrecht dat haar door hun wrevel was geschied,

 

Schoon hy als Koning had het opperste gebied,

 

Tot loon dier misdaad was rampzalig dood geslaagen,

 

⁺ Wierd Romulus 't gebied dier volkren opgedraagen.

 

Aldus was d'oorspronk der Romeinen en hun stad,

 

Die zeven bergen in haar heerlijke omkring had,

 

Toen dappre^u. Julius, tot Oppervoogd verheven,

 

Alle aardsche Koningen deed naer zijn wetten leven,

t. Dit viel voor in 't vijfde jaar van T. Tatius regeeringe. Want eenige van zijn vrienden de gezanten der stad Laurentum op den weg naer Rome ontmoetende, persten hen geld af, die zich daar tegen te weêr stellende, doodgeslaagen wierden. Laurentum hier over aan T. Tatius straf verzoekende, wierd van hem met eenige onschuldiging afgeslaagen, waar over de burgers hem, op zekeren dag met Romulus in de stad Lavinium offerende, doodsloegen. Zie Livius 1. B. Plutarchus in 't leven van Romulus.

+ Romes oorsprong beschreven zijnde, word de vijfderlei wijze der Regeering van Rome, tot op de Keizers, aangeroert.

u. De zoon van Lucius Julius Cesar, en Aurelia. Zie hier van breder, daar ik hem als eerste Keizer van Rome beschrijf.

[p. 35]

 

Doch eer het vrye volk van Rome was verdrukt,

 

En hem zijn pooging en zijn groot besluit gelukt,

 

Wierd^w. vijfwerf 't heerslot van hun uitgestrekte landen

 

Veranderd, voor men zag de Roomsche vryheid stranden.

 

Want na dat Romulus het koningklijk gebied,

 

Ten hemel varende, zijn volger Numa liet,

 

Kwam Tullus, Ankus, en Tarquyn den troon bekleeden,

 

Met noch twee koningen. toen zag me op 't Raadhuis treeden

 

De Burgerheer, die als een zon der vryheid blonk,

 

Het recht handhaafde, en aan den staat zijn leven schonk.

 

Na hem wierd voor een tijd, op 't Kapitool van Romen,

 

Toen d'Opperhooftvoogdy vrywillig aangenoomen.

 

Waar na het Tienmanschap, twee jaaren achter een,

 

De hoogste macht verbeelde, en Romes mogentheên.

 

Daar na wierd 't ryksbewind door Rechters waargenoomen,

 

Tot eindlijk Sylla, om de vryheid t'overstroomen,

 

Met bloed bezegelde zijn gruwelijk besluit,

 

En, als verlekkert op dien heerelijken buit,

 

Voor eeuwig Oppervoogd zich zelve dorst verklaaren,

 

Waar op held^x. Julius, om Sylla t'evenaaren,

 

Voor eeuwig 't slaafsche juk op Rome heeft geleit,

 

En elk doen beven voor de glans dier majesteit.

 

Die edle ziel genoopt om 't Koningklijk regeeren,

 

Te doen in Romen als voor heen te triomfeeren,

 

Spande alles wat hy kon tot zulk een oogwit in.

 

Want toen vrou^y. Julia, Pompejus gemaalin,

w. De stad Rome, zeit Tacitus, in 't begin zijner Jaarboeken, is in den beginne door Koningen geregeert, daar na heeft Brutus de vryheid en 't Burgermeesterschap (Consulatus) ingevoert. Het Hooggezaghebberschap (Dictatura) wierd niet dan voor een zekeren tijd aangenoomen. De heerschappy der Tienmannen (Decem viri) duurde niet veel langer dan twee jaaren. De hooge macht van de Hoofden der Krijgslieden of Rechters (Tribuni militum) in de plaats der Burgemeesteren, bestont ook niet lang. Ook was de regeering van Cinna, en van Sylla weinig duurende. Het groote vermoogen en de hoogste aanzienlijkheid van Pompejus en Krassus, is zeer haast aan Cesar gekomen.

x. Toen hy op 't verzoek van Sylla zijn vrouw Kornelia, de dochter van den Burgermeester Lucius Kornelius Cinna, niet wou verlaten, wierd hy door hem van zijn Priesterschap, 't huuwlijksgoed zijner vrou, en d'erffenissen zijner vrienden berooft. Op openbaare straaten, noch in zijn huis was hy zijn lijf zeker. Eindelijk door de Vestaalsche Maagden, Mamerkus Emilius, Aurelius Kotta, midsgaders zijn naaste vrienden weder vergiffenis en vryheid verkregen hebbende, voer Sylla tegen zijn voorspreekers dus uit: Ik laat u toe de zaak te winnen, gy zult hem hebben; maar weet dat deze, die gy zo ernstig begeert vry en ontslagen te hebben, noch ten laatsten het verderf en den ondergang der beste zijde dezer stad zal zijn, die gy dus lange zo getrouwelijk te zamen voorgestaan hebt: want in Cesar steeken veel Mariën verborgen. Zie Suetonius in 't leven van Cesar 1. Hooftst. Plutarchus.

y. De dochter van Kajus Julius Cesar, en Kornelia; de eerste vrou van Pompejus de Groote: met wiers ontijdige dood de knoop der vriendschap tusschen Cesar en Pompejus in stukken brak. Zie Suetonius. Lukanus.

[p. 36]

 

⁺ Gestorven was, wierd haast de tedre band geschonden,

 

Die hen voorheenen had zo vast aan een verbonden.

 

Ook spoorde 't krijgsgeluk het hart van Cesar aan,

 

Toen hy de^z. Zwitzers zag door hem in ketens gaan,

 

De^a. Gaulers,^b. Duitschers, hoe vermaard door ooreloogen,

 

En^c. wrevle Britten aan zijn voeten neêrgeboogen.

 

Hoe schielijk hy het rijk van^* Farnaces besprong,

 

Dien trotzen Koning, en het volk van Pontus dwong,

 

En al zijn landen door zijn oorlogsmacht deed beven,

 

Verklaarde 't handschrift aan den Raad door hem geschreven,

 

Waar in de Romer las: ik kwam; ik zag; ik won.

 

Men^† zegt dat hy, gelijk een brandende oorlogszon,

 

Als overwinnaar heeft in vijftig dappre slaagen,

 

Bemorst van 's vyands bloed, de zege weg gedraagen.

 

Zo veel verwinningen ontstaaken fel een nijd

 

⁺ In held Pompejus, die niet zien kon dan met spijt

 

En kwelling, dat zijn lof met meer dan duizend tongen

 

Van 't Roomsche volk, en al de wereld wierd gezongen.

 

Ook kon Pompejus niet verdraagen dat in 't rijk

 

Een oorlogsheld was, die in macht hem was gelijk.

 

Veel min kon Cesar, zo gelukkig in zijn strijden,

 

Een boven hem, of die het rijksgebied had, lijden.

 

Zijn edelmoedigheid, welsprekentheid, zijn vlijt

 

In 't onderzoeken en verbetren van den^d. tijd,

+ Deugden en bedrijven van Julius Cesar;

z. De Zwitzers, eertijds Helvetii genoemd, waaren eerzuchtige en dappere volkeren. Deze, verwon Cesar by de stad Bibrakte, dat Austun, of naer anderen, Beaune is, na een hartnekkig gevecht, dat van 's morgens ten zeven uuren tot diep in den nacht duurde. Zie Plutarchus in 't leven van Cesar; Cesar in 't 1. B. van zijn Gallische oorloogen.

a. Eertijds Celten genoemt. Het Overalpisch Gaule was in drieën gedeeld, als in het Belgisch, Celtisch, en Aquitanisch Gaule. Het Belgisch vervatte al de volken, die van de Noordzee, de Rhijn, de Seine, en Marne beslooten zijn. Het Celtisch al de geenen die tusschen 't Belgisch en 't Aquitanisch hun wooning hebben. 't Aquitanisch al de volken die tusschen de groote Zee, de Pyreneën, en den vloed Gazone woonen. Deze, zeg ik, overwon, en bedwong Cesar, na dat hy veel gevaaren uitgestaan had. Zie de gemelde schrijvers.

b. De oude naamen der Duytschers waaren, Nemeten, Tribokkiers, Vangioners, Ubiers, Kondrusers, Eburonen, Keresen, en Pemanen. Deze volkeren worden met een algemeene naam Germanjers (heden Duitschers) genoemt. Deze overwon en bedwong Cesar by Geneve; in welken bloedigen slag over de 40000 Duytschers dood bleven. Zie Plutarchus in 't leven van Cesar.

c. Met wat gevaar hy dien wreevelen landaard overwonnen heeft, bleek, dewijl niemand uit zijn schip aan land dorst springen, voor dat een Arendvaandraager met deze woorden voor ging: springt af, mijn lieve medebroêrs, ten zy gy wilt dat uw Arendstander van de vyanden zal genoomen worden, ik, zo veel my aangaat, zal mijn eed en dienst voor de gemeene zaaken, en voor mijn veldheer betrachten. Zie Cesar in 't 4. B. der Gallische oorlogen.

* Plutarchus in Cesar.

† Dio 43. B.

+ Die Pompejus met nijdige oogen aanziet.

d. Romulus had het jaar verdeeld in 10 maanden, en 304 dagen, zijn navolger Numa Pompilius in 12 maanden, en 355 dagen, na den loop van de Maan; doch hy, Opperpriester zijnde, heeft met hulp van de geleerde wiskonstenaar Soligenus het jaar gericht na den loop der Zon, en gebragt tot de nette vorm van 365 dagen; met bydoening van een dag om 't vierde jaar. Welke jaarrekening noch heden in 't gebruik is, en naer hem de Juliaansche genoemt werd. Zie Plutarchus in 't leven van Cesar.

[p. 37]

 

Zijn schrandre staatkunde, en geheugen deên hem trachten

 

Iets groots te smeeden in zijn edele gedachten.

 

Niet minder wierd hy door voorspellingen gespoort;⁺

 

Want toen hy uit den mond van Sylla had gehoort,

 

Dat hy veel Mariën alleen besloot, en Romen

 

Van 't bloed der Grooten zou en Edelen doen stroomen,

 

Wies zijne staatzucht aan. ook borst hy, toen hy las

 

Hoe edelmoedig eer Vorst^e. Alexander was,

 

En al zijn daaden die^† Plutarchus heeft beschreven,

 

Dus uit: wat doe ik? en wat heb ik doch bedreven?

 

Had Alexander, toen hy nauw mijn jaargetal

 

Bereikte, 't Persisch rijk niet al gebragt ten val?

 

Darius^f. moedig met zijn krijgsmagt niet verwonnen?

 

Wat heb ik doch, dat zo doorluchtig is, begonnen?

 

't Is tijd, 't is tijd dat ik 't geluk, dat my verbeid,

 

Verzoeke, en ieder toon mijn moed en dapperheid.

 

Niet minder blonk zijn geest en iever in 't^* beschrijven

 

Van 's vyands landen uit, en zijne krijgsbedrijven,

 

Ook was hy^g. onverzaagt om alles uit te staan.

 

Zijn onvermoeide geest bragt elk verwondring aan;

 

Ja zijn eergierigheid, waar door hy wierd gedreven,

 

Heeft, met zijn hoogmoed, hem op Romes troon verheven.⁺

 

Het Italjaansche rijk heeft in die burgertwist,

 

Toen 't volk door Cesar en Pompejus opgehist,

 

Elkander boorde in 't hart met scharp gesleepe dolken,

 

Zich 't aldereerst^* geverft met 't bloed der Roomsche volken,

 

Daar na zag^† Gallien hoe d'^h. Arend d'Arend sloeg,

 

Hoe edelmoedig zich de dappre Cesar droeg,

+ Cesars aanprikkelingen tot de alleenheer. sching,

e. De zoon van Filippus, Koning van Macedonien, en Olympias, die na dat hy Azien, Armenien, Iberien, Albanien, Kappadocien, Syrien, Egipten, Medien, Perzien, en in 't kort de geheele wereld overwonnen had, te Babylon door overmaatig drinken van wijn den geest gaf. Zie Artanus, Plutarchus in 't leven van Alexander de Groote, Kurtius, &c.

† Plutarchus in Cesar.

f. De laatste Koning van Persien, die Alexander de Groote, terwijl hy noch een jongeling was, met zijn geheele rijk overwon. Zie Q. Kurtius, Plutarchus.

* Zie zijn Aantekeningen.

g. Toen Cesar te Dyrrachium in een klein scheepje trad, om te zien, of 't van hem verwachte krijgsvolk naby gekomen was, wierd hy van een zwaare storm besprongen. De schipper zelf, alle hoop van behoudenis verlooren hebbende, riep overluid, dat elk zich moest bereiden om naer den grond te gaan. Alleen toonde Cesar zich onverzaagd, even of'er niets te vreezen waar geweest, en na dat hy zich bekend gemaakt hadde, riep hy, houd goeden moed, en doed maar wat gy kond, want gy voerd Cesar en zijn geluk Zie Plutarchus in 't leven van Cesar, Lukanus lib. 5. Florus lib. 4. &c.

+ Waar door tusschen hem en Pompejus den borger-oorlog uitbarst.

* Paterculus 2. B.

† Florus 4. B.

h. Onder de veldtekenen der Romeinen was niet grooter als de Arend, om dat het Jupiters vogel was. De meeste schrijvers gelooven dat Jupiter, strijdende tegen Saturnus met een Augurium van een Arend, als zijnde gelukkig en voorspoedig, overwinnaar geworden is, naer welk voorbeeld de Romeinen den Arend voor een zeer gelukkig teken hebben gehouden, het welke niet genoeg zijnde eens te hebben, hebben zy daarom ingesteld dat voor ieder Legioen een Arend zou gaan. Haar gedaante beschrijft Dion in Pompejus aldus: een goude Arend vast gehecht op een lange piek, welkers onderste end zeer scharp is, zo dat het in d'aarde kan werden geplant. Volgens Cicero waren deze Arenden meede van gout; want hy zegt 1. Katil. Aquilam illam Auream, dat is: Dien gouden Arend.

[p. 38]

 

En hoe Pompejus, door de volkren van Germanje

 

Op 't hart getreeden, met zijn oorlogsmacht naer Spanje

 

Moest vluchten, daar hy weêr, beneepen en ontsteld,

 

Zijn grooten vyand zag verwinnaar in het veld;

 

Van waar hy, toen hy zag zijn oorlogshelden sneeven,

 

Zich vluchtende moest naer^* Epirus toe begeeven,

 

Waar na^† Thessalien de gruwelijkste slag

 

In zijne velden met verwondrende oogen zag.

 

Mijn geest ontfonkt om op 't geklikklak van de klingen,

 

Met Cesar moedig op Pompejus in te dringen,

 

En op een edle wijs t'ontvouwen, hoe verwoed

 

De Romer zich besmette en verfde met zijn bloed,

 

En hoe de velden van^i. Farsalïe, verdronken

 

In 't bloed der Romers, aan den armen landman schonken

 

Een bloedige oogst, wijl 't zaad, doordrongen van dat nat,

 

De bloedrivieren door haar bast gezoogen had.

 

⁺ De legers waren nu niet ver van een gekoomen,

 

Bereid om moedig d'een den andren t'overstroomen;

 

Men zag aan wederzijde een wonderlijk gewoel,

 

d'Een spande een nieuwe pees aan zijne boog, om 't doel

 

Daar hy op mikken zou veel vinniger te raaken,

 

Die, om zijn lanssen en zijn speeren scherp te maaken,

 

Sleep 't yzer op een steen, een derde wet het zwaerd,

 

Terwijl de ruiter, trots in 't harnas, 't moedig paerd

 

Ten oorelog bereid. Held Cesar, opgetoogen

 

Door zulk een voorspel, sprak met twee ontzaglijke oogen

 

Aldus den krijgsknecht aan: gy die, o^k. mannen, zijt

 

Des werelds temmers, en verwinnaar uit den strijd

* Appianus 5. B.

† Cesar 3. B. der Burgerlijke oorlogen.

i. Een groot veld in Thessalien by de stad Farsalos, vermaard door den bloedigen veldslag tusschen Cesar en Pompejus, 't geen wel twintig jaaren na die slag onbebouwt bleef leggen. Zie Lukanus 6. Boek.

+ Voorbereidzelen tot de bloedige veldslag van Farsalie, en Cesars aanspraak aan zijn heir,

k. Het was, zo by de Grieken als Romeinen, gebruikelijk in 't aanspreeken der benden vriendelijke woorden te gebruiken, als Vrienden, Mannen, Maats, Medesoldaaten, &c. Dus leest men by Xenofon lib. 1. dat Cyrus tot zijn benden sprak: ik heb u uitgekoozen, o Vrienden. en lib. 2. wy zijn niet ver van de strijd mijn Vrienden. Arrianus de expedit. Alex lib. 5. getuigt dat Alexander tot zijn benden sprak: op dat ik merk, o Macedoniers, en Maats &c. Demosthenes, willende de zijnen aanmoedigen, sprak: o Beotische mannen. Zie Thukydides lib. 4. By hem leest men ook dat Brasidas aldus zijn aanspraak begon: dat ik dit doe, o Mannen van Peloponnensen, &c. Als Perikles, zoon van Xantippus, een aanspraak aan die van Athenen zou doen, noemde by hen Mannen van Athenen. En Nicias, ziende dat de zijne begonnen flauwhartig te worden: o Soldaaten, gy die Atheners zijt, en mijn Maats, &c. Xenofon zegt dat Klearchus aldus zijn soldaaten aansprak: Ik leide u die mijn Vrienden, en mijn Maats zijt. Cesar gebruikt by Lucanus lib. 1. deze woorden: o Maats van oorlog die duizend perijkelen met my hebt uitgestaan. Elius Lampridius zegt dat Diadumenus in een aanspraak hen noemde, Medesoldaaten. Julius Kapitolinus getuigt, dat Klodius Albinus en Maximinus het zelf de deeden. J. Xifilinus zegt van Paulinus dat hy dus zijn volk aansprak: wakker mijne Medesoldaaten, en Romeinsche Mannen, &c.

[p. t.o. 39]

Veldheerlyke aanspraak.

[p. 39]

 

Doed Cesar keeren, en hem alles overstroomen,

 

Nu is de dag, daar gy om hebt gewenscht, gekoomen.

 

Dit is de dag, die my voorheen al is belooft,

 

By^l. Rubikon, toen ons de zege wierd ontrooft.

 

Dit is de dag, waar na gy weder zult beschouwen

 

Uw lieve kinderen te Romen, en uw vrouwen,

 

En blijkbaar toonen zal, door een getuigenis

 

Der Goden, wie van twee zijn zaak rechtveerdig is.

 

Hebt gy om mijnent wil uw vaderland bestreeden?

 

Den oorlog omgevoerd in d'Itaaljaansche steeden?

 

Neen, spitsbroêrs, 't is mijn schuld noch d'uwe niet dat wy

 

De wapens voeren. toont u moedig. gy zyt vry

 

En vrank gebooren, en ik zal met dees' mijne armen

 

U voor de slaverny, zo lang ik leef, beschermen.

 

Mijn, ziel die niets zo zeer als stille rust bemind,

 

Wenscht als een burger vry van alle staatsbewind

 

Te leven, op dat gy moogt onbepaald regeeren.

 

Wie zou zijn vryheid niet beminnen noch waardeeren?

 

Denkt wat het leger is, dat gy van ver beschouwt,⁺

 

't Zijn Grieken daar zich laf Pompejus op vertrouwt,

 

Die nimmer beukelaars noch lemmers hoorden klinken,

 

Alleen gewoon gelijk^m. Bachchanten te rinkinken.

 

Zijn gansche macht bestaat in een gemengde troep,

 

Die, als de strijd begint, met een ontzind geroep

l. Een Rivier in de achtste verdeelinge van Italien, spruitende uit den berg Apenninus, en tusschen Ariminum en Ravenna in d'Adriaansche zee loopende; zy was van ouds een scheidspaal van Italien en Gallien. Fabricius schrijft dat zy heden Runkone, en Albertus dat zy Pisatello genoemt word, 't geen ook Blondus bevestigt.

+ Zijn verkleining van Pompejus magt, om de zijnen aan te moedigen, en vleying van 't Roomsche volk, over hunne gadelooze dapperheid.

m. Aldus genoemt naer hun God Bacchus. Hoe uitgelaaten zy zich in 't vieren van dien God, en op hun vreugdefeesten aanstellen, vertoont ons Ovidius in zijn Herschepp. De vermaarde Le Pautre, wiens etsnaald de meeste deelen der wereld aanbid, heeft niet weinig zijn schrandren geest, in 't afmaalen van hun uitgelaate vreugdefeesten, doen blijken, waar door ik bekoord eenige dus navolgde.

Le Pautre streelt hier 't oog met vrolijke Bacchanten,
Die vol van Bacchus nat, hun lijf aan alle kanten
Met wijngaardbladen, en met klimop, spits van blad,
Vercieren, hand aan hand rondom het edel nat
Des wijnstoks danssen, en, bedwelmt door zijne krachten,
De heilige eerbaarheid vertreeden, en verachten.
De dronkenschap vermeerd de geilheid, die nu blaakt,
De wulpsche Methe, door de Most bevangen, raakt
Aan 't hollen. Stafylus, door haar bekoord, aan 't minnen.
Gins ronkt een rei van dolle en dronke wijnpapinnen.
Sylvaan, door 't vuur der liefde en haar gezicht ontroert
Vlijd zich by haar ter neêr, en kust haar wangen; boert,
En streeld, en kitteld, 't geen zijn vuur doet lichter lagen
Opbranden, wijl hy is in 't bloejenst zijner dagen.
Doch Maron ziende dat Sylvaan zich met zijn wijf
Verlustigde, schiet toe, en vat dien God by 't lijf,
En klinkt hem met een kan, noch half vol wijn, voor d'oogen,
Dat 't bloed ten neuze uitspatte, en dat de scherven vloogen.
Sylvaan, door spijt en wraak gelijk gepraamt, staat op,
En vat den wijnpot, die hy Maron voor de kop
Aan stukken slaat, die, door den slag aan 't suisebollen
Gelijk een tol, in 't gras voor over komt te rollen.
Hy kust de scherven met zijn wangen in dien val,
Dat 't bloed uit oogen, neus, en kin, en overal
Kwam gutzen. Methe kwam door dat geweld t'ontwaaken,
En ziende Maron en Sylvaan van gramschap blaaken,
Valt Maron om de leên, en bid, met veel misbaar,
Zijn toorn te stillen. hy, half razend, vat haar hair,
En sleept, en slingert haar langs 't veld door braam en dooren.
Dit stak de wijven, noch half dronken, fel in tooren,
Die Maron als verwoed aanvielen, en zijn kleed
In flarden reeten. hy, alom beneepen, kreet
Dat al het bosch weêrgalmde, en dat Syleen, verzoopen
Van wijn, ontwaakte, schoon hy ronkend was gekroopen
In 't kreupelbosch, die bang, en voor zijn huid begaan,
Zijn lijf bedekte met een hoop van wijngaards blaân.
Sylvaan raakte in het end door dat gewoel aan 't maalen,
En 't danzen, op 't geluit der klinkende Cymbaalen,
't Geen 't raazende geweld der dronke wijven zust.
Dus wierd door hem het vuur ontstooken, en geblust.

[p. 40]

 

De lucht bedwelmen, maar terstond flauhertig vluchten,

 

Wanneer men stand houd, en op 't zien der wonden zuchten.

 

Vliegt op hun benden in, en rukt hun magt van een,

 

Op dat hun Koningen, van alle kant bestreên,

 

Uw iever koelen, met hun bloed, door u vergooten,

 

En dat de wereld, door uw moed voor 't hooft gestooten,

 

Op 't klaarste blijken mag, tot in de ziel beroert,

 

Dat alle volkren, door Pompejus omgevoerd

 

In zegepraalen, niet zijn waardig u te geven

 

Een eene zegepraal. hoe! zal de Griek zijn leven

 

Voor hem opzetten? wat barbaar is zo verwoed,

 

Dat hy ten kosten van zijn leven en zijn bloed,

 

Het rijk van Rome zou voor een Pompejus koopen?

 

Wat hulp staat hem ook van d'Armenier te hoopen?

 

Wat kan 't hem scheelen of men my of hem waardeerd,

 

Of Rome my meer dan Pompejus acht en eerd?

 

Ik dank den hemel, die my heeft tot hooft verkooren

 

Van Roomsche volkeren, uit wie ik ben gebooren.

 

Een volk dat trouw is, en dat heilig houd zijn^n. eed,

 

Wiens weerga ik niet ken noch in de weereld weet.

n. Deze Eed wierd Sacramentum Militare genoemd. Cincius lib 5. de re Milit. beschrijft dezen Eed aldus: In het leger, en op duizend passen naer daar ontrent, zult gy geen dievery begaan, ter kwader trouwe, noch alleen, noch met uw veelen, meer als de waarde van een zilveren penning ieder dag, buiten spies, pijl, hout, voeragie, flessen, blaasbalk, en keersen: dat gy gevonden en weggenoomen hebt dat u niet toe komt, en meer als een zilveren penning weerd is, zult gy tot Kajus Lelius, Kajus zoon, en Lucius Kornelius, Publius zoon, Burgermeesteren, of de zodanigen, als der zelver recht hebben, brengen, of bekend maaken, in de drie eerstkomende dagen, al wat gy gevonden, of ter kwader trouwe hebt weg gedraagen: of geeft het aan den meester, dien gy oordeeld dat 'et toekomt, wederom, gelijk gy wilt dat recht geschiet. Livius zegt 3 B. dat zy zwoeren: dat zy op het bevel van de Burgermeesteren zouden byeenkomen, en niet zonder hun gebod scheiden. De zelve Livius getuigt ook dat het zweeren van zodanigen Krijgseed eerst ten tijde van den Punischen oorlog begonnen is, en dat de soldaaten daar te voren uit eigen vryen wil plachten te zweeren: dat zy noch om de vlucht te neemen, noch uit vreeze niet zouden weg gaan, noch hun gelederen verlaaten, ten waare om pijlen te haalen, den vyand te kwetzen, of den burger te beschermen, naderhand hebben zy den naam van den Veldheer daar by gevoegt. Zie Tacitus 1 B. Cesar in 't 3 B. der Burgerlijke oorloogen, en Ammianus zegt 21 B. dat zy onder het zweeren in den naam van den Veldheer, ook wel bloote degens om het hooft zwaaiden, tot teken van goede en groote genegentheid.

[p. 41]

 

't Is zeker, als een pijl komt door de lucht gevloogen,

 

Dat ik kan weeten van wiens arm ze is uitgetoogen.

 

Als ik de fronssels in uw voorhoofden beschouw,

 

Aloude tekenen van dapperheid en trouw,

 

En d'oogen vol van toorn, heb ik my nooit bedroogen,

 

Dat gy de zegen in uw macht had, en vermoogen.

 

My dunkt, ik zie alree een heele beek van bloed⁺

 

Van 't land afebben, 'k zie de Vorsten met den voet

 

Vertreden, 't heir verstrooit, en op de vlucht gedreven;

 

Doch 'k hou u op, daar gy reeds brand om my te geven

 

De grootste glorie, die ooit Veldheer raakte aan 't hart.

 

Verschoont dit marren. 'k ben bedwellemt en benart,

 

Dewijl de Goden my op 't aldernaakst vertoogen,

 

Die dingen, die gy zult beschouwen met uwe oogen.

 

Een weinig lands scheid maar uw wensch en heil van een.

 

Ik zal, wanneer gy met Pompejus hebt gestreên,

 

U zo veel landen, als die Koningen regeeren,

 

En trots bezitten met hun volk, alleen vereeren.

 

Wien hebben ooit de Goôn zo groot een heil belooft?

 

Toont dat gy u dan van dien luister niet berooft.

 

Denkt aan de pijnen, die men Cesar zou doen lijden,

 

Indien Pompejus wierd verwinnaar van dit strijden;

 

Men zou mijn hooft haast zien op eene speer ten spot

 

Op 't^m. marktveld pronken, en mijn leden, wreed geknot,

 

In stukken scheuren. denkt hoe Sylla 't volk deed beven,

 

En hoe veel^n. duizenden hy heeft gebracht om 't leven.

+ Zijne verdere dringredenen tot moedgeving zijner zoldaaten, genomen van 't geen hem zelf by de nederlaag zou wedervaren, en 't quaad dat het Roomsche volk hier uit te wagten stont.

m. Ook Campus Martius, of 't Veld van Mars genoemt. Het was een groot plein in het noorden van Rome geleegen; alwaar alle oorlogsbedrijven gepleegt, en de jonge soldaaten onderwezen wierden, waarom het ook Schola Militiae, dat is, Krijgsschool, genoemd wierd; waar op men al de statubeelden, die op het Kapitool niet staan konden, plaatste. Op dat veld was men ook gewoon de overlede Keizers te verbranden. Zie Strabo, 5 B. Herodianus, &c.

n. Hy liet 6000 Samniten, die hy, na 't winnen van een bloedigen slag tegen hen, in genaade aangenoomen had, in 't vechtperk daar men de paerden doet loopen vermoorden, terwijl hy in de Tempel van Bellona, die buiten de stad was, aan den Raad verhaalde den oorlog die hy tegens Mithridates had gevoerd; de gevaaren die hy had uitgestaan, en zijn treffelijke en gelukkige krijgsdaaden. Het gekerm der stervenden was zo groot, dat het geluit daar van tot in den Tempel drong, alwaar de Raad vergaderd was, ja zo, dat zich ieder ontzette. Sylla dit ziende, sprak met een standvastig aangezicht, en zonder zijn verf te verschieten: 't zijn eenige schelmen, die door mijn bevel gedood worden, luistert maar naer 't geen ik u noch te zeggen heb. Zie Plutarchus in 't leven van Sylla, Appianus 1 B. Val. Maximus 9 B. 2 H. doch Orosius vergroot het getal tot 11000, en Valerius tot vierentwintig Legioenen, dat meer als 24000 mannen zou zijn.

[p. 42]

 

Dit 's Syllaas volger, daar gy aanstonds mee zult slaan;

 

Doch 't zijn uw rampen maar die my ter harte gaan.

 

'k Heb tot mijn zekerheid een edlen weg verzonnen.

 

Gy zult nooit Cesar zien geketent, noch verwonnen.

 

O Goôn, die van om hoog uwe oogen neder slaat

 

Op uwe aanbidders, en steeds zorgt voor Romes staat,

 

Ik bid ootmoedig, laat die praalen met de zegen,

 

Die van geen wreedheid weet, en nimmer wenscht zijn degen

 

In 't bloed te verwen der Romeinen, om dat zy

 

De zy verkoozen van Pompejus, of van my

 

Zou dit Pompejus doen? ik kan dat niet gelooven.

 

Hoe vinnig trachte hy u 't leven te berooven,

 

Toen gy in d'engte, door zijn list alom beknelt,

 

U wist te redden of door macht, of door geweld?

 

Ik bid u spitsbroêrs, slaat geen vyand, dan^o. van vooren,

 

Verschoont het bloed niet, daar gy zelf uit zijt gebooren:

 

't Zijn alle uw vyanden, hoe na zy u bestaan,

 

En ziet naer Cesar, die u moedig voor zal gaan.

 

Nu slecht de wallen, en vult aanstonds toe de grachten,

 

Op dat gy moedig met uw wel verdeelde machten

 

Daar door moogt trekken, gaat, en spaart uw leger niet,

 

Dewijl gy trekken moet naer 't geen gy voor u ziet,

 

Want daar is 't, dat gy zult uw legerplaats verwerven,

 

Nadien dat volk verschijnt om hier in 't veld te sterven.

 

⁺ De dappre Cesar had zijn reden nauw volend,

 

Of 't heldenvuur, dat in hun oogen stond geprent,

 

Voorspelde zijn geluk. elk, om zijn moed te toonen,

 

Viel moedig uit, en dacht aan vaders, broêrs noch zoonen.

 

Elk scheen een Cesar, ja het scheen of zy gelijk

 

Op 't yvrigst dongen, met een hoop naer 't Roomsche rijk,

 

Om dat door eene zee van burgerbloed te koopen.

 

Geen paard kon snelder om de prijs in 't renperk loopen,

 

Dan deze renden om hun vyanden te slaan.

 

Pompejus bleef gelijk een steen heel roerloos staan,

o. Met deze woorden was Cesar gewoon zijn soldaaten aan te moedigen, gelijk Plutarchus, Appianus, Valer. Maximus, Lukanus, en Florus 4 B. getuigen.

+ Waar op het leger, vol heldenvuur ontfonkt, d'aanval begint.

[p. 43]

 

Toen hy den vyand zag met zulk een yver koomen,

 

Om als een dolle zee zijn leger t'overstroomen.⁺

 

Door schrik bevroos zijn bloed in d'adren; dus ontsteld

 

En bevende, klimt hy, gelijk een oorlogsheld,

 

In 't midden van zijn heir op eene^p. dijk van zooden,

 

Om zijne benden in het aanzien van de Goden

 

t'Ontfonken, daar hy zich dus moedig hooren liet:

 

Romeinsche mannen, broêrs, dees dag, dien gy nu ziet,

 

Zal van den burgerkrijg door u een einde maaken.

 

Dit is de dag, waar na ik u voorheen zag haaken.

 

Wie dat zijn vaderland noch in zijn hart bezind,

 

Zijn hof, zijn huisvrouw, en zijn lieve kindren mind,

 

En alles 't geen hy eer, tot in de ziel verlegen

 

Moest derven, kan hy nu bekomen door den degen,

 

Want 't Oppergodendom heeft midden in dit veld

 

Dat midden tusschen u en Cesars volk gesteld.

 

Doch mannen, ons goed recht zal ons doen triomfeeren.

 

Gy hebt der Goden gunst, die wy eerbiedig eeren,

 

Want 't zijn die Goden, die, bewoogen met uw smart,⁺

 

Uw zwaerden, speeren, en uw lanssen door het hart

 

Van Cesar, en van al zijn benden zullen stooten,

 

En Romes wetten, en uw rechten, eer genooten,

 

Weêr door zijn haatlijk bloed oprechten, nu vertreên.

 

Want zo hun schikking was geweest, om hem alleen

 

Als Koning 't rijksgebied van onzen staat te geven,

 

Zy hadden nooit aan my vergund dus lang te leven.

 

Zy zijn op Rome, noch op 't Roomsche volk verstoord:

 

Gy roept hen nauwlijks aan, of gy word straks verhoord.

 

Ziet, wie vrywillig tot uw hulp zijn hier gekoomen,

 

En moedig zullen 't geen wy hebben voor genoomen

 

Met ons volvoeren. wie heeft ooit een legermacht

 

Zo groot als deze is, op een tijd te veld gebracht?

+ Pompejus door de heftigheid des aanvals verzet, spreekt ook zijne heirkrachten aan,

p. Deze Dijk of Verheventheid wierd Tribunal genoemt, dat is zo veel als Rechterstoel. Zie Tacitus in zijn Jaarb. alwaar hy zeit: Congruunt cespites, & extruunt Tribunal. dat is, zy schikken de zooden op een, en rechten den Tribunal op. en was, indien het in 't leger waar, van zooden op een geschikt, gelijk Ammianus in 't 23 B. van Julianus met deze woorden zeit: Hy zelf op den zoodendijk staande, en met een ring der verhevene machten omzet, sprak met een bedaarde stem. En indien het in 't garnizoen, of in 't winterkwartier was, stond hy op een hoogen steen, daar de soldaaten rondom stonden, leunende op hun spiessen, en met deemoedigheid hun ooren naar zijn aanspraak leenden, gelijk Lukanus met deze woorden bevestigt.

Dictis ante tamen Princeps confirmat ituros. &c.

dat is:

De Vorst, op zijnen dijk, aanzienlijk en verheeven,
Spreekt eerst de benden aan die zich ter gang begeeven:
Hier staat de jeugd rondom, en leunende op haar spies,
Staat schrap, daar 's Veldheers stem de fierheid onder blies.

ook vind men deze Aanspraaken op de penningen van Kaligula, Nero, Galba, Geta, en andere, met het opschrift van ADLOC. Aanspraak der Benden.

+ In welke aanspraak hy hen zeer met de hulp der Goden, en vryheid van Rome vleid.

[p. 44]

 

⁺ Hoe, kunnen wy niet met onze uitgespreide vlerken,

 

Zijn macht becingelen als in besloote perken?

 

De helft hoeft nauwelijks te trekken zijn geweer;

 

Doch 'k gun Romeinen aan uw arm d'onsterflijke eer

 

Van d'overwinning, wijl gy Cesar kunt verpletten,

 

En door uw dapperheid herstellen Romes wetten.

 

Denkt dat hier Rome staat, en dat gy 't hair verspreid

 

Ziet van uw moeders, en uw vrouwen, nat beschreid,

 

Die u ontfonken, door haar roepen, daar wy strijden.

 

Denkt dat de Raden, die alree ten grave glijden

 

Door zwaaren ouderdom, eerbiedig voor u staan.

 

Denkt dat hier Rome zelf u te gemoed komt gaan

 

Uit vreeze voor een Heer. ja, denkt dat alle zielen,

 

Die zijn, en zullen zijn, voor uwe voeten knielen,

 

Ootmoedig biddende dat gy vol heldenmoed,

 

Hen voor de slaverny der Koningen behoed.

 

't Zijn vrye volkren, en in^q. vryheid zelf gebooren,

 

Die 't sterven liever is als die te zien verlooren.

 

Ja zo Pompejus, dien ge als broeders steeds verzeld,

 

Was waardig dat hy by die panden wierd gesteld,

 

⁺ Gy zoud, behouwdens d'eer eens Veldheers, my geboogen

 

Zien aan uw voeten, zelf met traanen in mijne oogen;

 

Dewijl Pompejus zou, ten zy gy overwind,

 

Ten spot van Cesar, die het rijksgebied bemind,

 

Verstrekken, en uit Rome in ballingschap verdreven,

 

Tot uwer aller hoon by vreemde moeten leven.

 

Des bid uw Veldheer u, o Mannen, dat ge uw bloed

 

Noch leven voor hem spaard, maar met een heldenmoed

 

Uw vryheid voorstaat zelfs in 't midden der gevaaren,

 

En wilt my afgeleeft voor dienstbaarheid bewaaren.

+ Hy houd hen hun groot getal en de kleine magt van Cesar voor.

q. Een schoonschijnende naam, maar van een krachtelooze vermogentheid, daar de Romeinen zo dikwils door hun Veldoversten meê in slaap gewiegt zijn. Wie is zo onnozel dat hy niet zou denken, dat Pompejus, die nu zo van de vryheid sprak, en die scheen voor te staan, niet de zelve, indien hy zo gelukkig als Cesar geweest had, in ssaafze banden zou geleid hebben? Ook was de Roomsche Raad zo blind, ja zo laf dat zy, zo haast Cesar het klemmende gareel des Roomschen staats bemachtigt had, met een algemeen besluit bewilligden, dat'er een Tempel aan de Vryheid gebouwt en ingewijd zou worden; als waare nu door Cesar, na dat hy de bloem der Roomsche jeugd, en burgerschap, en de manhaftigste en ongekreukste voorstanders van den vryen staat, de Katoos, de Pompejen, de Scipioos, de Metellen, en anderen, verdelgt had, de Vryheid in haar stand gesteld. Wie moet zich niet verwonderen, als hy de penning van den tieran Magnentius ziet, die Rome tot een bloedbad maakte, en daar op leest; VICTORIA AUG. LIB. ROMANOR. Overwinning des Keizers, Vryheid der Romeinen? O spiegeld u, zeit Oudaan, gy die vry zijt aan de listige bedriegery van zodanige bemachtigers, die zelf den geenen, dienze de boejen aanhangen, noch zeggen datze gemakklijk zijn, en heerlik staan; of die gelijk de vogelaars zommige vogelen d'oogen uitsteeken, op datze te beter voor hen zingen zouden.

+ Pompejus laatste aanspraak, die van Cesar niet ongelijk, waar door men de zijnen dapper gemoedigd ziet.

[p. 45]

 

Dit deerelijk vertoog, zo droevig uitgestort

 

Van Held Pompejus, heeft zijn krijgers aangeport,

 

Om liever, eer het daar toe komen zou, te sterven.

 

Men zag een edle toorn het aangezicht beverven.

 

D'aloude krijgsdeugd blonk in duizend oogen uit.

 

Elk brandde op 't hooren van het schriklijk krijgsgeluit.

 

Zy vliegen naer den strijd, die om zijn bloed en leven

 

Voor zijne vryheid en zijn vaderland te geven,

 

En deze met de hoop, van eens op Romes troon,

 

Met onbepaalde macht te heerschen als de Goôn.

 

Elk dacht niet anders als den andren fel te raaken.

 

Men zag zo wel de toorn in 's vaders oogen blaaken

 

Als in de zoonen, toen ze elkandren van naby

 

Bekennen konnen zo van d'eene als d'andre zy.

 

Treed aan, riep^r. Krastinus, ô Spitsbroêrs, laat ons heden⁺

 

Den laatsten dienst doen aan den Veldheer, laat ons treden

 

Door 's Vyands benden, want niets is ons ovrig dan

 

Deze eene slag, die 't end van 't stryden maaken kan.

 

Voort keerde hy zich om, naer Cesar: 'k zal bewijzen

 

Dat gy my levendig of dood zult heden pryzen.

 

Mit werpt hy d'eerste spies met zijn onwrikbre hand,

 

Heel scherp van punt en zwaar, door 's vyands ingewand,

 

Terwijl dat Cesar reeds zijn lans had opgeheven.

 

Met een begon de lucht en d'aarde zelfs te beven

 

Van 't ysselijk geluit der volkren, dat zich wrong

 

Door^s. kromme hoorens, 't geen door lucht en wolken drong,

r. Een der gewillige krijgslieden, die eerste hooftman van het eerste Legioen was geweest. Hy is, na 't eindigen van dezen rampzaligen veldslag, onder de dooden (zijnde met veel wonden doorboord, en met een piek dwars door zijn mond gestooken; dat het yzer ten halze uitkwam) gevonden. Zie van zijn dapperheid, en hoe hy Cesar verzekerde dat hy hem dien dag zou levendig of dood prijzen, by Cesar in 't 3 B. van zijn burgerlijke oorlogen, Lukanus 7 B. Florus in 't 4 B. &c.

+ De legers worden op een vreeslijke wijze handgemeen, en werpt Krastinus de eerste spies op Pompejus magt.

s. Dit waaren hoorens van Oerossen, voor van de mond af met zilver beslaagen. Zie Cesar in 't 6 B. van zijn Gallische oorlogen. Haar gedaante was by na als dat van de lituus, of wichelstaf, dat is, geboogen of krom, toen zy naderhand uit koper gemaakt wierden, gelijk men zien kan uit de beschrijving, die Ovidius doet van de hoedanigheid van de Cornu, en Seneka van die van de Lituus: de eerste zegt:

- non aeris Cornua flexi.

dat is:

Daar wierden hoorens uit krom koper niet gevonden.

de tweede zegt:

Lituus adunco stridulos cantus
Elisit aere.

dat is:

De Lituus gaf ruyssende geluit
Uit bochtig koper.

met deze hoorens was men gewoon de leus te geven, op dat d'andere troepen zouden gewaarschouwt worden. Zie Livius 24 B. Haar geluit was schor en hees, gelijk Lucilius in 't 7 B. met deze woorden zegt: zy roepen de vergadering zaamen met het hees geluit van kromme hoorens, en Horatius 2 B. 1 Lierz.

Jam nunc minaci murmure Cornuum
Perstringis aures.

dat is:

Aanstonds doorgalmtge onze ooren

Met schor geraas van den gevreesden Hooren.

[p. 46]

 

⁺ Daar zelf het groot geluit des donders niet kan koomen.

 

't Hooge^t. Emus had zo dra dat galmen niet vernoomen,

 

Of zond de weêrklank weêr te rugge aan^u. Pelion,

 

Tot in zijn hoolen nauw bescheenen van de zon,

 

Van waar zy wederstuitte op^w. Pindus, en gedreven

 

Van zuide winden, zich naer^x. Ossa heeft begeven,

 

Met zulk een naâr gedreun, dat al 't gebergte in 't rond

 

Van angst verbleekte, en door de schrik gedoodverft stond.

 

Mit wierd de lucht als met een lamfer overtoogen,

 

Door al de pijlen, die gelijk ten hemel vloogen,

 

En snorden die door 't hart, en die door 't lichchaam heên,

 

Dat 't bloed ten wonde uitgutste, een ander door zijn been,

 

Die, op dat zy hem niet in zijne gang zou drukken,

 

Haar fier bestond met bei zijn handen uit te rukken.

 

Doch 't minste bloed wierd door de pylen uitgestort,

 

Wyl d'eene door de lucht, en die in d'aarde snort.

 

De moed gaf aanstonds hen het glinstrend zwaerd in handen,

 

Die, door de haat genoopt, het fors door d'ingewanden

 

Der Romers wrongen, dat de ziel en 't bloed gelijk

 

Ten wonde uitspatte, en kreeg in 't vliegen ruimer wijk.

 

⁺ 't Volk van Pompejus kon, by een geperst, zich roeren,

 

Noch had door d'engte plaats om 't zwaerd wel uit te voeren,

 

Maar Cesar dreef zijn volk met een verwoede loop,

 

Van wraak geprikkeld, op d'in een gedrongen hoop,

 

En zocht al perssende, met uitgetooge klingen,

 

Door pieken, lanssen, en standaarden heên te dringen,

 

Om door den vyand, die aan een geketent scheen,

 

Een weg te maaken, en dwars door hun benden heên

 

Te rukken. 't woedend zwaerd was nauwlijks opgeheven,

 

Of 't wierd door malien en panssers heen gedreven.

 

Alwaar men d'oogen sloeg was 't voorwerp van de dood.

 

Het bloed, dat Romen in die burgerstrijd vergoot,

+ Grouwelijk geluid, der krijgshoorens, en bloedige slagting onder de wederzijdse legers.

t. Een hoog gebergte in Thracien, vermaard door zijn hemelhooge toppen, heerlijke bosschen, aangenaame valleyen, bruisschende watervallen, en het overvloedig wilt, dat zich daar op onthoud. Strabo.

u. Een berg in Thessalien, aan de Pelagischen inham gelegen, wiens kruin met pynboomen, en de rest met ypen bedekt is.

w. Een Thessalische berg, Apollo en de Zanggodinnen toegewyd, hy scheid Akarnanien van Etolien, gelijk Solinus zeit.

x. Een berg op de grenzen van Thessalien, de woonplaats der Centauren, die, gelijk Seneka zegt, eertijds aan d'Olympus vast geweest is: maar dat Herkules hem aan die kant, daar de rivier Peneus door Tempe vloeid, van een gerukt heeft.

+ Pompejus heir te dicht op malkander gedrongen, kan zich niet wel weeren,

[p. 47]

 

Kon 't zwoegend aardrijk door zijn open keel niet zwelgen,

 

En scheen gedoodverft zich om zulk een gaaf te belgen.

 

Zo dra de ruitery zich roerde in 't open veld,

 

Door Held Pompejus op de vleugels eer gesteld,⁺

 

En zich verspreide om 't heir van Cesar te besluiten,

 

Sprong 't licht gewaapend volk om hunnen loop te stuiten,

 

Verdeeld in hoopen, met een dolle en fiere zin,

 

En kort uit 't midden op dien hoop van achtren in,

 

Dat aarde en hemel door die woede scheen te splijten.

 

Hier zag men een de borst, dien weêr de buik oprijten,

 

Dewijl nu^y. ieder vocht met zijn geweer en dolk

 

Naer 's lands gebruik, en woedde op 't hart van 't Roomsche volk.

 

De lucht wierd duister door de schichten, die steeds vloogen,

 

En scheen een naare nacht in aller krijgers oogen,

 

Vermengt met donder en met blikzem, wijl 't gezicht

 

Door duizend^z. fakkels, die steeds snorden, wierd verlicht,

 

En door de steenen, die door slingers uit gesmeeten,

 

Vervaarlijk gierden, en door 't vallen 't aardrijk spleeten.

 

De dappre Julius, ziende, in zijn ziel begaan,

 

Dat 't voorste van zijn macht den drang niet uit kon staan,⁺

 

Zond aanstonds, op dat het, dus wreevelig besprongen,

 

Niet door Pompejus om te vluchten wierd gedrongen,

 

Zes nieuwe benden, die den vyand als verwoed

 

Bestreden, wyl hy zelf met een onwrikbren moed,

 

De laaste vleugels van zijn oorlogsmacht hield staande.

 

Pompejus ruitery, hoe zeer hy die vermaande

 

Zich wel te draagen, en bewoogen door geen schand,

 

Vergat den eed wel eer gedaan aan 't vaderland,

 

En worp de zege, die haar toehelde, uit haar handen,

 

Waar door Pompejus knarste uit dolheid op zijn tanden.

 

Nauw viel een ruiter, zwaar gewond door 't woedend zwaerd,

 

Ten zale uit, en daar op vertreeden van het paerd,

 

Of al de ruiters, door die eene in 't hart bewoogen,

 

Verlieten laf het veld, en vlooden niet, maar vloogen

+ Hy voerd zijn Ruitery aan, waar tegen zich Cesars ligtgewapend krijgsvolk zet.

y. Want de Hoogduytschen en de Gallen volgden Cesar, en Pompejus de Koningen Deiotarus, Ariobarzanes, Tarkondimotus, Kothys, en al 't geweld van Thracien, Kappadocien, Cilicien, Macedonien, Grieken, Italien, en van alle Oostersche landen. Zie Florus 4 B. Lucanus 1 en 3 B.

z. Deze brandende Fakkels wierden van de Romeinen, Faces genoemt, en dat zy van hen gebruikt, en onder de vyanden geworpen wierden getuigt Lukanus met deze woorden:

- inde sagittae,

Inde faces & saxa volant.

dat is:

De pijlen vloogen hier van daan, en ginder heenen
D'ontstooke fakkels, daar een regenbui van steenen.

+ Cesar ondersteund zijne deinzende benden, waar door hy Pompejus Ruitery op de vlucht brengt.

[p. 48]

 

In een gedrongen op hun eigen voetvolk aan,

 

Met losse toomen dat gereed stond om te slaan.

 

Toen scheen de burgerstrijd als op een nieuw herbooren.

 

⁺ Men kon door 't naâr geschrei der stervende nauw hooren,

 

Men zag niet anders als een gruwelijke moord.

 

't Geknars der beukelaars wierd aan 't gesternt gehoord.

 

De vader wrong het zwaard door 't hart van zoons en maagen.

 

Men zag de razerny de broêr den broeder daagen,

 

Terwijl de zwager op den zwager gruwlijk woed,

 

En 't droef Farsalie beverfde met zijn bloed.

 

De vrees stond heel geprent in 't hart der Pompejaanen.

 

Hun Arendstanders en de Syrische oorlogsvaanen

 

Verdweenen, eer ten toon gevoerd in groot getal.

 

De Kappadocier, d'Armenier, de Gal,

 

d'Iberier, en al de volkren van Galaaten

 

Verflauwden, ieder scheen die felle strijd te haaten.

 

Toen kwam het op het gros van 't leger aan, de hoop

 

Van Held Pompejus, die van bloed en etter droop,

 

Daar hield de strijd zich op, dewijl ze als paalen stonden,

 

Getroost den eed, waar aan hun leven was verbonden,

 

Gestand te doen. elk beet, wanneer hy zwaar gewond

 

Voor over storte, uit wraak het aardrijk met den^a. mond.

 

Held Cesar ziende dat zijn volk niet door kon breeken,

 

⁺ Reed als een^* woedend mensch, van dolle toorne ontsteeken,

 

Rontom zijn benden, die hy moedigde en ontstak

 

Meer door zijn daaden dan de woorden, die hy sprak.

 

Ook zag hy hoe dat hem de krijgsknecht had gedraagen,

 

Wiens zwaerd bebloed was, wie gedoodverft en verslaagen

 

Wanneer hy met een pyl een Roomschen burger schoot,

 

En die opofferde aan zijn woeden en de dood.

 

Men zag hem steeds door 't veld dan gins, dan herwaarts zweeven,

 

Op dat hy zien zou wie rampzalig kwam te sneeven,

 

En als hy iemand van de zijne zag gewond,

 

Was hy 't, die met zijn hand de doodkwetzuur verbond,

 

Om 't bloed, zo 't mooglijk was, in zijnen loop te stelpen.

 

O mannen, riep hy, een Torquaat kan ons meer helpen

 

Als tien Romeinen, treft den Raad in 't aangezicht,

 

En toont dat gy in moed voor geen Metellen zwicht,

+ De uiterste hevigheid van 't gevecht, en 't verflauwen van Pompejus hulpbenden.

a. Een dolle gewoonte, gemeen ook in de helden-eeuwen by de Grieken, Thebaanen en Trojaanen. Zie Homerus, doorgaans in zijn Il. Statius in de Theb. Virgilius, in de Eneas, enz.

+ Cesar stelt alles in 't werk om door Pompejus leger heen te slaan: zijn handel ontrent zijn volk.

* Lukanus 7. B.

[p. 49]

 

Woed op hun Oversten,^† en spaart uw strijdgenooten,

 

Hun bloed eischt Cesar maar alleen van u vergooten.⁺

 

Die bragt hy pijlen, die weêr schïchten, dreef hen aan;

 

Ja hy ontzag zich niet, die hy verbaast vond staan,

 

Of stil, of wijkend, noch zich kwijten naer behooren,

 

Hen fel te klinken, met zijn zwaare lans, om d'ooren.

 

De lijken laagen nu als bergen op elkaâr,

 

Wier aangezichten, hoe vertreeden, echter naâr

 

De wreede tekens van hun razerny behielen.

 

De grijze Charon kon met zijne boot de zielen

 

Niet overzetten naer den droeven jammerpoel;

 

Vorst^b. Pluto meende zelf dat zijn gevreesde stoel

 

Bestormd wierd, om hem trots uit zijn gebied te klinken:

 

De boot scheen, als hy voer op Acheron, te zinken:

 

De helhond^c. Cerberus wierd door het bassen hees.

 

Domitius,^d. die met zijn dood zijn trouw bewees,

 

Wierd nau van Cesar, zwaar gewond, in 't veld vernoomen,

 

Of hy vloog derwaarts heen, en beet, naby gekoomen,⁺

 

Hem deze woorden toe: nu gaat gy heene, en laat

 

t'Ontijde uw leven, o navolger van mijn staat;

 

Doch men laat echter niet, ten zy gy sterft, te strijden.

 

Zijn ziel, hoe wel zy reeds door 't bloeden was aan 't glijden,

 

Hield op die schampre taal noch wat in 't lichchaam stand.

 

Ik, sprak hy hygende, sterf nu voor 't vaderland,

 

Doch ik daal vry in 't graf vol doodelijke wonden,

 

En 'k hou den eed, die me aan Pompejus heeft verbonden,

 

Dien ik voor hooft erken, eer dat ik u verwoed

 

Het loon zie trekken van 't gestorte burgerbloed,

 

Dat gy als beeken langs Farsalie doet stroomen,

 

Om u te zetten op den troon van 't vrye Romen;

 

Maar wijl uw zaak, tieran, tot noch in twijffel staat,

 

En dat uw zwager u in macht te boven gaat,

† Florus 4 B.

+ Vervaerlijke toestand van 't slagveld en der gesneuvelden.

b. De zoon van Saturnus en Ops. Hy kreeg den naam van Pluto, toen de Heidenen waanden dat hy de Helgod was. Zie Isidorus. De Latijnen noemen hem Dispater, dat is, Vader des Rijkdoms, ook werd hy van eenigen Orcus, dat is, Zwelger, om dat d'aarde alles inzwelgt, en weêr voortbrengt 't geen ze ontfangen heeft, genoemt.

c. Een gruwelijk en groot gedrocht, geteeld van Tyfon; zijn gestalte was als een hond, doch had drie hoofden, wier halzen en huid met een slangachtig hair bedekt waren. Zijn plicht was de poorten der hel te bewaaren, en die gewillig kwaamen vriendschap te doen, en die aarzelden te verslinden. Zie Hesiodus, Virgilius, &c.

d. Lucius Domitius Enobarbus, die in 't 700 jaar van Rome met Appius Klaudius Pulcher Burgermeester was. Hy koos in 't begin van den Burgerlijken oorlog de zy van Pompejus, waar na hy, toen Cesar Korsinium, heden Sancto Perino, of Sancto Pellina genoemt, omcingeld had, van zijn benden met de stad aan Cesar overgeleverd wierd; des hy, Cesars gramschap vreezende, zich zelven wou vergeeven, doch voor vergift een slaapdrank indronk. Weer bekomen zijnde, schonk hem Cesar niet alleen het leven, maar gaf hem al zijn veroverde staten, en liet hem gaan daar hy wilde. Eindelijk is hy, na dat Cesar Pompejus in Farsalie geslaagen had, onder de dooden gevonden. Zie Plutarchus in 't leven van Cesar, Lukanus 7 B. Florus 4 B.

+ Cesars verwijt aan Domitius, nu doodelijk gewond, en zijn antwoord.

[p. 50]

 

Mag ik noch hoopen, zelf op 't einde van mijn leven,

 

Dat gy, tot wraak van hem en my, zult wreeder sneven.

 

Ja... mit vloog met zijn bloed de ziel uit 't lichchaam heên.

 

⁺ Pompejus, in zijn ziel verslaagen, klom alleen

 

Op een verheeven plaats, van waar hy kon beschouwen

 

Hoe zijne benden den gezwooren krijgseed houwen:

 

Toen zag hy bevende, wanneer hy in het rond

 

Zijn oogen sloeg, hoe 't met zijn legermachten stond.

 

Hy zag, zo ver 't gezicht langs d'aarde heen kon strekken,

 

Zijn volk vast wijken, en in snellen vlucht vertrekken,

 

En dacht, wie door een pyl voor over viel in 't zand,

 

Dat die hem snorde door de ziel en 't ingewand.

 

Wilt, sprak hy, groote Goôn, 't onnozel bloed doch spaaren,

 

Dat nu gelijk een stroom langs d'aarde vloeid uit d'aaren!

 

Stort, hebt gy lust in bloed, op my uw donder: dood

 

Mijn waarde zoonen, en mijn lieve bedgenoot;

 

Wy zijn bereid om ons voor 't vaderland te geven.

 

Wat heeft het bloed, dat nu het land bevlekt, bedreven,

 

Dan dat het moedig voor zijn vryheid heeft gestreên?

 

Mit klom hy af, en reed om zijne benden heên,

 

Die hy rampzalig zag van Cesars volk beneepen,

 

Des, om haar alle niet in haar bederf te sleepen,

 

Noch dat zy zouden door het woedend zwaerd vergaan,

 

Liet hy den aftocht voor zijn legioenen slaan.

 

Terstond vlood ieder om zijn leven te behouwen.

 

Maar Held Pompejus, in wiens oog men kon beschouwen

 

Een edle fierheid, hield gelijk een krygsheld stand,

 

En zag het vlieden aan, getroost voor 't vaderland

 

Zijn bloed te storten, en zijn ramp niet t'overleeven,

 

Het krijgsvolk, dat zich reeds had op de vlucht begeeven,

 

Dit ziende, kwam te rugge, en bood zijn keel en borst

 

Weêr bloot te zetten voor de welvaard van zijn Vorst.

 

Des moest hy eindelijk, door hoogen nood gedreeven,

 

Zich naar de paalen van zijn leger heen begeeven,

 

Waar uit hy naar^e. Larisse als een verbaasde vlood,

 

En nergens stant hield tot hy by zijn bedgenoot

+ Pompejus benart, klimt op een hoogte van waar hy 't gevecht en de nederlaag der zijnen beschouwt, laat daar op d'aftocht blaazen, en komt vluchtende by zijn gemalin.

e. Een stad in Thessalien, aan de rivier Peneus gelegen, van Akrisius gebouwd, waar na Achilles, Larisseus genoemt word.

[p. 51]

 

Te^f. Lesbos lande, alwaar Kornelia, bewoogen

 

Met zijne vlucht, haar man ontfing met^g. schreiende oogen.

 

Toen Cesar 't bloed zag en de lijken, zwaar gewond,

 

Op een gestapelt, riep hy: spitsbroêrs, staakt terstond

 

Dit doodelijk gevecht: daar 's bloed genoeg vergooten,

 

En spaart het leven van uw eige landgenooten;

 

Maar wilt gy strijden, tast terstond het leger aan:⁺

 

De zege is ons zo gy dat moedig durft bestaan.

 

'k Geef u al 't gout, 't geen eer Pompejus heeft bekoomen

 

In zo veel slaagen, en den vyand afgenoomen,

 

Ja, 'k geef u alles, wat gy vinden zult, ten buit.

 

De schat, die Asia in haaren schoot besluit,

 

Zult gy daar vinden, wijl de Vorsten met hun machten

 

De grootste schatten van hun rijken mede brachten.

 

't Staat alles vaardig, en de tafels zijn bereid.

 

Nauw had Held Cesar dit zijn benden voorgeleid,

 

Of ieder vloog als dol om 's vyands legerwallen,

 

Op hoop van zulk een buit, kloekmoedig t'overvallen.⁺

 

Wat dijk, wat gracht kon hen weêrhouden in hun loop

 

Daar 't loon des oorlogs was voor zulk een prijs te koop?

 

Zy zaagen pieken aan, noch zwaarden, en verwoeder

 

Verschoonden maagen, noch de broeder niet den broeder,

 

Maar al wat weêrstand bood wierd deerelijk vermoord.

 

Na weinig tijds was reeds de voorste legerpoort

 

Verwonnen, daar het volk als woedend in kwam dringen.

 

Wie kon hun raserny toen stuiten? wie bedwingen?

 

Des vlood de krijgsknecht van Pompejus 't leger uit,

 

En gaf den vyand zijn verwonnen schat ten buit.

f. Een eiland in de Egeesche zee, de hoofdplaats van Eolien, die eertijds het gebied over al de Trooische landen gehad heeft. Haar omtrek is elfhonderd stadien, van het noorden tot het zuiden, en haar langte vyfhonderd zestig stadien. De voornaamste stad; die daar op lag, was Mitylene, waar van het geheele eiland Mitylene genoemt wierd, aan wiens westkant Pyrrha lag. Zie Strabo.

g. Toen ik in 't maaken van mijn Keurstoffe de droefheid en tedere liefde van die edelmoedige en rampzalige vrouw overdacht, trachte ik haar met deze vaerzen te troosten:

Kornelia, bedaar, hou op van schreijen,

Pompejus leeft, hoewel hy vluchten moet;

't Lot wil hem noch van u niet eeuwig scheijen;

Egipten wacht dat heerlijk bloed:

Dat bloed, dat stremmende van hartzeer en van spijt,

De droeve klacht hem van zijn vrou verwijt.

Hou op, dewijl uw treuren

Hem 't hart zal scheuren.

Hoe! staat gy beide als onverzetbre steenen?

Heeft dan mijn troost geen klem op uw gemoed?

Ach! 'k hoor uw krijgsliên, en uw maagden weenen;

Ei, stelp dien droeven traanenvloed.

Bedaar Kornelia, uw trouwe bedgenoot

Braveert het lot noch, en het woên der dood;

Egipten zal die straalen

Doen nederdaalen.

+ Cesar raad den zijnen fluks Pompejus leger aan te tasten, en geeft hen alles ten buit.

+ Waar op zy het kloekmoediglijk bemagtigen, en de Pompejaanen de vlucht kiezen.

[p. 52]

 

Toen wierd 't gesteente en 't goud dat^h. Hebrus voort kwam brengen,

 

Een stroom, gewoon zich met veel andre te vermengen,

 

Geplonderd, en de schat die^i. Arimaspus geeft,

 

En in wiens zuiver zand de schoone goudaâr leeft.

 

De tenten wierden, die Pompejus had verlaaten,

 

En zo veel Raaden, van moetwillige soldaaten

 

Trots ingenoomen, en, al wat m'er vond, gerooft.

 

⁺ Nu kon Held Cesar, 't geen hy eer zich had belooft

 

Uit d'edle trekken van zijn krijgers, met zijn oogen

 

Beschouwen, hy zag bloed en lijken onbewoogen,

 

Langs d'aarde, deerelijk vertreden, uitgestrekt,

 

Wier stank de zuivre lucht alreede had bevlekt,

 

Dewijl hy wilde dat geen vyand wierd begraaven,

 

Maar opgeoffert aan de^k. kraan, en gier, en raven.

 

Ja hy heeft zelf 't pansier aan eene stam gehecht,

 

En trots een^l. praalzuil van de wapens opgerecht,

h. Een rivier in Thracien, die zijn oorspronk uit de berg Rhodope neemt, en onder wiens zand het schoonste goud gevonden word. Zie Strabo.

i. Een rivier in het Ariaansche Scythien, trekkende naar het noorden, en overvloejende van goudzand, van wiens volkeren Lukanus in zijn 3. B. zegt:

- auroque ligatas,

Substringens Arimaspe comas.

dat is:

En d'Arimasper, die zijn hair in goude mutzen
By een bind.

+ Cesars gedrag ontrent de verslagene, en 't oprechten van zijn zeegeteekenen.

k. Lukanus zegt op 't einde van zijn 7 Boek, dat de Gieren, die op dien tijd gewoon waaren om de kou uit Thracien, naar den Nijl te vliegen, haar vlucht naar Farsalie zetten, en dat de Kranen en Ravens, door de stank der lijken in zulk een overvloed kwaamen, dat al de bosschen daar omtrent van dat gedierte krielden, en dat'er geen boom op dien tijd te vinden was, die niet door haar met bloed en etter was besmet.

l. Van de Romeinen, Trofeën genoemt. Deze Praalzuilen waaren stammen van boomen, geknot zijnde van haar takken, waar aan d'overwinnaar de wapenen van zijn vyand, tot teken van zijn dapperheid en overwinning, ophing. Zie Virgilius 11 B. Enead. Statius, Thebaid. 11. Klaudianus 2 B. in Ruffinum. Ook is het woord Tropaeum, of Trophaeum afkomstig van het Griekse τϱέπω, ik keere, om dat deze tekenen gezet wierden op die plaats, alwaar de vyand keerde, en de vlucht nam. Zie Is. Kasaubonus in zijn aantekeningen op Suetonius, 1. B. Cap. 11. doch Ant. Mancinellus brengt'et in 't 3 B. Georg. van het Griekse woord τρεωόω, het welk, ik brenge op de vlucht, of ik verwinne betekent; want hy zeit, dat een Veldoverste, die den vyand op de vlucht gebracht had, het Tropheum verdiende. Groot verschil is by de schrijvers, van welke boomen de Praalzuilen gemaakt wierden; want schoon Virgilius 11 B. Eneid. Statius 11 B. Thebaid. Klaudianus 1 B. in Ruffinum zeggen, dat men Eykeboomen daar toe gebruikt heeft, zo getuigen echter Celius Rhodiginus lectionum antiq. 12 B. Cap. 19. C. Plinius secundus Histor. Natur. 15 B. Cap. 4. Aristofanes in zijn Blyspel van Plutus 2 Bedr. 5 Toon. dat Olijfboomen daar toe gebruikt wierden; doch Blondus Flavius zeit duidelijk, Romae Triumphantis 10 B. dat men daar toe boomen gebruikte, welke in die plaats gevonden wierden. Ook wierden zy van steen gemaakt, want Alex. ab Alexandro getuigt Genial. dier. 1 B. 22 H. dat door Fabius Emilianus, toen hy de Franken by de Rhone verwonnen had, een Trofee van witte steen opgerecht wierd. 't Zelve getuigt hy ook van Germanikus, toen hy de volkeren tusschen den Rhijn en Elve had t'ondergebracht. Ook rechtte Augustus, ter gedachtenisse van den zeestrijd in Egipten, een zuil van Koper op; waar toe hy al de kopere voorstevens van de vloot nam. Zie Virgilius 3 B. Georg. zelf zeit Florus 2 B. 4 H. en Rob. Vulturius de re mil. 12 B. 17 H. dat'er Goude Praalzuilen opgerecht zijn. De schrandere schempdichter Juvenalis, bespottende d'ydele roemzucht der wapenen, beschrijft de Praalzuil aldus:

Bellorum exuviae truncis affixa Tropaeis, &c.

dat is:

Op een triomfzuil nu ten oorlogsroof gezet;
Tot zegepraal het schild, het harnas en 't helmet,
Daar 't mondstuk by hangt, en 't gareel der oorlogspaerden,
Berooft van disselboom; de vlag, door 't spits der zwaerden
Braaf van de mast gehaald van 's Admiraals galei,
Geboeide slaven, en gevangens, wier geschrei
De ruime lucht vervult daarze in den trots gebouwden
Triomfboog staan; wie zou dit niet voor heerlijk houden?

[p. 53]

 

Tot teken dat hy had zijn vyanden verdreeven,

 

En overwinnaar van hun oorlogsmacht gebleeven,

 

Wijl hem de zege op Held Pompejus grooter dacht,

 

Als toen Eneas sloeg^m. Mezents, en al zijn macht.

 

Op 't toppunt zag elk een 't helmet des vyands prijken,

 

't Verbrooke schietgeweer der overwonne lijken,

 

Hun zwaerden, spiessen, en hun schilden, die zo hier

 

Zo daar doorreegen zijn, vercierden 't borstpansier,

 

Daar hy zelfs d'^n. Arenden, zijn schoonzoon afgenoomen,

 

Heeft bygevoegt tot smaat dier volkren, en van Romen.

 

Men^* zegt dat, toen de slag geschiedde in 't open veld,⁺

 

Het overwinningbeeld, dat te Elis was gesteld

 

Recht over Pallas, en in haar vermaarde tempel,

 

Zich omgekeert had naer den deur toe en den drempel;

 

Ook wierd in^o. Pergamus een naâr geluit gehoord

 

Van krijgstrompetten, toen de Romer wierd vermoord;

 

Ja t'^p. Antiochien vernam men wonderstukken,

 

En vreemde tekenen van Cesars krijgsgelukken.

m. Koning van de Tyrreners, die Eneas na een hard en wreed gevecht overwonnen heeft, en van zijn wapens, volgens zijn belofte aan Mars, een praalzuil oprechte, die Vondel uit het 11. B. van Virgilius aldus beschrijft:

De Vorst Eneas geeft zijn kerkbelofte, en gaven,
In 't krieken van den dag, en plant een' eiken stijl,
Of boom, geknot van al de takken met de bijl,
Op 's heuvels hoogen bult, en trekt met zijne knaapen
Den stam het harnas aan, en schitterende wapen,
Den uitgeschudden roof des bloedigen tierans
Mezents, u, groote Mars en God van d'oorlogskans,
Tot eere en zegepraal; verziet den stam grootmoedig
Met staalen helm, en kam, noch rood bemorst, en bloedig,
En met verminkt geweer des dooden, en 't panssier,
Op twalef plaatzen hard getroffen, en heel fier
Doorschooten; en hy bond den kopren schild, vol reeten,
Aan zijnen slinken arm en hing het zwaard, vermeeten
En trots, hem op de zijde, in zijn yvoore schee.

n. In dezen bloedigen slag, daar niet meer als 200 soldaaten van de zyde van Cesar gemist, en van de zy van Pompejus ontrent de 15000 gebleeven zijn, en 24000 gevangen wierden, bekwam Cesar 180 krijgsvaandelen, en negen Arenden; welke Arenden, als zommige willen, hy tot smaat van Rome een geheelen dag rontzom zijn opgerechte praalzuil ten toon zette. Zie Cesar in 't 3. B. der Burgerlijke oorlogen, Plutarchus in 't leven van Cesar. Lukanus 7 B.

* Cesar in 't 3 B. der Burgerlijke oorlogen.

+ Vreemde voorvallen ten tijde van 't gevecht.

o. In Pergamus, een stad in Azië, heeft men binnen het verborgenste en 't heimelijkste gedeelte des Tempels, 't welk de Grieken noemen Adyta, en waar in 't niemand geoorloft is te gaan dan alleen de Priesters, een groot geluit van trompetten gehoord. Zie Cesar in 't 3. B. van zijn burgerlijke oorlogen.

p. Even op den zelfden dag, ja op het zelve uur, als de strijd tusschen Cesar en Pompejus in Farsalie begon, is t' Antiochien in Syrien tweemaal zodanigen grooten geroep eens heirkrachts, en zodanigen geluit der trompetten gehoord, dat al de burgers daar over in de wapenen op de muuren geloopen zijn, hoewel deze stad meer dan honderd mylen van Farsalie lag. Ook wierd binnen de stad Tralles in de tempel van d'Overwinning, alwaar de burgers een beeld van Cesar gewijd en gesteld hadden, in die dagen een zekere hand gezien, welke door het overwelfzel in het dak, tusschen de zamenvoegingen der steenen scheen uit te steeken. Zie den gemelden schrijver; nevens Suetonius en Plutarchus in 't leven van Cesar.

[p. 54]

 

⁺ Nauw hoorde Cesar uit een algemeen gerucht,

 

Hoe dat Pompejus was naer^q. Cyprus toe gevlucht,

 

Van waar hy aanstonds naer^r. Pelusium zou steeken,

 

Of hy heeft datelijk zijn leger op doen breeken

 

Om hem te volgen; maar hy zag nauw 't droevig oord

 

Van 't schelmsche Egipte, dat Pompejus had bekoord,

 

Of hy heeft aanstonds daar de wreede maâr bekoomen,

 

Hoe hem^s. Septimius het leven had benoomen,

 

Uit last des Konings, die hem ook naer 't leven dong.

 

Des na hy^t. Kato, en^u. Pompejus zoonen dwong,

+ Cesar, vervolgt Pompejus in zijn vlucht naar Egipten daar hy omkomt, en keerd daar op zegepralende naer Rome.

q. Een eiland in de Syrische zee. Plinius zeit dat het voor deze Akamattis, Cerastis, Aspelie, Amathusa, Makarie, Krypta en Kolinia genoemt wierd. Festus schrijft, dat het van ouds den bynaam van Erosa had, dewijl aldaar overvloedig koper gevonden wierd. Het heeft ook den naam van Pafos, na een stad die op het zelve leit, en aan Venus toegewijd is, alwaar zy in een tempel, haar ter eere gesticht, dagelijks met de grootste genegentheid geëerd wierd. Zie Horatius.

r. Een stad op d'uiterste grenzen van Egipten, gebouwd van Peleus, vader van Achilles. Veeltijds word zy Heliopolis of Zonnestad, genoemt, tegenwoordig draagt zy den naam van Damiaten.

s. Nauwelijks was Pompejus aan de stranden van Egipten gekomen, of hy wierd van Septimius, Achillas en Salvius verzocht in hun boot over te stappen, dewijl zijn galleyen, door d'ondieptens, niet dicht aan de wal konden komen, 't geen hy deed; doch nauwelijks halver wegen gekomen zijnde, wierd hy van die drie schelmen, uit last van Ptolomeus Dionysius, koning van Egipten, vermoord; op welk gezicht de gantsche vloot zulk een groot gekrijs gaf, dat de strand dreunde. Hoe zeer zijn edelmoedige doch rampzalige vrouw kermde beschrijft Lukanus in zijn 8. B. met deze woorden:

- O conjux, ego te scelerata peremi,
Lethiferae tibi causa morae fuit avia Lesbos. &c.

dat de Heer Vollenhove aldus vertaalt:

Ik, ik, o bedgenoot, ik heb u schelms vermoord,
Want Lesbos, daar ik zat, heeft u te dwaas bekoord
Door min, te lang verlet, te verre och afgeleegen,
En Cesar voor u komst den Nijlstroom ingekregen.
Want wie dorst anders zulk een gruwelstuk bestaan?
Maar moorder, wie ge zijt, 't zy gramme Goôn u raân,
Of Cesars haat, of vrees Pompejus aan te randen,
Gy woed onkundig van zijn hart en ingewanden.
Gy moord hem, daar hy zelf den moordsteek wenschen zou.
Hy ly' niet minder dan de doodstraf, en aanschou
Mijn hooft eerst, van den romp gehouwen, menigvuldig
Ben ik aan burgerkrijg en al dees rampen schuldig,
Die d'eenigst van mijn sex hem byblijf, zonder schroom,
In 't leger en ter zee, hem herberg, wellekoom,
Schoon 't noodlot hem vervolgt, door ramp noch nederlagen
Ooit afgeschrikt, dat Vorst noch Koning zelf dorst wagen.
Och bleef ik hierom t'scheep? hebt gy me dus gespaart,
Trouloze bedgenoot? en was ik 't leven waard,
Toen gy liept in uw dood? ik wil, ik zal ook sterven,
En van geen Konings gunst noch wreedheid dit verwerven.
Verguntme los in zee te springen: vlecht een strop
Van 't scheepstou, o matroos, en knoopme daatlijk op:
Of iemand anders van de trouste reisgenooten,
Die niet onwaard is het gezelschap van den Grooten
Pompejus, trekk' zijn zwaard, en helpme spoedig voort.
Pompejus hy heusch verplichten door een moord,
Die Cesars wapenen en wrok word toegeschreven.
O wreedheid, die mijn trou hier hindert, my, het leven
Dus moê, de dood misgunt! men dwingt, men houdme vast.
Geweld! ik ly geweld! o echtgenoot, wat last!
Gy zieltoogt noch, en hebt den doodsnik niet gegeven;
En uw Kornelie is alrê niet vry gebleven,
Geen voogd meer van zich zelf, de dood word my verboôn,
Tot Cesars lust gespaart, en my tot zwaarder hoon.

t. De grootste en oudste vyand van Cesar, die, toen hy van Cesar binnen Utica een stad in Afrika, belegert was, zich liever edelmoedig, of eerder wanhoopig, wou dooden, dan zich aan Cesar, van wien hy alles goeds te hoopen had, overgeven. Zie Dio 43 B. Festus Sabeus doet hem stervende in een puntdicht aldus spreeken:

Wat hooptge, o Kato, nu de stad het op moet geven?

Bestaa een Katoos stuk, dat moed noch glory derft.

Gy plagt voor 't vaderland te strijden en te leven:

Zoudge in zijn val noch staan, of leven, nu het sterft?

u. Kneus en Sextus Pompejus. D'eerste overwon Cesar in een bloedige slag by Munda, waar door geheel Spanje met de dood van Kneus Pompejus in zijn macht kwam, terwijl zijn jongste broeder te Korduba was. Zie Plutarchus, en Suetonius in 't leven van Cesar, Appianus, Cesar, &c.

[p. 55]

 

En 't land beteugelde der dappere^w. Afrikaanen,

 

Het trotze Spanje voor zijn moedige oorlogsvaanen

 

Deed beven^x. Farnaces en^y. Juba had verkeerd,

 

Is hy gelukkig weêr naer Rome toe gekeerd,

 

Daar hy zijn vyanden, van edel vuur gedreeven,

 

In plaats van straffen, al hun feilen heeft^z. vergeeven.

 

En voor zijn volkeren de^a. zegepraal bereid.

 

Dus is door hem de grond der Monarchy geleid,⁺

 

Gelijk door Romulus de grond van Romes muuren.

 

Een stad die machtig scheen alle eeuwen te verduuren,

 

Die al de wereld door haar gaven heeft geboeid,

 

En tot een Koningin der steeden is gegroeid,

 

Wyl d'edelmoedigheid dier volkren alle rijken

 

Te boven ging, noch by die deugd zich kon gelijken:

 

Dit toont ons^b. Scipio, die, toen Karthagoos wal,

 

Die door^c. Xantippus en den dappren^d. Hannibal

 

Zo moedig was beschermd, door hem was ingenomen,

 

Hy van de buit, wanneer hy weder kwam te Romen,

w. Met welk een heldendapperheid hy de stad Leptis, en geheel Afrika ingenoomen heeft, getuigen Plutarchus, Suetonius, Appianus, Florus, Dio, en Cesar in 't 5 B. van zijn borgerlijke oorloogen.

x. Koning van Pontus, zoon van Mitridates. Dezen sloeg Cesar by Zela, zo zeer, dat hy een van d'eerste was, die te paard naer zijn koninglijk Bosforus vluchte, alwaar hy door Asander, een van zijn hooftmannen, die in zijn afwezen tegen hem opgestaan was, doodgeslagen wierd. Over deze schielijke verwinning schreef Cesar aan zijn vrienden, om hem de staat van zijn zaaken bekent te maaken, deze woorden: veni; vidi; vici, dat is, ik kwam; ik zag; ik won. Zie de bovengemelde schrijvers.

y. Koning van Getulien en Mauritanien. Deze, als hy na veel bloedige slagen van alle hulp ontbloot was, vlood naer zijn stad Zama, alwaer zijn vrouw; kinderen, en schatten waren; doch de steedelingen, wetende dat de Koning, als hy de stad niet langer houden kon, beslooten had al zijn schatten, met die van de stedelingen, en ook hen zelf, op de groote markt, daar hy een groote houtmijt hier toe had laten oprechten, te verbranden, slooten de poorten voor hem toe, schoon hy, in 't eerst dreigde, daar na weemoedig bad; waar op hy, verstaande dat zijn stedehouder Sabura door Sittius overwonnen en gedood was, en dat zijn heele rijk voor zijn vyanden ten prooi lag, zich wanhoopig doorstiet. Zie de voorgenoemde schrijvers.

z. Want hy, het voorbeeld van Marius en Sylla niet willende volgen, pleegde aan niemant wraak, maar vergaf het ongelijk grootmoedig; ja hy rechte de beeltenissen van Pompejus, die neêr geworpen waren, weder op; waarom Cicero zeer wel zeide, dat Cesar, door 't weêroprechten van Pompejus beelden, de zijnen verzekert had. Zie Plutarchus en Suetonius in 't leven van Cesar.

a. Zie zijn vier zegepraalen, waar mee hy te Rome kwam, en hoe heerlijk die uitgevoerd wierden by Dio Kassius 43 B.

+ Romes grootheit kortelijk aangetoont, nevens de blijken van d'overmatige edelmoedigheit en dapperheit zommiger Romeinen.

b. Dat Scipio Emilianus, zoon van Paulus Emilius, na dat hy Karthago overwonnen had, edelmoedig al d'onwaardeerbre buit versmaat heeft, niet voor hem als slecht den naam van Afrikanus begeerde, die hem met groote toejuichingen gegeven wierd, getuigen Livius, en Appianus Alexandrinus in zijn Punischen oorlog, Plutarchus in 't leven van Scipio.

c. Opperveldoverste der Karthaginezen, die door 't verraad van Mannius den dappren Regulus by Karthago gevangen nam, en hem, toen de Romeinen, met bewilliging van Regulus, zijn eisch niet involgen wilden, deerlijk vermoorde. Zie Livius, &c.

d. De zoon van Amilkar. Hy was noch geen 9 jaar oud, of hy zwoer uit last van zijn vader voor de Goden, dat hy eer zijn leven dan de haat tegens de Romeinen zou verlaaten. Onder zijn daaden is niet een van de minste geweest de slag by Kanne, een vlek in Apulien. Eindelijk van Scipio overwonnen, vluchte hy tot Antiochus, Koning van Syrien, van waar hy weder genoodzaakt was tot Prusias, Koning van Bithinien, te vluchten, die, het recht der gastvryheid schendende, hem aan Flaminius, Roomsafgezant, overgaf: des hy, niet ziende zijn handen te ontkomen, zich met vergif, dat in zijn ring verborgen was, om 't leven bracht. Zie Livius, Plutarchus en Nepos in 't leven van Hannibal.

[p. 56]

 

⁺ Niets voor zich heeft begeerd dan slechts den blooten naam

 

Van Afrikanus. heeft^e. Germanikus, wiens faam

 

Noch elk in d'ooren klinkt, zijn vyand niet geschreeven,

 

Dat Adgandestrius hem heimlijk wou vergeeven

 

Zo hy 't vergif hem zond? heeft Cesar niet veracht

 

De^* gunst van Farnaces, toen hy zijn gansche macht

 

Hem aanbood, om daar door Pompejus t'onderdrukken,

 

Die eer zijn zy koos toen hem alles scheen te lukken?

 

Heeft hy de^† schriften en papieren niet verbrand

 

Van zijne vyanden, om niet met bloed zijn hand

 

Te verwen, toen hy 't al had naer zijn wensch gekreegen?

 

Ook blonk de dapperheid der Romers aller wegen.

 

Ik wil geen^f. Paulus, noch geen^g. Brutus, noch^h. Serraan,

 

Veel min^i. Dentatus, hoe vermaard door heldendaân,

+ By naamen van Scipio, Germanikus, en Cesar; nevens die van Sceva, dat een wonderlijk heldachtig voorbeeld is.

e. De zoon van Nero Klaudius Drusus. Hy, met Arminius, Vorst der Duitschen, een doodvyand der Romeinen strijdende, was zo edelmoedig, dat hy aan Arminius schreef, dat een zijner grootste vrienden hem vergeeven wilde, indien hy het vergif daar toe aan hem overzond; door welke edelmoedigheid Arminius zo zeer bewoogen wierd, dat hy met de Romeinen vreede maakte, en alle d'Arendstanders, die hy eer Quintilius Varus tusschen de rivieren de Eems en de Lippe afgenomen had, aan Germanikus schonk. Zie Tacitus 13 B.

* Plutarch. in Cesar.

† Suetonius in Cesar.

f. Hoe dapper de Burgermeester Lucius Emilius Paulus zich tegen Hannibal in een slag by Kanne gedragen, en met zijn bloed zijn trou verzegelt heeft, toont, behalve Livius 3 B. Silius Italikus in zijn 10 B. met deze woorden.

Ecce, Cydonaea violatus arundire plantam. &c.

die door de Heer Vollenhove aldus vertaalt worden.

Maar Lentulus, een hooft der benden, middlerwijl,
Getroffen in zijn voet met een Cydonschen pijl,
Reed weg met vollen ren, en gaf zijn paerd de spooren,
Nu scheijende uit den strijd, als heel en al verlooren:
Wanneer hy Paulus zag, die met zijn bloet de rots
Besprengde, daar hy zat, en, van gelaat noch trots,
Vast henevoer naer Stix en d'onderaardsche luchten.
Toen zonk zijn moed heel weg, beschaamt van dus te vluchten:
Toen scheen hem Rome zelf in lichte vlam te staan,
De veldheer van Karthage alrê stadsvesten aan
Te tasten: Latium, met al zijne oorlogshelden,
Verscheen hem gantsch vernielt, verslonden van dees' velden.
Wat hindert Hannibal, wat houd nu tegen, dat
Hy morgen Tyrus heir niet brenge voor de stad?
Zoud gy, o Paulus, in dit onweêr 't schip begeven?
Ik neem den hemel tot getuig: blijft gy niet leven
Uws ondanks, helptge ons nu deze oorlogsrampen niet
Verzachten, gy (verschoon me, indien ik van verdriet
Een harde taal hier voer) och Paulus gy beledigt
Ons meer dan Varro zelf, terwijl ge ons niet verdedigt.
O hoop, o toevlucht nu van Rome alleen, aanvaerd
Dit paerd, ik bidde u, dien u daatlijk van dit paerd.
Ik zal u op zijn rug met hals en schouder heffen,
Daar veilig zetten, dat geen vyanden u treffen.

De Burgermeester, zwaar in 't aangezicht gewond,

Terwijl hem 't bloed ontliep, en vloog uit neuze en mond,
Sprak hier op: vaar met kracht en deugd, u aangebooren,
O Lentulus, dus voort. 't is noch niet al verlooren,
De Roomsche heerschappy raakt noch niet heel te niet,
Zo lang haar zulk een moed en vroomheid overschiet.
Ry voort, en noop, zo veel uw wond dit wil gedoogen,
Uw paerd met spooren: ras naer Rome heen gevloogen,
Den Raad uit mijnen naam gebootschapt (want dees pest
Zal zonder sammelen voortvliegen naar de vest)
Dat zy stads poorten wel toesluiten, vlijtig waken,
En 't roer in dezen storm (dat bidde ik) van 's lands zaken
De zorg van Fabius beveelen, in dit perk
Viel woeste dolheid ons beleid en raad te sterk.
Wat schiet my over, dan mijn leven hier te kroonen
Met een doorluchtig ende, en 't blinde volk te toonen,
Dat Paulus voor den staat kloekmoedig sterven kan?
Of zoude ik nu de stad weêr zien, bedorven van
Mijn wonden? ach hoe dier kocht Hannibal dit vlieden!
Mocht hy my dus verbaast en bang den rug zien bieden!
Zo blo viel Paulus nooit: ik vaar zo snood, zo slim,
Niet naer den Tarterstroom, gelijk een kleine schim:
Ik, die... maar Lentulus, wat houde ik met dees klachten
U op? ry voort van hier, en spil geen tijd met wachten:
Ruk voort, en drijf uw paerd met spere en spooren voort.

Toen vluchtte Lentulus, en bracht dat groote woord

Zo trou den Roomschen Raad, als 't moedig was gesprooken.
En Paulus laat zijn dood voor 't lest niet ongewrooken,
Zo lang zijn adem duurt: gelijk een tyger woed
In 't worstlen met de dood, de beenen, vuil bebloed,
Van een steekt, en den muil noch opspalkt, schoon de tanden
Zijn gramschap niet voldoen, terwijl zijn blikken branden,
Den speer noch aangrimt, byt, en vat met kieze en tong.
Ilerthas werd dit ras gewaar, die hem besprong,
Zijn speer te moedig drilde, en zonder iet te vreezen,
Den held genaakte. hy, uit wraakzucht opgereezen,
Schoot toe, en duwde met zijn allerleste kracht
Den Sidonier de kling in 't hart, hier minst verwacht.
Zijn oog zocht Hannibal in 't end noch van zijn leven,
Op hoop van door die hand den jongsten snik te geven.
Maar Celter, Garamant, en al 't Karthaagsch geweld
Vernielt hem met eên bui van schichten op het veld.

g. Zie wat ik van hem op fol. 20 letter f. gezeit heb, en noch in 't vervolg zal zeggen.

h. De bynaam van Kajus Attilius; afkomstig van serere, dat is, zaajen; dewijl men hem van den akker riep, om het Burgermeesterampt aan te vaarden. Plinius 18 B. 3 H. Die begeerig is zijn bedrijven te weten leeze Viktor.

i. L. Sicinius. Hy wierd Dentatus, dat is, Getant toegenaamt. Het schijnen ongeloofflijke dingen, die Gellius 2 B. 2 H. Valer Maximus 3 B. 2 H. Plinius 7 B. 28 H. en Solinus 6 B. voor geloofwaardig van dezen held verhaalen, om zijne dapperheid. Honderd twintigmaal, zeggenze, heeft hy in veldslaagen gevochten, zesendartigmaal roof behaalt van verslage vyanden, achtmaal verwinnaar in een lijfgevecht voor d'oogen van twee legers, 45 littekens had hy in zijn lijf van voren, niet een van achter. Hy wierd met den tijtel van den Roomschen Achilles vereert. Tot loon van treflijke oorlogsdaaden heeft hy 18 stangen ontfangen, 8 goude kroonen, 14 burgerkroonen, eene belegkroon, 3 muurkroonen, 83 ketens, 25 paardcieraaden, 160 armringen, een geldgeschenk, 10 gevangens, en 20 ossen. Negen triomfwagens heeft hy gevolgt van Veldheeren, die zijne dapperheid voornamelijk aan deze eer had geholpen. Vry meer andere daaden heeft hy uitgevoerd, die Dion. Halikarnasser in zijn 10 B. beschrijft. Eindelijk is hy door bedrog der Tienmannen om hals geraakt; nochtans niet ongewrooken stervende, dewijl hy, van hondert schelmen aangetast, noch 15 nederhieuw, en wel 30 wondde, tot datze, van naby hem schroomende te genaaken, hem, aan alle kanten omringt, met schichten, stokken, en zwaare rotssteenen, van boven afgerolt, eindelijk verpletten en overstelpten. Zie den laatstgenoemde Schrijver, 11 B. Livius 3 B.

[p. 57]

 

En door een Fenixpen onmooglijk af te maalen,

 

D'Opiterginers, noch^k. Vultejus lof ophaalen,

 

Wier heldestukken elk ontroeren, die ze leest;

 

Maar 'k wil Held^l. Sceva, die kloekmoedig, onbevreest

 

Alleen den vyand wist van Cesars legerwallen

 

Kloek af te keeren, met de zegevaan doen brallen.

 

Die edle held, die eer de Gallen had ontroerd,

 

Sprak, toen Pompejus had zijn krijgers aangevoerd,

 

En reeds zijn vaandelen zag op het bolwerk pronken:

 

Naer welke hoolen jaagd, verwijfden, of spelonken

k. Toen de Tribuin Vultejus met zijn schip op de koorden, die de Cilicier onder water gespannen had, bleef zitten, en geen kans zag daar af te raaken, noopte hy zijn soldaten, die nauwlijks duizend in 't getal waren, om den vyand edelmoedig 't hooft te bieden. Een geheele dag wederstonden zy alle hunne vyanden met een ongelooffelijke dapperheid; doch hy geen uitkomst ziende, hoe zeer zijn volk zich weerde, maar dat zy alle in de handen hunner vyanden zouden vallen, verzocht hy hen dat zy elkanderen zouden vermoorden. Nauwelijks had hy dit verzocht, of zy vielen op elkanderen met zulk een dolheid aan, dat van hen alle niet een overbleef. Zie Cesar, Florus 4 B. Lukanus 4 B. die zulks wijtlopig beschrijft.

l. Kassius Sceva, een doorluchtig hooftman, die in een kasteel niet verre van Dyrrachium door het grootste gedeelte van Pompejus macht beslooten wierd, echter zich zo dapper weerde, dat Pompejus genootzaakt was, op 't hooren van Cesars komst te wijken; waar na in zijn schild 120 gaten gevonden wierden. Zie Plutarchus en Suetonius in Cesars leven, Valerius Maximus, Florus 4 B. Lukanus in zijn 6 B. Appianus, en Cesar zelf.

[p. 58]

 

⁺ De vrees en schrik u die nooit Cesar heeft gekend?

 

Een blooheid die zijn volk is eige noch gewend.

 

Hoe, zijt gy, eer gy hebt uw bloed gezien, verslaagen?

 

Noch kan een edle dood uw bloode ziel behaagen?

 

En schaamt ge u niet, daar gy Romeinen zijt, zo laf

 

't Gezicht te wenden van uw trotzen vyand af?

 

Denkt ge om uw eed niet? en is d'eer van u geweeken?

 

Wel, laat een edle toorn dan uw gemoed ontsteeken.

 

Gy ziet hoe dat wy, die de zwakste zijn van macht,

 

Zijn uitgepikt, hoe dat hy tracht met al zijn kracht

 

Om hier aan deze zy kloekmoedig door te breeken;

 

Nochtans zal ik het bloed, dat hy gestort heeft, wreeken.

 

Ik zou zo Cesar hier mijn edle moed mocht zien,

 

Hoe graag ik eer verwerf, gelukkig zijn, indien

 

Ik hier al strijdende mocht voor zijn voeten sterven;

 

Doch zo ik van 't geluk die gunst niet kan verwerven,

 

Zal my Pompejus doch ook prijzen. mannen staat,

 

En toond den vyand een ontzachelijk gelaat.

 

Keert hem uw borst toe om het bolwerk te bewaaren,

 

En laat zijn zwaerden op uw keel en wangen schaaren.

 

't Gedruis van uwe vlucht heeft zich alom verspreid;

 

Het smart uw Veldheer reeds en zijne dapperheid.

 

Komt, laat ons vechten tot dat Cesar komt, en sterven:

 

Hy brengt ontzet, en zal de muur weerom verwerven.

 

Elk stond verwonderd om zijn dapperheid en moed,

 

⁺ En ieder stemde hem te volgen op dien voet.

 

Mit klom hy op een muur van afgevalle steenen,

 

Rolt toorens naer om laag, en plettert armen, beenen,

 

En bekkeneelen van de vyanden tot gruis,

 

Die vierig klommen langs den muur op met gedruis.

 

Al wat van hout of steen hy krijgen kon in handen

 

Verstrekte tot geweer. hy knarste op zijne tanden,

 

En dreigde met zijn lyf den vyand zelf. hy stiet

 

De klimmers op de borst met stokken. wie men ziet

 

De muur genaaken met zijn handen raakt om 't leven.

 

Hy morzelde het hooft met steenen, opgeheven

 

Met zulk een kracht dat plaat noch schild die stutten kon.

 

Zijn arm, die waar ze trof, of raaken kon, verwon.

 

Dien deed hy met zijn bloed en brein de ziel uit braaken,

 

Een ander brande hy met toortzen baard en kaaken,

+ Scevaas aanmoediging der zijnen, tegen Pompejus.

+ Zijn gadelooze moed en dapperheit, zoo in 't aanvallen zijner vyanden, als 't verdadigen zijns zelfs.

[p. 59]

 

Een derde stak hy met een fakkel d'oogen uit,

 

En gaf zijn leden aan een felle vlam ten buit.

 

Toen nu de lijken, op elkanderen gevallen,

 

Opreezen tot den rand der afgestormde wallen,

 

Sprong hy daar over op den vyand in, en zag

 

Noch staal, noch yzer aan, noch 't geen hem treffen mag;

 

Niet anders, dan gelijk een pantherdier, beslooten

 

Van zijn vervolgers, springt met opgeheeve pooten

 

De sprieten over; en verschrikte al wien hy zag

 

Met brandende oogen aan, of door een felle slag.

 

Zijn zwaerd kon, dik van 't bloed der vyanden, meer wonden,

 

En over al geschaart, hoe fel voor uit gezonden,

 

Maar brak de leden met een gadelooze smart

 

Geheel en al van een, en kneusde zelf het hart.

 

Hy stond als in een muur van vyanden beneepen,

 

En wierd van ieder een kloekmoedig aangegreepen,

 

Geen piek, geen pijl, noch steen kon missen als ze vloog,

 

Maar alles trof hem 't lijf. Fortuin kon van om hoog

 

Een nieuwe strijd zien, en daar by een held beschouwen

 

Die^m. legioenen fier alleen kon tegen houwen.

 

Zijn schild was door 't geweld der zwaerden reeds geklooft.

 

Zijn helm geheel geknot kleefde aan zijn bloedig hooft.

 

Hy had niet meer 't geen hem voor wonden kon verschoonen,

 

Dies, om zich zelf ontbloot van vrees en schrik te toonen,

 

En dat hy zich alleen kon weeren met zijn hand,

 

Wierp hy grootmoedig van zijn arm zijn schild in 't zand,

 

Noch dat Pompejus hem dien laffen naam zou geven,

 

Dat hy alleen niet vocht voor Cesar, maar voor 't leven.⁺

 

Toen vloogen van het heir de pijlen hem in 't lijf,

 

Zo dat hy waggelde, doch staan bleef bleek en stijf.

 

Zijn beenen weigerden het lichchaam meer te draagen,

 

Des zag hy moedig uit wie dat hem kon behaagen

 

Van d'oorlogshelden om zijn leven, ziel en bloed

 

Met hem te wisselen. hy scheen in aard en moed

 

Den olifant gelijk, die, als hy is beneepen

 

Van duizend jagers om ten prooi hem weg te sleepen,

m. D'eerste instelder der Legioenen was Romulus, gelijk Livius, Dionisius, en Plutarchus getuigen. Onder hem begreep het een getal van drieduizend voetknechten, en driehonderd Ruyters, gelijk Rosinus antiq. Rom. lib. 10. cap. 4, uit Livius verhaald. Doch het getal was niet altijd even eens, maar in verscheide tijden, ook verscheide. Daarom zeit Festus dat Kajus Marius het Legioen op zes duizend tweehonderd man beschreven heeft.

+ Hy word aan allen kanten met pijlen getroffen, zonder te zwigten, Sceva krijgt een pijl in 't hoofd, die hy er met zijn eene oog uitrukt.

[p. 60]

 

Een bui van pijlen op zijn huit krijgt, echter staat,

 

En met zijn lange snuit ze aan duizend stukken slaat,

 

Of schuddende den rug, ze in 't zand doet nederploffen,

 

En van geen wonden weet hoe doodelijk getroffen,

 

Dewijl zijn ingewand en hart blijft ongewond,

 

Noch bloed verliest, of schoon zijn huit vol pijlen stond.

 

Geen mensch kon, schoon men zag zijn bloed uit d'adren stroomen,

 

De groote zege, dat hy nederviel bekoomen;

 

Doch hy wierd door een pijl, die als een blikzem vloog,

 

In 't hooft getroffen die hem ging door 't slinker oog,

 

Daar hy ze, al knarssende op zijn tanden, niet liet steeken,

 

Maar ruktte ze onverzaagd, schoon alle spieren breeken,

 

Zelfs met het oog uit 't hooft, en trad ze met den voet.

 

Niet anders dan een beer van Hongarië woed,

 

Wanneer hy in zijn zy is met een pijl geschooten:

 

Hy bijt de tanden zaam, en tracht met muil en pooten,

 

Met draajen, springen, en met wentelen in 't zand,

 

De pijl te rukken uit zijn huit, en ingewand.

 

Hy wierd door deze wond van dolle toorne ontsteeken,

 

Te meer, toen hy het bloed door neus en mond zag breeken,

 

Zo dat men nauwelijks door 't bloed hem kende. voort

 

Wierd by de vyanden van vreugd een galm gehoort,

 

Die niet kon grooter zijn, noch zy meer opgetoogen,

 

Indien die pijl door 't hooft van Cesar was gevloogen.

 

Hy toonde door dien slag geen moed, maar pijn en smart,

 

Doch drukte midlerwijl een felle toorne in 't hart,

 

⁺ En sprak heel flauw: houd op, houd op, o strijdgenooten,

 

Steekt op uw zwaerden, gy hebt bloed genoeg vergooten.

 

'k Ben doodelijk gewond. wat pijlen dat gy schiet

 

Om my te dooden zijn verlooren, en om niet:

 

Ik heb niet meer van doen om tot de dood te koomen,

 

Dan dat zy werden, die my wonden, afgenoomen.

 

Komt, vat my levendig, en draagt my voor de tent

 

Van uw Pompejus, op dat ieder zy bekent,

 

Dat, als'er een gelijk als Sceva komt te sneeven,

 

Hy meer een voorbeeld van getrouwheid schijnt te geeven,

 

En dat Held Cesar, die tot noch voor niemand vlood,

 

Van zijn soldaaten schelms verlaaten wierd in nood,

 

Dan dat hy heeft getracht om door een eerlijk sterven,

 

Een eeuwige eernaam by den naneef te verwerven.

+ Zijn list, en veinzinge van zijn uiterste zwakheit, waar door hy Aulus bedriegt, en doodt.

[p. 61]

 

Rampzalige^n. Aulus die zijn veinzery gelooft,

 

Schiet toe, en tracht zijn vriend, byna van spraak berooft,

 

Van d'aard te lichten daar hy lag ter neêr gezegen,

 

Niet lettende dat hy de punt van zijnen degen

 

Hield naer zijn aangezicht, waar mee hy, zwaar gewond

 

Door Sceva, ziel en bloed moest braaken uit den mond.

 

Zijn moed ontstak weer toen zijn arm was opgeheven;

 

't Scheen of die felle steek hem krachten had gegeven.

 

Des sprak hy moedig, dat het ieder kon verstaan:

 

Zo moet het dien, die my verwonnen houd, vergaan.

 

Ja, zo Pompejus zelf de vrede wenscht t'ontfangen⁺

 

Van my en dit rapier, hy zal ze niet erlangen,

 

Ten zy dat hy zich werpt voor Cesars voeten neer,

 

En hem zijn vaandels stelt in handen en geweer.

 

Hoe, bloode, waant gy dat ik u gelijk zou weezen?

 

Dat ik als gy den dood en 't doodsgevaar zou vreezen?

 

Neen! van u alle is of zijn liefde of zucht zo groot

 

Tot uw Pompejus, als mijn drift is tot de dood.

 

Nauw had hy dit vol moed ten boezem uitgedreven,

 

Of hy zag Cesars heir zich naer hem toe begeven,

 

Waar door Pompejus van een onuitwisbre schand

 

Wierd met zijn heir verlost, dat hy, dus aangerand,⁺

 

Niet voor een man alleen scheen met zijn volk te vluchten.

 

De dappre Sceva, die, hoe zwaar gewond, van zuchten.

 

Noch aarslen wist, bezweek in 't einde, en stortte in 't zand,

 

En gaf den geest terwijl hy 't zwaerd hield in de hand:

 

Waar op zijn spitsbroêrs 't lijk, tot in de ziel bewoogen,

 

Van d'aarde heffen, en 't aanschouwen met hunne oogen,

 

Meer uit godsdienstigheid en liefde als uit ontzag:

 

't Scheen of een godheid in zijn borst verborgen lag,

 

Of dat oprechte trouw en vroomheid van zijn leeden

 

't Volmaakste beeld had naer het leven willen smeeden.

 

Elk trok de pijlen uit zijn lichchaam, die ten toon

 

Gehangen wierden in de Tempelen der Goôn:

 

Ja men ontzag zich niet God Mars t'ontharrenassen,

 

Wijl Scevaas krijgsgewaat zijn godheid scheen te passen.

 

Niet minder stak haar roem in schrandre staatkunde uit,⁺

 

Een kunst daar Rome door is tot de fierste bruid,

n. Een voornaam Hooftman onder Pompejus, die, toen hy heel Azië, en Kappadocien overstroomde, zich door dappere daaden had vermaard gemaakt. Zie Lukanus 6 B.

+ Zijn laatste woorden, waar by hy zich even moedig toont.

+ Hy, zieltoogende, word van Cesar ontzet, en geeft eindelijk den geest.

+ Staatkunde der Romeinen aangevoerd.

[p. 62]

 

En Koninginne van de wereld opgeklommen,

 

En trots haar voet zette op den nek der Koningdommen.

 

Lust u een voorbeeld? zie 't in^o. Prusias. hoe laf

 

Liet hy Bithinien, en zijn gevreesde staf,

 

Ja al zijn rijken door Flaminius niet dwingen,

 

En door dien afgezant de groote zege ontwringen

 

Op Eumenes, daar hy zo machtig was in 't veld

 

Als Rome zelf, en tot zijn bystand had een Held,

 

'k Meen Hannibal, die, schoon hy moest als balling zweeven,

 

⁺ Elk een op 't noemen van zijn blooten naam deed beeven.

 

Het bloejend Rome wierd ook door zijn wetten groot.

 

My lust niet op wat wijs^p. het leger zich besloot

 

Met dijken, opgehaald van zooden, hoe men vesten

 

En steeden sloopte, en die aan 't leger gaf ten besten,

 

Op dat men bouwde 't geen noch stormgevaard of ram,

 

Noch barssen bok met vrucht te breeken ondernam,

 

In welkers omtrek men moerassen kon beschouwen,

 

En wild, en bosschen, op 't wijdloopigste t'ontvouwen.

 

Of op wat wijze men het steil gebergte spleet,

 

En weg zette, op dat zich het leger wyd en breed

 

Kon plaatzen, daar een gragt, van twepaar elleboogen

 

In breette en diepte, om heên vol water wierd getoogen.

 

Hoedanig^q. d'Uitreis was,^r. de Voortocht,^s. d'Overtocht;

 

Of hoe 't^t. bevel en wil des Veldheers wierd volbrocht.

o. Na dat Antiochus de slag in Frygien tegen de Romeinen verlooren had, vluchtte Hannibal naer Prusias, Koning van Bithinien, die, door zijn raad gesterkt, byna geheel Azie overstroomde, en Eumenes, Koning van Pergamus overwon. De Raad deze voortgang ziende, en gewoon de Vorsten door haar staatkunde te ringelooren, zonden Titus Quintius Flaminius, als afgezant, naer Prusias, die door zijn beleid zo veel by dien Koning te weeg bracht, dat hy Attalus, de rijken van zijn broeder Eumenes, reeds door hem verwonnen, afstond, en Hannibal, tegen zijn belofte en eed, aan hem overgaf, die, om niet levendig in zijn handen te vallen, zich met vergif ombracht. Zie Livius, Plutarchus in 't leven van Eumenes en Flaminius.

+ Hunne legerstant, en wijze van oorlogvoeren voorbygegaan, met de reden waarom.

p. Wie de eerste vinder der Legerbewerpen geweest is weet men niet. Frontinus schrijft zulks in zijn 4 B. 2 H. Pyrrhus, Koning der Epiroten toe, en dat de Romeinen, na dat zy hem in d'Arusinisse velden geslaagen, zijn leger machtig geworden waren, hem daar in nagevolgt zijn; doch Lipsius doet dit zijn zeggen, uit Plutarchus in 't leven van Pyrrhus, te niet, uit wien hy in zijn 5. B. deze woorden trekt: Hy (Pyrrhus) verwonderde zich over d'ordere, wachten, toebereidzelen, en gedaante van de legerplaats der Romeinen, en spreekende tot een van de vrienden, die by hem was, zeide hy: o Megakles, deze order der Barbaren is niet barbarisch. Ook zeit Livius 31 B. van Filippus den tweeden van dien naam, Koning van Macedonien, dat hy verwonderd was, ziende de legerplaats der Romeinen, en de gantsche gedaante der zelve, en hoe die beschreven was in al haar deelen.

q. D Uitreis word van Livius met deze woorden beschreeven, de Burgermeester Publius Licinius, na dat de beloftewenschen in het Kapitool gedaan waren, reisde met 't Paludamentum (de krijgsmantel der Veldheeren) bekleed uit de stad; dit bedrijf geschied nooit als met een groote aanzienelijkheid en majesteit, en trekt voornamelijk d'oogen en gemoederen der aanschouweren tot zich, alze den Burgermeester verzelschappen, wanneer hy tot eenen grooten, of door zijn manhaftigheid, of staat, vermaarden vyand heene trekt; want niet alleen de plicht, maar ook de lust tot het schouwspel doet van allen kanten de meenigte te zamen vloeijen, om hunnen Veldheer te zien, aan wiens gezag en wijsheid d'opperste bescherming van den staat vertrouwt blijft. Ook ziet men deze Uitreizen op de penningen zo van Markus Aurelius, en Verus, als andere, met het opschrift van, PROFECTIO AUG. Keizerlijke Uitreis.

r. Dit staat konstig op de zuil van Trajanus afgebeeld, alwaar men ziet hoe de Ar enddrager, en standaarddragers voorgaande, de zoldaaten manlijk volgen met den borstkolder aan, en blooten hoofde, hebbende den schild om den slinker schouder, en den helm op de rechter borst met een gesp vast gemaakt, de rechterhand heeft zich vry, de slinke draagt een spies, waar aan op 't topend een ledere zak gebonden is, waar in eenig voorraad is, ter zijde hangt een lepel, en kannetje, of iets diergelijks, met een opgebonden maal, om verschooning van lywaat, of iets anders in te voeren; ja de last, dien zy droegen, beliep tot 60 pond gewichts.

s. Deze ziet men op de penning van Gordianus, met dit opschrift, TRAJECTUS AUG. Keizerlijke Overtocht. Deze Overtochten geschieden overscheepsbruggen, die de Romeinen over de stroomen sloegen. Hoedanig zy gemaakt wierden, leert Eunapius met deze woorden: 't zijn breede en platte scheepen met welke de stroom gevloert werd, leggende op de ree, een weinig boven strooms van de plaats daar men de brugge maken wil; na dat het teken gegeven is, laat men een schip teffens voor stroom tegen de lagerwal drijven, 't geene ter bekwamer plaats gekomen, een mand vol steenen in de vloed werpt, gelijk een anker, aan een tou gebonden: waar na het schip gemert, met planken en balken, die het daar toe in heeft, bezoldert, en terstond, tot op het land toe, vast gehecht word: dan volgt'er een ander, een weinig van het eerste afgescheiden, en zo wederom een derde, tot dat de brugge tot den oversten oever gebracht is: het schip nu, dat tegen den vyandlijken oever leid, is met toornen, poorten, schutters, en werpgeweer voorzien.

t. Hier schijnt Virgilius ook op te doelen wanneer hy in 't 3 B. zijner Landgedichten zeit:

Non secus ac patriis acer Romanus in armis,
Injusto sub fasce viam cum carpit, & hosti
Ante expectatum positis stat in agmine castris.

dat is:

Niet anders doet zijn reis de Romer, die te voet
Op 's Veldheers fors bevel den weg afleggen moet,
Gewapend naer de wijs zijns landaards, om, noch sneger
Dan 't zijnen vyand waand, te vesten wal en leger.

[p. 63]

 

Hoe^u. d'Aanspraak was, of hoe, door^w. 't heffen van de handen,

 

Het volk besloot en stemde om alles aan te randen;

 

Of hoe me in^x. d'Aankomst van den Keizer wierd gewaar

 

Een wapendraager, uit de jongens geel van hair,

 

Dewijl d'ontvouwing van zo veele en groote zaaken,

 

Een boek alleen, indien men 't al beschreef, zou maaken,

 

Daar dit maar diend, op dat den lezer wierd geleid,⁺

 

Als door een Voorhof, naer de Roomsche Majesteit.

 

Hun luister stak ook uit in weidsche zegepraalen,

 

Wier pracht en oorsprongk ik belust ben af te maalen.

 

't Was^y. Bacchus, die, wanneer hy moedig als een Held,

 

Had Vorst Deriades ter aarde neêrgeveld,

u. Zie wat ik van d'Aanspraaken op pag. 49 letter p. gezeit heb.

w. De toestemming en het heffen der handen ziet men op een penning van Trajanus heel konstig afgebeeld; ook vind men penningen van Vitellius, verbeeldende een naakten Mars, die een spies en vaandel om hoog heft, met het byschrift CONSENSUS EXERCITUUM, Toestemming der Heiren. Lukanus beschrijft de Toestemming en het opheffen der handen op deze wijs

- His cunctae simul assensere cohortes. &c.

't welk Oudaan dus vertaalt.

Hier volgt de toestand op der benden, met de handen
Te heffen naer om hoog, om alles aan te randen
In 's oorlogs ieverdrift; een galm stijgt onder dies
Ten hemel, recht als of een noorder stooker blies
In d'uitgeholde kil van Ossa, daar zijn bosschen,
Met eindeloozen reyk in taajen grond gewossen,
Van daavren, die gedrukt zich krimpen met een zucht,
Of slingren op een bots het pynloof in de lucht.

x. Zie deze Aankomsten op de penningen van Vitellius, Gallus, Elagabalus, Probus, Maximianus, en Hadrianus heel naukeurig afgebeeld, met het byschrift, ADVENTUS AUGUSTI, Aankomst des Keizers; en op welk een wys die geschieden, by Suetonius in 't leven van Vitellius; Tacitus, &c.

+ Oorsprongke der Roomsche zegepraalen van Bacchus afgeleid.

y. De zoon van Jupiter en Semele. Hy is de allereerste geweest, die, na dat hy Deriades, Koning van Indië, met zijn spies, die met wijngaardbladen bekleed was, gedood, en geheel Indië overwonnen had, gezegepraald, en op een Triomfwagen, die van twee Panthers getrokken wierd, gezeten heeft. Zie Diodorus Siculus, Nonnus 40 B.

[p. 64]

 

En ook^z. Orontes, op zijn krachten zo vermeeten,

 

Als overwinnaar heeft op d'eerste koets gezeeten,

 

Verzeld van boeren, die hem volgden op dien tocht,

 

En 't hooft al schreeuwende verhieven in de locht.

 

Zijn kruin vercierde een krans van groene^a. vygebladen,

 

Terwijl dat^b. Botrus, en de razende^c. Menaden

 

^d. O Evan! riepen op een wonderlijke wijs,

 

Hun Vorst^e. Triambus, en zijn dapperheid ten prijs.

 

De^f. klimop cierde zijn geweer, en d'oorlogsvaanen

 

Den vuist ontwrongen van de strijdbare Indiaanen;

 

Dus wierd hy klinkende op Cymbaalen omgeleid,

 

En zijn verwinningen door 't gansche land verbreid.

 

⁺ Maar grooter was de pracht der Cesars binnen Romen,

 

Hun drift en iever om de weereld t'overstroomen

 

Sproot uit^g. de zegepraal, en d'onverganklijke eer,

 

Die Rome eerbiedig lei voor d'overwinnaar neêr,

 

Wanneer hy moedig, zo op land- als watertochten,

 

Haar macht vergrootende, de zege had bevochten.

 

Met wat gejuig wierd hy verwelkomt van den Raad!

 

Die hem omgorde met God Jupiters gewaad,

 

Een tabberd daar de hand van Pallas op ging maalen

 

Een ry van^h. palmen, en van goude blikzemstraalen:

z. De schoonzoon van Deriades, die Bacchus zo ver gebracht heeft, dat hy zich zelven heeft verdronken, zijnde de rivier, daar hy in sprong, naer zijnen naam Orontes genoemt. Zie Nonnus 40 B.

a. Dat hy op zijn hooft een krans van vygebladen gehad heeft, toen hy triomfeerde, getuigt Diod. Siculus, Nonnus, en andere. Ook noemt de Griek de triomf ϑρίαμ, welk woord komt van ϑρια, het welk Vygebladen betekent.

b. Een van Bacchus vrienden, die zijn naam heeft van βότϑυς; betekenende een Druyve. Zie Nonnus 8 B.

c. Priesters van Bacchus. Hun naam is afkomstig van het Griekse woord μαὶνεσϑαι, dat is, dol en razende zijn: om dat zy dol wierden, zo haast zy Bacchus begonnen te vieren.

d. Een bynaam van Bacchus. Om dat de Priesters en de Priesteressen, die hem vierden plachten te roepen: o Evan Evoë! waar van zy ook Evantes genoemt zijn. Ook is van dat woord de Ovatio, of kleine zegepraal, by de Romeinen in 't gebruik afkomstig. Zie Mathias Martinius in zijn Lexicon Philol.

e. Een Griekse bynaam van Bacchus, waar van het woord Triumphus, of zo andere willen Triumpus, Zegepraal, en het roepen van Iö Triomf herkomstig is. Zie Varro de LL 5 B.

f. Dat zijn spies met veil- of klimmerkruid, van de Grieken ϑύρσος genoemt, bekleed was, toont Nonnus 14 B. ook noemt Euripides deze spies ϰιοῶνονβέλος.

+ De Keizerlijke zegepraal beschreven; 't gewaad en 't wezen des Keizers.

g. Niemand mocht by de Romeinen triomfeeren ten zy het Leger, de Raad, en 't Volk zulks toegestaan had. Ook wierd aan niemand de zegepraal ingewilligt ten zy hy vijfduizend vyanden verslaagen had, gelijk men zien kan uit Valerius Maximus 2 B. 8 H. Ob levia praelia quidam Imperatores triumphos sibi decerni desiderabant, quibus ut occurreretur lege cautum est, nequis triumpharet, nisi qui quinque millia hostium una acie cecidisset. dat is: Zommige krijgsoversten begeerden dat men hen om lichte strijden de zegepraal toestaan zou, om welke te stuiten een wet gegeven is, dat niemand triomfeeren zou, ten zy hy 5000 vyanden in een strijd verslagen had.

h. De Tabbert die den zegepraalder aangetrokken wierd, van de schrijvers Toga Palmata genoemt; ook Jupiters gewaad, om dat Jupiter met een diergelijke in het Kapitool bekleed stond, was van Purper, daar goude Palmen, Blikzemem, Doppen, en ook zomtijds Overwinningen op geborduurt waaren. Sidonius Apollinaris beschrijft ze zeer krachtig aldus:

At parte ex alia textrino prima Minervae
Palla Jovis hutilat, cujus bis coctus areno
Serica Sidonius fucabat stamina murex:
Ebria non solum spirat conchylia sandyx,
Insertum nam fulgur habet, filoque rigenti
Ardebat gravidum de fragmine fulminis ostrum;

't welk Oudaan dus vertaalt:

Men ziet aan d'andre kant haar glinstrend schijnzel geven
De mantel van Jupijn, door Pallas kunst geweven,
Die tweewerf ingedoopt in Tyrisch purper, doed
De Karmezijne zijde afschittren met een gloed
Van bliksemen, gestikt door overwicht van draaden;
Of hangt van groen, en goud, en zeeblauw overlaaden.

Zulke Tabberden wierden, of voor de zegepraalders gemaakt, of ook wel uit den Tempel van Jupiter gehaald, alwaar zulk een gewaad tot dien einde bewaard wierd.

[p. t.o. 65]

Keizerlyke Zegepraal.

[p. 65]

 

Het Tyrisch purper gloeide en schitterde door 't goud.

 

't Ontzaglijk weezen, dat elk bevende beschouwd,

 

Wierd cierlijk over al met^i. vermiljoen bestreken,

 

Een wet afkomstig van Vorst Cyrus, tot een teken,

 

Dat hy het hemelsch vuur vertoonde in zijn gezicht,

 

't Geen ieder leerde zijn vermoogen, en hun plicht.⁺

 

D'^k. yvoore Scepter, daar den Adelaar op praalde

 

Met zijne vleugelen, en d'edle^l. lauwer straalde

 

In zijne rechterhand. dus heerlijk uitgedost,

 

Als een die 't rijk heeft van zijn vyanden verlost,

i. Dat het aangezicht van een, die zegepraalde, met Vermilioen, of Menie bestreeken wierd getuigt Plinius in zijn 33 B. 7 H. De zelve schrijver zeit ook dat men gewoon was het aangezicht van Jupiters beeld daar meede op de feestdagen te bestrijken. Dit zijn zijne eige woorden: Het aangezicht van Jupiters beeld plag zelf op de feestdagen met Vermilioen bestreeken te worden, en de lichchaamen der zegepraalenden: ook heeft Kamillus zo getriomfeert. Om wat reden de zegepraalder daar mee bestreken wierd, toont Isidorus Orig. 18 B. 2 H. met deze woorden: ze wierden met roode verf bestreeken, om dat ze de gedaante van 't hemelsvuur zouden verbeelden

+ Hy houd een yvoiren rijksstaf en lauwertak in de rechterhand waar mee hy op zijn zegekoets stijgt.

k. Dat de zegepraalder een yvoore Scepter in zijn hand had, blijkt uit Appianus Alexandrinus, in de triomf van Scipio, welke zegt: Deze had in zijne eene hand een yvoore Scepter, en in de andere een lauwrier: en Livius 30 B. 15 H. daar hy spreekt van Scipio: na dat Scipio Massinissa eerst voor Koning verklaard, en heerlijk gepreezen had, schonk hy hem een goude kroon, een goude schaal, een wagenzetel, en een yvoore Scepter: voegende by de woorden deze weerdigheid, dat'er in de triomf by de Romeinen niet heerlijker was, en dat de zegepralende geen grooter versieringe had: ook zegt Juvenalis in zijn tiende schimpd. zeer aanmerkelijk:

Da nunc & volucrem, sceptro quae surgit eburno.

dat is:

Voeg hier den Arend by met uitgespreide vleugelen
Op d'Elpe Scepter.

l. Dat hy nevens d'yvoore Scepter een Lauwertak in zijn handen had, toont Appianus, beschrijvende de zegepraal van Scipio. Ook was de lauwrier, voor de zegepraalders, tot een tak in de hand, of een krans om 't hooft, van ouds geheiligt, gelijk Ovidius in zijn 1 B. der Herschepp. te kennen geeft, daar Apollo tegen Dafne zeit, toenze in een lauwrier veranderde:

Tu ducibus laetis aderis, cum laeta Triumphum
Vox canet, & longas visent Capitolia pompas.

dat is:

Gy zult 's rijks veldheer trots en fier

Bekranssen in Triomfe, en 't hooft van stads gebouwen,
Het Kapitool zal in zijn statie u aanschouwen.

Deze Lauwertak wierd niet van allerlei boomen, zonder onderscheid geplukt, maar, voor de tijden van de Cesars, van de lauweren, die op den Aventijnschen berg groeiden. Zie Dion. Halicarnasseus, Ant. Rom. 3 B. by Kornelius Paschalius 8 B. doch naderhand hebben de Cesars van die lauwrier gebruikt, die Livia Drusilla uit de nebbe van het witte hoen nam, dat uit de hoogte onverzeert in haar schoot geworpen wierd, en dat zy in de Hoven van Cesar liet planten; welk gewas in 't laatste jaar van Nero, tot de wortel toe verdort is. Zie Suetonius in 't leven van Galba 1 H. C. Plinius, 16 B. 30 H.

[p. 66]

 

Ging hy al juichgende en met ieders welbehagen,

 

Op zijn vergulde, en ook met bloed besprengde^m. wagen;

 

Daar een^n. gespan voor stond van paerden, die de sneeu

 

Braveerden met hun hair, de snelste, die hun een

 

Te voorschijn had gebracht, wier maanen, staarten, hoofden,

 

De zon door 't schittren van haar^o. kroonen gansch verdoofden.

 

De toverkunde, door het^p. Fascinum van kracht

 

Beroofd, had noch de nyd op d'Overwinnaar macht,

 

Om zijne dapperheid noch voorspoed te beletten,

 

Noch met haar angel zijn verkregene eer te smetten:

m. De zegewagen was of rond en verheven, of byna vierkantig, en of een weinig voor overhellende, of een weinig achter uitgierende, of van achter open, gelijk Oudaan in zijn zesde zamenspraak uit verscheide penningen bewijst. De stof waar van ze gemaakt wierd, was yvoor. Zie Ovidius in 't 3 B. 9 gedicht van zijn Pontuskust.

Illa ducis facies in curru stantis eburno

Excuteret frigus sensibus omne meis.

dat is:

't Gezicht des Veldheers, staande op zijn yvooren wagen
Zou uit mijn zinnen alle yskoutheid heel verjagen.

en Tibullus 1 B. Eleg. 7.

- Novos pubes Romana triumphos

Vidit, & evinctos brachia capta duces.

At te victrices lauros, Messala, gerentem

Portabat nitidis currus eburnus equis.

dat is:

De Romer heeft gezien nu nieuwe zegevieren,

En d'Oversten geboeid aan d'armen; maar Messaal

D'yvoore wagen heeft, terwijl de krijgslauwrieren

Uw hooft omgorden, u in trotse zegepraal

Doorluchtig omgevoerd met zijn sneeuwitte paarden.

Ook was zomtijds de wagen verguld, gelijk Appianus in de zegepraal van Scipio met deze woorden zegt: daar na omringde den Veldheer een meenigte van wierook en reukwerk, welken witte paarden, op een wagen, die verguld, en met verscheide gedaantens verciert was, voort trokken: en L. Florus 1 B. 5 H. daar van daan is 't, dat men op een vergulden wagen met vier paerden triomfeert. Zelfs was zy tot teken van overwinninge met bloed besprengt, gelijk Seneka 1 B. van de Sachtm. getuigt: geen cieraad past de hoogheid van een Prince beter, als de burgerlijke kroon, verkregen door een gered burger; geen den verwonnen vyand ontweldigde wapens, geen wagens met bloed der vyanden bespat, geen uitgeschudden buit verkregen door 't zwaard. en Klaudianus de vi. Cons. Honor.

- venere superbi,

Scilicet ut Latio respersos sanguine currus
Adspicerem!

dat is:

Hoe! zijn de trotse dan gekoomen,

Dat ik de wagens zou besprengt zien, binnen Romen,
Met het Latijnsche bloed?

n. De ze zegewagen wierd gemeenelijk van vier witte en snelle paerden getrokken, gelijk Appianus, Tibullus, Klaudianus en Virgilius in 't 12 B. van zijn Eneas op deze zeden ziende, getuigt, zeggende:

Poscit equos: gaudetque tuens ante ora frementes
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,
Qui candore nives anteirent, cursibus auras.

dat is:

Hy eischt zijn paerden,

Die komen brieschende aan, voor dezen onvervaerden,
En draven moedig, dat zijn hart van blijdschap juigt.
Orithyia had zelf, gelijk de faam getuigt,
Dees paarden, witter dan de sneeu, en snel, als winden,
Geschonken tot een praal Pilumnus.

Echter heeft Pompejus, Olifanten gehad. Zie Plinius 8 B. 2 H. Markus Antonius Leeuwen. Zie gemelden schrijver 8 B. 16 H. Elagabalus dan vier Honden, dan vier Harten, dan Leeuwen, dan Tygers. Zie Elius Lampridius in het leven van Elagabalus. en Sesostris, koning van Egipten, heeft de overwonne Koningen voor zijn zegewagen gespannen. Zie Diodorus Sikulus 2 B. 1 H. en Lukanus, 10 B.

Venit ad occasum mundique extrema Sesostris
Qui Pharios currus Regum cervicibus egit.

dat is:

Sesostris kwam in 't weste, en 's werelds uiterste ende,
Daar hy de Vorsten voor zijn koets, als paerden, mende.

o. Zomtijds droegen de paerden goude geparelde kroonen op hun hoofden; ook wierden goude snoeren in hun staarten en maanen gevlochten. Zie Appianus in 't 2 B. van de burgerlijke oorlogen.

p. Dit hing onder de zegewagen, en was een Mannelijkheid, die om den hals van jonge kinderen hing, gelijk Lambinus en Kruquius verklaaren in Horat. 9 Toezang. Om welke reden dat werktuig aan den hals van kinderen hing, zeggenze ons met deze woorden: de gedaante van de mannelijke roede, gehangen aan den hals der kinderen, verwekt, die 't zien, tot lachchen; en daarom meend men dat het Fascinum de nijd der tovenaars verdrijft en verzet.

[p. 67]

 

Ook stelde 't hem daar by de nietigheid en plicht,

 

Hoe hoog verheeven door de zege, voor 't gezicht,

 

En dat, hoewel hy 't nu zag vliegen op zijn wenken,

 

Hy echter, dat hy maar een mensch was, zou gedenken.

 

Een^q. goude lauwerkroon waar van de nek 't gewicht⁺

 

Niet torzen kon, wierd door een dienaar van 't gericht,

 

Die op den wagen stond, hem boven 't hooft gehouden.

 

Ontelbre^r. wapenen en beukelaars beschouden

 

De Romers, omgevoerd in deze zegestoet.

 

Standaarden, beelden, en al 't overwonne goed,

 

Vertoonden 't wijs beleid des Overwinnaars degen.

 

De^s. bloemen, kranssen, die men strooiden aller wegen,⁺

 

Het offer, 't offertuig, de Priesters, wier gelaat

 

De zeedigheid vertoont, vergrootten Cesars staat,

 

't Wanhoopig weezen van de^t. Vorsten, die behangen

 

Met goude ketenen, die hunne leeden prangen,

q. Dat deze kroon, Insignis corona triumphalis, of de uitsteekende triomfeerkroon genoemd, van puur goud was, en door een dienaar of slaaf, die achter hem op den wagen stond, hem boven 't hooft gehouden wierd, vertoont ons Juvenalis in zijn 10 Schempd. alwaar hy zegt:

Quid, si vidisset Praetorem in curribus altis
Exstantem, & medio sublimem in pulvere Circi
In tunica Jovis, & pictae Sarrana ferentem
Ex humeris aulaea togae, magnaeque coronae
Tantum orbem, quanto cervix non sufficit ulla;
Quippe tenet sudans hanc publicus, & sibi Consul
Ne placeat, curru servus portatur eodem.

't welk het Konstgenootschap Nil Volentibus Arduum aldus vertaalt:

Hoe zou hy lachchen, zag hy eens den Veldheer kijken
Uit een verheve karre, en hoog in 't Renperk prijken
Met Jupiters gewaad, en purpre tabberd, stijf
Van goude, geborduurd, nasleepende achter 't lijf,
En met een kroon op 't hooft, zo zwaar van tak, en bladen,
Dat zelfs de sterkste nek verdrukt, en overlaaden
Daar door zou wezen; dies een dienaar van 't gericht
Al zweetende ondersteunt dat noodloos zwaar gewicht.
Hy praale, en pronke met dus staatelijk te rijden,
En kittle vry zich zelf; hy moet toch echter lijden,
Dat een verachte slaaf verzel een Burgerheer,
En op die zelfde koets ook deel hebbe aan die eer.

+ Een gerechts dienaar houd hem een goude lauwerkroon boven 't hoofd.

r. Niet alleen Wapenen en Beukelaars, maar Standaarden, Schilderyen, Verbeeldingen en Namen der Steden, Landschappen, Rivieren, Volkeren, Vyanden, Oversten, &c. Zie Livius 37 B. 58 H. Tacitus in 't 2 Jaarb. Cicero van de plicht. 2 B. Florus 19 H. Ook voerde Vespasianus, Judea overwonnen hebbende, den kostelijken zwaaren gouden Tafel, den gouden Kandelaar, het Wetboek van Moses, en den Balzemboom, te voren nooit te Rome gezien, in zijn Triomf om. Zie Plinius in zijn Naturelijke historie, 12 B. 25 H. Flavius Josephus in 't 7 B. van zijn Joodsche oorlogen, 24 H.

s. Dat de straaten met Bloemen en Kranssen bestrooid, de lucht met Reukwerk vervult, Offerdieren geslacht, de Goden aangeroepen en gedankt wierden, terwijl de Cesars zegepraalden, getuigen by Dempsterus, Appianus, Plutarchus, enz.

+ Gevolg der praalwaagen.

t. Ook gingen de verwonne Koningen voor den wagen. Zie Livius 45 B. 43 H. daar hy, spreekende van den triomf van L. Anicius, verhaald dat voor den wagen de Koning Gentius met wijf en kinderen, des Konings broeder Karavantius, en andere Illyrische Edelen gevoerd wierden. Het zelve blijkt ook uit Ovidius, en dat zy met ketenen geboeit waren, wanneer hy in 't 4. B. van zijn Treurdichten in 't tweede gedicht zegt:

Ergo omnis populus poterit spectare triumphos,

Cumque ducum titulis oppida capta leget.

Vinclaque captivâ reges cervice ferentes

Ante coronatos ire videbit equos?

dat is:

Zal dan het gantsche volk de zeegestaat zy zien,

De titels lezen van Veldoversten, en Heeren,

En vaste steeden, nu verwonnen met geweld?

Hoe Koningen, gewoon alle andre te regeeren

Met slaafsche boejens om hun nekken gaan bekneld

Voor fiere paerden, die gevlochte kroonen draagen?

Ook wierden zomtijds hun handen en halzen met goude ketenen geboeit, gelijk Treb. Pollio vertoont, wanneer hy den zegepraal van Keizer Aurelianus beschrijft; en Seneka in 't 1 Bedrijf van zijn Troade zeggende:

Non Argolici praeda triumphi

Subjecta feret colla trophaeis. &c.

't welk Vondel aldus vertaald;

Noch op Argos zegefeeste

Zal^* hy niet, beangst van geeste,

Draagen met stokoude leên

Hun hovaardige tropheen.

Noch hy zal zijn handen beide

Daar hy Scepters mede zweide,

Tot zijn hartzeer, en verdriet,

Op den rugge vleuglen niet:

Noch de last van gulde boejen

Zal zijne armen niet vermoejen;

En, na zo veel tegenspoets,

Zal hy Agamemnons koets

Niet met yzers aan zijn beenen

Volgen, en 't verheugd Miceenen,

Zonder purper, zonder kroon,

Tot een schouspel staan ten toon.

doch het gemeene volk was met yzere ketens geboeid.

* Pryamus.

[p. 68]

 

⁺ En voor zijn zegekoets met schreijende oogen gaan,

 

Doen ieder beeven voor zijn dappere oorlogsdaan.

 

De Veldheers volgen hen met^u. afgesneede hairen,

 

Wier banden 't slaafsche juk aan hun gemoed verklaaren.

 

Maar 't overheerde, en ook aan 't jok verknochte volk,

 

Dat voor zijn vaderland wel eer met spies en dolk

 

Zijn bloed ten beste gaf, gaat nu, met ysre banden

 

Geboeid, naer 't offer reeds ontstooken, en aan 't branden.

 

Zijn slaverny vergroot des Overwinnaars praal.

 

Die, daar geheel het volk met een verheeve taal,

 

^+w. Iö triomf! Iö triomf! riep langs de straaten,

 

De spotteryen, noch het^x. schimpen scheen te haaten.

+ Geboeide Vorsten en Veldheeren.

u. Het afscheeren van 't hair, en dat zulks de Romeinen wel de verwonnene volkeren deeden, bevestigt Propertius 't 4 B. 12 D.

Testor Majorum cineres tibi, Roma, colendos

Sub quorum titulis Africa tonsa jacet.

dat is:

'k Betuig het zelf by d'assche, uit wie gy zijt gebooren,

Die assche, die gy zelf, o Romen, eeren moet,

En onder wiens verhaal legt Afrika geschooren.

+ 's Volks zegegejuich.

w. Het juichen, krioelen, 't handgeklap, het gelukwenschen, en het roepen van Iö Triomf! Iö Triomf! werd van Horatius in zijn 4 B. 2 gezang nauwkeurig beschreeven.

- o Sol

Pulcher, o laudande, canam, recepto

Caesare felix,

Tuque dum procedis Iö triumphe,

Non semel dicemus, Iô triumphe,

Civitas omnis: dabimusque divis

Thura benignis.

dat is:

O schoone zon! o loffelijke glans!

Terwijl de Held vooruit rijd met een krans,

Dan stijgt ons stem aldus in 's hemels trans,

Om 't feest te sterken:

Iö triomf. de heele rijksstad zal

Iö triomf vast roepen met geschal.

Wy wierooken den Goden overal

In hunne kerken.

en van Ovidius in 't 4 B. van zijn Treurdichten, in 't 2 D.

Hos super in curru Caesar victore veheris. &c.

dat is:

Maar gy zult, boven al, den purpren tabbert dragen,

En met gemeen gejuig van 't volk, en al den Raad

Verheven zijn, o Vorst, op uwen zegewagen.

Men zal de straaten, en den weg, dien gy begaat,

Met bloemen strooien, elk zal in zijn handen klappen.

Men zal uw Vorstlijk hooft bekranssen met lauwrier.

Het krijgsvolk zal verblijd u te gemoete stappen,

Iö, Iö triomf, uitschatren met getier.

Gy zult uw paarden zien den voerman tegenstreven,

Om dat zy door 't gebrom en 't juichen hitzig zijn,

Dan zult ge u naer de kerk en 't Kapitool begeven,

Om d'edle lauwertak op t'offren aan Jupijn.

x. Het stond den soldaten en het geboeft, dat den zegewagen volgde vry allerley schimpdichten en paskwillen tegen den zegenpraalder, zonder straf, uit te braaken; want Gellius zegt 5 B. 4 H. dat toen Ventidius Bassus, die zich eer met muilezels op te kopen geneerde, door gunst van Cesar en Antonius tot hooge bedieningen opgeklommen, Burgermeester was geworden, en de Parthen in drie veldslagen had verwonnen, het volk deze schimpdichten in zijn triomf uitriep:

Concurrite omnes augures, haruspices;
Portentum inusitatum conflatum est recens;
Nam mulos qui fricabat Consul factus est.

dat is:

Loopt an, loopt an, o vogelramers, ras,
En wichelaars dewijl'er nimmer was
Zo vreemd gedrocht, of wonderspook t'aanschouwen:
Want die voortijds de muylen plag te klouwen,
Komt nu aan 't Burgermeesterschap te pas.

[p. 69]

 

Hy^y. ment de paerden die vast briessen door 't gerucht

 

Des volks, en 't stuivend zand opwerpen in de lucht;

 

Verzelt van Vrienden, die hem volgden onder 't rennen,

 

Wier^z. heerelijk gewaad hunne achting gaf te kennen.

 

Dus reed hy door een ry van zegeboogen heên,

 

Terwijl het Roomsche volk zijn wenschen en gebeên

 

Ten hemel zond, en kwam d'ontzaggelijke Goden,

 

Op zijnen wierook, en zijn offerspieren nooden.

 

't Schreeuwde al Iö triomf! Iö triomf! de Goôn

 

Behoeden Cesar, 't volk, en zijn gevreesden troon!

 

Het Kapitool ontfing hem eindlijk uit zijn wagen,⁺

 

Na dat hy zomtijds twee, ja drie geheele dagen,

 

Met^a. 't gros van 't leger zijn triomf had omgeleid,

 

En elk den glans getoont van zijne majesteit:

 

Daar hy de Goden^b. dankte, en aanriep onder 't klaateren

 

Van duizend bommen, die zijn lof en roem uitschaateren:

 

Waar op hy zijne kroon eerbiedig na die eer,

 

En lauwer, in den schoot lei van^c. Jupijn ter neêr.

 

Maar laat ons Romen in haar muuren eens beschouwen,⁺

 

Met haare Tempelen en trotse praalgebouwen,

 

Wier droeve puinhoop den nakomeling verplicht;

 

Zich te verwonderen met een verbaast gezicht.

y. Dat de zegepraalder de paarden zelf mende kan uit Val. Maximus 3 B. 4. H. afgenomen worden, als hy van Atilius zegt; die door 't boerenwerk vereelde handen hebben 't algemeene welvaaren bevestigt, en groote legers der vyanden verstaagen, en welke onlangs het jok der ploegende ossen bestierd hadden, hebben de teugels van de zegewagen vast gehouden: noch hebben zich ooit geschaamt na 't afleggen van den yvooren staf den boerschen ploeg weder te hanteeren.

z. De naaste Vrienden en Bloedverwanten van den zegepraalder reeden ontrent en rondom den zegewagen, en waaren met witte tabberden gekleed. Zie Alex. ab Alexandro Genial. Dier. 6 B. 9 H.

+ Hy komt op 't Kapitool daar hy den goden dankofferd.

a. Dit bestond uit alle hooge Officieren, Kolonels, Tribunen, Praefecti legionum, Centurionen, Legaten, en andere tot staat verhevene mannen, verciert met praalklederen, als ook soldaten. Zie Suetonius in 't leven van Tiberius 20 H.

b. Het gebed, en de dankzegging, die de zegepraalder op het Kapitool voor de Goden uitstortte, bestond in deze woorden: Ik danke van harte en met vreugde, u, o goedigste Jupiter, en grootste Juno, en u andere beschermers, en bewoonders van dit Kasteel, nademaal de Roomsche zaaken tot op dezen dag en stonde door mijne handen, naer uw welbehagen, behouden en gelukkiglijk uitgevoerd zijn, bewaard de zelve, gelijk gijze bewaard, bidde ik ootmoedelijk, onderhoud ze, en beschermtze genadelijk. Zie Rosinus antiq. Rom. 10 B. 29 H.

c. Dat hy na de offerhande, de goude kroon, die boven zijn hooft gehouden was, met den Lauwertak in den schoot van Jupiter nederleide getuigt Suetonius in 't leven van Domitianus 6 H. en Ovidius in 't 4 B. van zijn Treurgedichten, zeggende:

Et dabitur merito laurea vota Jovi.

dat is:

Men zal aan Jupiter naer zijn verdiensten geven

Het Lauwrenhulsel, dat hem toegeheiligt was.

+ Romes Tempelen en praalgebouwen aangeroerd: die van Minerve.

[p. 70]

 

Doch wiens verstand of pen is machtig af te maalen,

 

Den glans, daar Rome pleeg zo heerlijk mee te praalen?

 

Wie kan den Tempel van^d. Minerve schoon gebouwd,

 

En van den Romer in dien luister lang beschouwd,

 

⁺ Beschrijven? of wie zal dien van^e. Diane ontvouwen,

 

Dien Vorst Augustus deed met zo veel kosten bouwen,

 

Na dat hy Sextus met zijn oorlogsmacht verwon?

 

Wie dien van d'^f. Aarde, of der^g. Gezondheid, of der^h. Zon,

 

Of^i. Overwinning, der^k. Fortuin, of der Godinne

 

Des hemels^l. Juno? dien van^m. Cyprus Koninginne,

d. Hy is eerst door Tarquinius Priskus, vyfde Koning van Rome, op den Aventijnschen berg gebouwt, toen hy de Latijnen, Sabijnen, Tuskanen, en Hetruschen door zijn dapperheid beteugeld had, Zie Livius 1 B.

+ Diane, enz.

e. Men ziet ze by Choul, 84 bl. op een Penning van Augustus, waar aan de eene het beeld van Diane met boog en pijlkoker op den rug, en aan de andere zy de Tempel staat, in 't midden van de zelve ziet men een scheeps zegeteken, en daar boven op een stormhoed naer d'oude wijze: uit het voorste van een schip rijst een paal met haar takken, daar een borstpansier aanhangt, en ter plaats daar d'armen uitkomen, strekken de gekorte takken zich vorder uit; waar aan eene een rond schild hangt, en aan 't andere een zwaard met een spies gekruist: onder het pansier, overdwersch tegen de paal, hangt aan d'eene zijde noch een andere paal, en een scheepsroer aan d'andere; tot teken der nederlaag van Sextus Pompejus; wanneer Augustus Sicilien weder innam; 't welk vertoont word door de drie beenen, het veldteken van Trinakria, afgebeeld midden in de voorgevel des Tempels, met het opschrift, IMP. CAESAR: Cesar, Veldheer.

f. De Keizer Commodus heeft d'Aarde op een van zijn penningen met een leggende vrouw afgebeeld, die met haar rechter arm op een vat leunt, waar uit een wijngaard groeid, rustende met d'andere op een hemelskloot; hebbende aan haar zy vier kleine vrouwebeeldjes, van welke d'eene haar een druiventros aanbied; d'andere heeft koorenaaren in haar slinker, en een bloemenkrans in haar rechter hand; de derde heeft een schaal, daar eenige vocht in is; de laatste is een Overwinningbeeld, dat een palmtak draagt, waar onder staat: TELLUS STABILIS; de bestendige Aarde, gelijk men zien kan by Oudaan Tab. 98. 8. P.

g. Deze Godin, zonder welke niemand, gelijk de Romeinen geloofden, zijn aanslaagen gelukkig kon uitvoeren, had haar Tempel, gelijk Viktor zegt, in de zesde wijk van Rome. Ook heeft haar Domitianus een ander klein tempeltje gesticht, na dat hy verlost was uit het gevaar, waar in hy op 't aankomen van Vitellius binnen Rome geweest was. Zijn gedaante kan men zien op een van zijn penningen, in mijn Muntkabinet, met dit opschrift: SALUTI AUGUSTI, Aan de welstand des Keizers.

h. Alhoewel de meeste schrijvers zeggen dat hy van een ronde gedaante was, blijkt het echter uit een penning van Markus Antonius by Choul 204 bl. dat hy vierkant geweest is, dewijl daar op een vierkante Tempel, die een zon in 't midden heeft, afgebeeld staat, verzeld met deze letteren: III. VIR R.P.C. Drieman om den staat vast te stellen.

i. Deze Tempel is eerst, zo Livius in zijn 10 B. getuigt, van de Burgermeester Posthumius gebouwt, en daar na door M. Porcius Kato verbeterd. Zie wat ik, hoe d'Overwinning afgebeeld wierd, op pag. 22, lett. x gezeit heb.

k. De Koning Servius Tullius is d'eerste geweest, die een Tempel voor de Fortuin op den Aventijnschen berg gebouwt heeft, in welke Q. Katulus twee getabberde beelden, en Paulus Emilius een beeld van Minerve, door Fidias gemaakt, vereerde. Naderhand heeft Nero in zijn goude paleis een marmere Tempel voor de Fortuin gesticht. Ook heeft de schout Domitius een Tempel der Fortuin over d'eerste geboorten op den Quirinaalschen berg opgerecht. Buiten deze Tempels was'er noch een der Mannelijke, en een der Vrouwelijke Fortuin, enz.

l. Zie dezen Tempel op een penning van Augustus, van voren met vier Dorische kolommen verciert, in welkers Fries dit opschrift staat, JUNONI, aan Juno. Choul 45 bl.

m. De Tempel van Venus was van Koning An. Martius op den berg Celius gebouwt, niet verre van den Tempel van den Boschgod Faunus, op welke plaats heden de Kerk van 't H. Kruis in Jerusalem staat. Zie hoe de schempdichter Juvenalis de gebeden van de zwangere vrouwen, aan die Godin, in zijn 10 Schimpdicht afmaalt.

[p. 71]

 

Waar in een jonge vrouw, die groot van kinde gaat,

 

Haar oogen nederig op 't beeld van Venus slaat,⁺

 

En om een schoone zoon, of dochter bid, die wakker

 

Beploegen laat, of ploegt haar weelderigen akker?

 

Wie van den^n. wreeker Mars? gesticht van Vorst August,⁺

 

Naer zijn belofte, als hy aan d'Itaaljaansche kust

 

Het anker wierp, en, na veel droeve nederlaagen,

 

Zijn trotse vyand by Filippen had geslaagen;

 

Daar hy den zegenvaan, en Roomschen Adelaar

 

Eerbiedig plaatste, en ook de wagen by 't altaar

 

Gezet wierd, waar dat meede, op ieder eens begeeren,

 

De zegepraalder was gewoon te triomfeeren.

 

Wie van den^o. Vrede? die, als^* Plinius ons meld,

 

Voor een der wonderen van Rome wierd geteld.⁺

 

Die schoone tempel, die van buiten en van binnen

 

D'aanschouwers streelde, en ook ontroerde ziel en zinnen

 

Door duizend beelden, waar aan kunst noch geest ontbrak,

 

En, door de glans van 't goud de zon in d'oogen stak,

 

Is, toen Vorst Kommodus de rijkstroon heeft betreeden,

 

Tot aan den grond^† verbrand met al zijn heerlijkheden.

+ die van Venus.

n. Dat Mars onder Augustus zijn eersten Tempel in de stad bekomen heeft is kenlijk; 't zy in 't Kapitool, of gelijk Ovidius in het 5 B. der Alm. zeit.

Templaque in augusto conspicienda foro:

Et Deus est ingens, & opus; debebat in Urbe

Non aliter Nati Mars habitare sui.

dat is:

Op 't heerlijk Martveld staan zijn Tempelen ten toon:

Groot is de God, en groot 't gebou hem opgedragen,

Dus voegt hem in de stad te woonen van zijn zoon.

dat Augustus deze Tempel aan Mars den Wreeker beloofde, toont Ovidius in deze vaarzen,

Mars ades, & satiascelerato sanguine ferrum. &c.

dat is:

Koom herwaarts, laat zich 't staal in 't heiloos bloed verzaden

Mars, en draag uw gunst tot mijn gerechte zaak,

Gy zult uw Tempelen, op zo verheve daaden

Verkrijgen, en den naam van Wreeker, om mijn wraak;

Dus sprak August, en kwam verheugd met zege weder.

en wat verder.

Des word aan vader Mars zijn Tempel opgedragen,

En d'onbezweke naam van Wreeker andermaal,

Als Cesar, om zich van zijn kerkbelofte ontslagen

Te zien, hem plechtiglijk de schuldige eer betaal.

in dezen Tempel besloot Augustus, boven dat ik in mijn vaarzen gezeit heb, dat de Raad vergaderen zou, om van d'oorlog en zegepraal te beraadslagen; en dat ze, die met het opperste gebied naer de landschappen trokken, van hier zouden hunne uittocht aanvangen, en die overwinnaars weder kwamen alhier de vercierselen hunner zegepralen brengen. Ook deed hy d'uitheemsche Koningen in dezen Tempel bezweren, dat ze in de trou en vrede, dien ze verzochten, volstandig blijven zouden. De gedaante daar van kan men zien op een penning van Augustus in het Kabinet van Godart Kroonenburg, met dit opschrift, MARTIS VLTORIS, Aan Mars den Wreeker.

+ Van Mars door Augustus gesticht, byzonderheden der zelve.

o. Deze heerlijke Tempel, waar van Plinius, Herodianus, en anderen gewag maaken, heeft Vespasianus gebouwt. Behalven d'onnoemelijke schat, die in dezen Tempel was, stonden daar in de schoonste Beelden, die door de beroemste Meesters gemaakt waaren, waar onder het beeld van Venus, door Timantes gewrocht, boven alle in kunst uitstak. De gedaante kan men zien op twe penningen van Vespasianus, by Choul. 6 bl. en in mijn Muntkabinet.

* In 't 36 B. der Natuurlijke Historien.

+ Heerlijkheid van den Tempel der vrede, die ten tijde van Kommodus verbrandde.

† Herodianus 1 B.

[p. 72]

 

Wie dien van^p. Janus, of van d'^q. Eendracht, of de^r. Deugd?

 

Wie van^s. Augustus, of van^t. Rome, of van de^u. Jeugd?

 

En honderd andere, niet mooglijk op te tellen,

 

Om mijnen Lezer met hun naamen niet te kwellen?

 

⁺ Het Kapitool, dat met zijn glans de zon verdooft,

 

Pronkte op Saturnus berg, en kreeg zijn naam naer 't hooft

 

Van^w. Tolus, dat, terwijl men beezig was met 't bouwen

 

Eens Tempels, waar men in zou nederig beschouwen

 

Het beeld van Jupiter, gevonden wierd zo frisch

 

En bloozend, als een hooft dat pas begraaven is;

 

Ja ieder zag, als van verwondring opgetoogen,

 

Daar bloed uitvloejen, 't geen noch heet was, met zijn oogen.

 

Dat marmere gevaarte, als uit een rots gebouwd,

 

Stiet met zijn spitzen, en zijn dak van dierbaar goud

 

In 't oog der starren, en geschraagd van marmre stylen,

 

Vertoonde aan 't Roomsche volk d'ontzagbre^x. bondelbylen

 

Der Burgermeesters, die gestrikt met lauwerblaân,

 

Als Kapiteelen op die trotse pijlers staan.

p. Deze Tempel, die zommige zeggen dat Romulus, zommige dat Numa gesticht heeft, was vierkant, en had ysere poorten. Men ziet zijn gedaante op een Penning van Nero, in het Muntkabinet van Dr. Ludolf Smids, geteekend: PACE P.R. TERRA MARIQ. PARTA IANUM CLVSIT. De vrede voor het Roomsche volk te water en te lande bekomen hebbende, heeft hy Janus toegesloten.

q. Behalven verscheide Tempelen die aan de Godin van d'Eendracht toegewijd zijn, heeft Tiberius haar een, uit last van zijn Moeder Livia, gebouwt, gelijk Suetonius in 't leven van Tiberius bevestigt.

r. Deze Tempel was van Markus Marcellus tegen den Tempel der Eere aan gebouwt, en had maar een ingang, 't welk vertoonde dat den ingang om tot eere te komen niet open stond, dan door middel van de deugd. Ook was hy aan de poort van de stad gesteld, op dat de soldaaten, die daar uit naer den oorlog trokken, zouden weten, dat zonder deugd geen eere noch roem verkregen wierd. Zie Livius, Plinius, enz.

s. Deze Tempel wierd Augustus na zijn vergooding door Tiberius gebouwd, doch voltrokken en ingewijd door Kaligula, waar in hy onder den naam van Jupiter en zijn vrouw Livia onder den naam van Juno plechtelijk geëerd wierd, gelijk Prudentius in deze vaerzen te kennen geeft:

Posteritas mensae, atque adytis, & flamine, & aris. &c.

dat is:

De nazaat eerd August met priester, en altaar,
En maand, en offerhand, en nederig gebaar;
Men zoekt in 't kerkvertrek zijn godspraak raad te vragen;
Hem worden tijtelen en tempel opgedragen,
Als aan Jupijn: men maakt een heiligdom waar by
Vorstinne Livia Godiinne Juno zy.

men ziet de gedaante van dezen Tempel op een penning van Kaligula met dit opschrift: DIVO AUG. Aan den vergooden Augustus.

t. Deze Tempel die by gemelde Smids op een penning van Maxentius afgebeeld staat, stond, gelijk Prudentius zegt, in de heilige straat; dit zijn zijn eige woorden.

Ac sacram resonare viam mugitibus ante
Delubrum Romae colitur nam sanguine & ipsa
More Deae, nomenque loci seu numen habetur.

dat is:

Men hoord de heilge straat voor Romes tempel loeijen,
Want zy word ook met bloed van kalveren, en koeijen,
Als een Godin gedient; en 't geen een naam verstrekt
Groeit tot een godheid aan.

u. De Tempel der Jeugd stond niet verre van den Tempel van Neptunus, en de God des Raads, en was door de Tienman Licinius gebouwd.

+ Het Kapitool op Saturnus berg gesticht; breeder beschreven; eerst van buiten, ook van binnen, alwaar de voornaamste pronkbeelden worden opgetelt. Torquaat. Brutus. De Drusen.

w. Dus zegt Arnobius, gelijk Lipsius van Romes Grootsh. 5. H. getuigt, en dat hier door, van Caput, en Tolus, de gansche berg Kapitolium genoemt wierd. Dion. Halikarnasseus voegt daar by, dat het noch zo bloejend, en levendig scheen toen het opgegraven wierd, als of het onlangs begraven was geweest; ja dat het bloed heet was 't geen daar uit vloeide. Zie zijn 4 B.

x. De Bondelbijlen, of Busselen, van de Romeinen Fasces genoemt, waren rijsjes of stokjes, die rondom een bijl gebonden waren, en tot een getal van twalef, voor ieder Burgermeester, als een teken van hun waardigheid, gedragen wierden; doch naderhand is zulks maar voor een Burgermeester gedaan, gelijk Dionysius en Dio, by Thysius, in zijn Aantekeningen op Sallustius getuigen.

[p. 73]

 

Van binnen praalde 't beeld van Held^y. Torquaat, wiens oogen

 

Noch scheenen met den Volsch doorluchtig t'ooreloogen;

 

Men zag de strengheid uit zijn weezen, en 't gezag,

 

Toen hy zijn zoon het hooft van 't lichchaam met een slag

 

Liet kappen, schoon hy als verwinnaar binnen Romen

 

Ontfangen wierd: doch niet zijn last had na gekomen.

 

De dappre^z. Brutus stond naast hem ter rechterhand,

 

Die zich gewillig voor de welvaart van het land

 

Heeft opgeoffert; met de^a. Drusen, die als paalen

 

Voor Rome stonden, om haar glans in top te haalen.

 

Men zag'er^b. Kurtius, die met zijn edel bloed,⁺

 

En leven dempte den verderffelijken gloed.

 

En^c. Regulus, de schrik van Afrika, wiens leven⁺

 

En oorlogsdaaden tot de starren zijn verheven,

 

Die, schoon dat Mannius hem deerelijk verried,

 

Vernoegt voor Romen, in Karthago 't leven liet.

y. Titus Manlius Torquatus, dus genoemt na hy een Francois in een kampgevecht overwonnen had, dien hy zijn gulden halsband (Torques genoemt) afnam, en aan zijn hals hing. Deze, zeg ik, ontzag zijn zoon niet, toen hy zijn vyand Genutius Metius, die hem uitdaagde, overwonnen had, en zegepralende naer Rome keerde, om dat hy zijn last niet gevolgt had; maar liet hem, tot een voorbeeld van anderen, het hooft afhouwen. Zie Livius, Viktor. Seghetus doet hem in een puntdicht, door de Heer Vollenhove vertaald, by 't halsgerecht aldus spreken:

De krijgstucht ga voor d'eer. zie daar een heilzaam voorbeeld:

Dat elk zich spiegle, wie dit hard, of billijk oordeeld.

Leer dus uw veldheers last en rechtbijl, o soldaat,

Ontzien. by oorlogstucht bestaat de Roomsche staat.

z. Zie wat ik van hem op pag. 20 letter f gezeit heb. Seghetus doet hem, dus sprekende in een puntdicht, door meergemelden Vollenhove vertaald, met een gevelde speere op Aruns Tarquinius inloopen.

'k Zal Rome, u grooter heil, dan zelf de vryheid was,

Nalaten van mijn trou: dit wenschte ik menigmalen

Met al mijn harte en ziel. gy booswicht zult nu ras

Met welverdiende straffe uw lasterstuk betalen.

Ook sterve ik van zo snood een hand niet ongerust,

o Goden, zo mijn hand hem desgelijks mag deeren.

Jupijn, d'aards wreker zelf, aanschouwt dees wraak met lust.

Lukrees, ik kome uw graf met dezen lijkdienst eeren.

a. Zie wat Livius, Plutarchus, Viktor, &c. van de Druzen, en hoe edelmoedig zy zich voor 't vaderland gekweeten hebben, zeggen.

b. Toen Rome door een zwaare pest (veroorzaakt door kwade dampen, opgerezen uit zekere kloof, midden op de merkt zich openbarende) aangetast, en Kamillus weg gerukt was, rechten de Romeinen, om de gramschap der Goden te verzoenen, speelen op, waar na hen door de Priesters te kennen gegeven wierd, dat, als een Romein hem goedwillig den Goden offerde, en hem levendig in dien kuil liet begraven, de sterfte zou eindigen. Markus Kurtius, in 't bloejen zijner jaaren, gaf hem voor 't gemeene nut over, die daar op gewapend, en zittende op zijn beste paard, in dien diepen kuil sprong, die zich na hem terstond toe deed, waar na de sterfte ophield. Zie Livius, &c.

+ Kurtius.

c. Markus Attilius Regulus, na dat hy de Karthagers op zee geslagen, Afrika ingerukt, Klupea ingenomen, en het schriklijk gedrocht aan den vloed Bragada gedood had, door de lagen van Mannius van Xantippus gevangen zijnde, wierd op zijn eed naer Rome gezonden, om, op eerlijke voorwaarde, vreede te maken, of weêrom te keeren. Hy, het belang van zijn vaderland meer dan zijn leven achtende, ried den Raad de vreede af, en ging edelmoedig weder naer Karthago, niet achtende het schrejen van vrou en kinderen, daar hy van Xantippus vermoord wierd. Zie Livius, Cicero, Valer. Maximus, Appianus, Orosius, Eutropius, &c.

+ Regulus.

[p. 74]

 

⁺ By hem stond Held^d. Kamil, vermaard door oorlogstochten,

 

En overwinningen op monsters en gedrochten;

 

Van ieder een genoemt de tweede Romulus.

 

⁺ 't Ontzaglijk statubeeld van Held^e Fabritius,

 

Stond noch zo moedig, als toen hy in Pyrrhus tenten

 

Het goud versmaadde, en lachte om felle dreigementen.

 

⁺ En^f. Cincinnatus, die, geroepen van den ploeg,

 

Tot oppervoogd verklaard, den last van Rome droeg,

 

En Gracchus Klelius kloekmoedig heeft verslagen:

 

Een man, die loffelijk het rijk na zestien dagen

 

Regerens, en een reeks van dappre heldedaân,

 

Verlaaten heeft, en weêr is naer zijn ploeg gegaan.

 

⁺ Ook stond'er^g. Decius, die, toen de Roomsche machten

 

Lafhartig vlooden, en aan huis noch krijgseed dachten,

 

Zich zelf gewillig, in het nijpen van dien nood,

 

Heeft opgeoffert, en den staat door zijne dood

 

Verlost; 't Latijnsche heir doen zidderen en beven,

 

Toen hy zich midden in hun benden had begeven.

 

Hy had het oog op 't beeld van zijnen zoon geprent,

 

Wiens daad d'Eturier en Romer is bekent,

 

En eer de doodsteek wou voor 't vaderland ontfangen,

 

Als ingehaald zijn met triomf- of feestgezangen.

+ Kamil.

d. M Furius Kamillus, van de Romeinen de twede Romulus genoemt, was de doorluchtigste der Romeinen zijns tijds. Hy verjoeg de Gallen uit Rome, van hen byna uitgeplonderd, en herstelde dus zijn vaderland weder in zijn eerste vryheid. Zie Livius, Viktor.

+ Fabritius.

e Kajus Fabricius, als afgezant van de Romeinen aan Pyrrhus, Koning van Epieren, gezonden zijnde, om de gevangenen van hem te lossen, wierd van Pyrrhus om zijn zeden, gestalte en redenering verzocht by hem te blijven, hem, hoorende dat hy arm was, het vierde deel van zijn rijk aanbiedende; doch hy zulks edelmoedig afslaande, zocht Pyrrhus hem door 't gebrul der olifanten, en dreigementen te verschrikken, waar op ik hem in mijn Keurstoffe, Livius volgende, aldus liet antwoorden:

Neen, neen, Fabritius zal Rome nooit verlaaten.

De deugd alleen, mijn Heer, maakt een Romein, geen goud.

Al gaaft gy my uw kroon, ja al des weerelds staaten,

'k Verried mijn vaderland, mijn eer nooit. gy aanschout

Een held hier, Pyrrhus, die noch voor uw olifanten,

Noch voor uw zege, noch uwe oorlogsmachten beeft.

Ik schrik niet, schoon ik sta omcingelt van trawanten.

Ik acht geen dood, als ik doorluchtig heb geleeft.

'k Ben arm, maar geen Romein streelt zich met goude vaten:

Hy tracht naer volkeren te trappen met den voet,

Die door den glans van 't goud een eeuwige eernaam haten.

Ook ben ik schuldig aan mijn vaderland mijn bloed.

+ Cincinnatus.

f. De bynaam van Lucius Quinctius, Roomsch Burgermeester, dien de afgezanten het kleed van staat opdroegen, zo als hy, nauwelijks gekleed, zijn zaaiakkers omploegde; tot welken handel hy ook is weder gekeerd, na dat hy de Volschen en Sabinen overwonnen, en over de zelve gezegepraald had. Zie Livius, Viktor, &c.

+ Decius.

g. Hoe de Deciën, vader, zoon en neef, op de dikste troepen des vyands, die hun heir te sterk viel, te paarde inlopende, (na dat ze kostelijk gekleed, met byzondere ceremonien en woorden zich aan d'aarde en onderaardsche Goden hadden toegewijd) voor 's vaderlands welstand hun leven opofferden, word van Valerius Maximus 5 B. beschreven, en van Plutarchus onder de Romeinsche daaden, by de Grieksche vergeleken; breeder te zien in het 7, 8, en 10 B. van Livius. Ook worden hun daaden by Viktor en Florus in zijn 1, 14 en 17 B. Manilius, Klaudianus, en dikmaal by Cicero gelezen.

[p. 75]

 

En^h. Paulus, dien eer zwaar in 't aangezicht gewond,⁺

 

Het heldenbloed noch scheen te vloejen uit den mond,

 

Die, toen het Tyrus heir, door Hannibal gesteeven,

 

Den roomschen Arend sloeg, zich niet wou scheep begeeven

 

En vluchten, maar half dood, van edle wraak gezart,

 

Den Sidonier de kling manmoedig wrong door 't hart,

 

En tot zijn laatste snik van aarzlen wist noch zwichten,

 

Tot dat hy neêrviel door een bui van scherpe schichten.

 

Ook stond'er^i. Marius, en^k. Gracchus, en^l. Serraan,⁺

 

Al groote mannen, en vermaard door heldendaân.

 

En^m. Scipio, die na den heerelijken zegen

 

Op fier Karthago, heeft van 't volk den naam verkregen

 

Van Afrikaner, en weemoedig Romes val

 

Voorspelde, als hy Karthage, een stad die Hannibal

 

Zo dapper had beschermt, zag branden lichter laagen.

 

Elk een kon 't oorlogs beeld van^n. Kurius behaagen,⁺

 

Geschonden door den tijd, wanneer hy overdacht

 

Hoe heerlijk hy het goud des vyands had veracht,

h. Zie wat ik van hem op pag. 56. letter f. gezeit heb, en noch van hem in 't beschrijven van Jupiters Tempel zal zeggen.

+ Paulus.

i. Hoe dapper Kajus Marius geweest is, toonen zijn zegepraalen. Zevenmaal is hy Burgermeester geweest; eindelijk door Sylla onderdrukt en uit Rome gedreven, is hy genootzaakt geweest naer Afrika te vluchten, en zijn kost te bedelen: in welken tijd hy dikwils in de ruïnen van Karthago zijn eerste staat overdacht. Zie Florus, Paterkulus 2 B. 19 Hooftst. Lukanus 2 B. Plutarchus, Juvenalis 10 schimpdicht. De Heer Smids doet hem, zittende tusschen de ruïnen, op het puyn van Karthago, aldus spreken:

Is dit het overschot der dartele gebouwen,

Karthago? steenen, ruig met gras en mosch begroeid?

O oude sterke stad! hoe kan ik het aanschouwen,

En niet optrekken't vocht dat langs mijn wangen vloeid?

Hier hangt een staatsieboog op halfgebroken zuilen!

Daar leunt een zwaare muur op 't afgescheurt portaal!

Gins gaapt een ingestort gewelf! in deze kuilen

Blinkt een geslepen vloer van een gesloopte zaal!

Ach! als ik dus hier zie dat steden konnen sterven,

Hoe durf ik zuchten om mijn smart en bitter lot?

Krankzinnig jammeren in mijn ellendig zwerven?

En aan u klagen dat ik ben der Penen spot?

Karthago! neen; ik zal mijn hartzeer tegenstreven;

Ik, die zesmaal wel eer Roomsch Burgermeester was,

Zet dat ontnoomen ampt en boei, en vlucht, beneven

Uw vest, vernielt, en, door 't Roomsch vuur, verbrand tot as.

En schoon de dood den draad mijns levens af wou snijen

Op deze puinhoop, waar vond ik toch schoonder graf

Als 't hol geraamte van die trotse gallerijen?

Maar ach! zy week al meer als eenmaal van my af.

Zy vreest voor Marius, en schrikt tot hem te komen,
Die felle dwingeland, en wreede beul van Romen.

k. Titus Sempronius Gracchus, Burgermeester van Rome, een man van edelmoedige dapperheid, en een ongekreukt gemoed. Hy overrompelde de Kapuaners, die op bedrog uit waren, overviel de Karthagers in 't beleg van Kume, sloeg Hanno en zijn heir, en stelde de slaven in vryheid; doch eindelijk door Flavius Lukanus, hooftman der Lukaners, verraden, wierd hy door de machten van Mago in Lukanien, na een dapperen tegenstand, in den strijd gedood, die zijn lichchaam naer Hannibal zond. Zie Livius.

l. Zie wat ik van hem op pag. 56 letter h. gezeit heb.

+ Marius. Gracchus. Serraan. Scipio Afrikanus.

m. Zie wat ik van hem op pag. 55 letter b. gezeit heb. Dat hy om den brand van Karthago geweent heeft, herdenkende dat Rome ook eens zo zou te grond gaan, getuigt Appianus Alexandrinus in zijn Punische oorlogen.

n. Markus Kurius, met de bynaam van Dentatus, om dat hy met tanden geboren was, Burgermeester geworden zijnde, wierd door de gezanten der Samniten, Romes hardste vyanden, aangezocht, en, terwijl zy wisten dat hy arm was, goud aangebooden, zelf op dien tijd, als hy aan den haart zat, en rapen kookte, 't geen hy met dit edelmoedig antwoord weigerde: 'k wil liever over de geenen, die goud hebben, gebieden, dan zelf goud hebben; waar op hy hen met deze woorden weg deed gaan: Kurius kan in den strijd niet verwonnen, noch door gout omgekocht worden. Zie Cicero, Valerius Maximus 3 B. 4. H. Plutarchus in 't leven van Kato.

+ Kurius.

[p. 76]

 

En zich vernoegde op 't land met een gerecht van raapen,

 

En op wiens zorg men mocht in Rome veilig slaapen.

 

⁺ De dappre Krijgstrubuin^o. Kalfurnius stond fier

 

By al die Helden, met een krans van lauwerier,

 

Wijl hy den Burgerheer Attilius kloekmoedig

 

Ontzette in 't groot gevaar, uit welk gevecht hy bloedig,

 

En over al gewond, zich eindlijk heeft gered.

 

⁺ Men had^p. Asellus aan zijn rechter zy gezet,

 

Die door Jubellius was uigeëischt, en wakker

 

Zijn tegenstrever wonde, en joeg door veld en akker.

 

⁺ De groote Burgerheer^q. Karvilius, wiens hand

 

Op 't prat Troilium den Arend heeft geplant,

 

Scheen met een fier gelaat noch op zijn zegewagen

 

Te zitten, daar zijn lof, de wereld omgedragen,

 

Van 't volk gezongen wierd, en zijn mildadigheid

 

Door duizend tongen op een edle wijs verbreid;

 

⁺ Met held^r. Popilius, die, na het overheeren

 

Der trotse Gaulers, mocht te Rome triomfeeren.

 

⁺ En^s. Glabrio, die heel Eubea overwon,

 

En Heraklea als een brandende oorlogszon,

 

En Lamia bestormde, en innam met zijn benden,

 

En 't trots Naupaktus trad als winnaar op de lenden,

+ Kalfurnius.

o. Kalfurnius Flamma de Burgermeester Atilius Kalatinus, in d'engte van Kamanara, in een groot gevaar ziende, vloog met driehondert uitgeleze mannen zo verwoed in 't spits van 't heir der vyanden, dat hy, hen alle op zich halende, den Burgermeester tijd gaf, om met de macht van zijn heir, uit dien kwaden weg te geraken; echter was hy zo gelukkig, dat hy, hoewel in veel plaatzen gewond, zich noch bergde, doch niet een van zijn makkers bracht'er het leven af. Zie Polybius, Florus, Orosius 4 B. 7 H.

+ Asellus.

p. Zie wat Livius in zijn 12 B. van de dapperheid van dezen Asellus zeit, en hoe edelmoedig hy zijn snorkenden vyand het hooft dorst bieden.

+ Karvilius.

q. P. Spurius Karvilius in den oorlog der Sammiten het oude Legioen toegewezen zijnde, nam Amiterne stormenderhand in, daar na Troilium in 't land van Eturien, verscheide duizenden wierden door hem gedood en gevangen genomen, waar op hy, binnen Rome komende, zegepraalde. Daar na bracht hy een groote somme gelds in de gemeene schatkist; ook ieder krijgsknecht beschenkende, en voor 't overige van zijn roof een Tempel voor de Godin Fortuna, by den Tempel, die, door den Koning Servius Tullius aan de zelve Godin gewijd was, bouwende. Zie Livius, &c.

+ Popilius.

r. Markus Popilius Lenas Burgermeester zijnde, wierd van de gemeente tot hooftman gekooren om de Gaulers 't hooft te bieden, die hen, na een dappere tegenweer, en veel wonden bekomen te hebben, overwon, waar na hy, geneezen zijnde, binnen Rome zegepraalde. Zie Livius.

+ Glabrio.

s. Markus Acilius Glabrio trok, na dat hy tot Burgermeester gekoren was, naer Grieken, alwaar hy Limnea, Farsalus, Scotusa, Fene, Proerna en Thaumakus innam. Daar na sloeg hy Antiochus in de Thermopijlen, waar op Eubea zich over gaf, naderhand nam hy Herklea, Naupaktus en Lamia stormenderhand in, en na dat hy de stad Amfissa overwonnen had, heeft hy te Rome gezegepraalt. Zie Livius, Viktor.

[p. 77]

 

Na dat Antiochus lafhartig voor hem vlood.

 

't Geslacht der^t. Fabien, dat met een edle dood⁺

 

Hun trou verzegelden, gewoon op 's vyands wallen,

 

Als overwinnaars met den Adelaar te brallen,

 

Scheen noch te zwemmen in een zee van drabbig bloed.

 

En Held^u. Valerius, die, met een groots gemoed,⁺

 

Zich hevig uiten dorst, en tegen Kato zetten,

 

Die trots beweerde, en stemde in d'Oppiaansche wetten,

 

Waar na hy met zijn macht den wrevlen Bojer sloeg;

 

Met^w. Kato, die wel eer den last van Rome droeg,⁺

 

En alle Helden, die, van edel vuur ontsteeken,

 

Den staat verdedigden, en dorsten moedig breeken

 

Door 's vyands heirspits heene in 't aanzien van de nyd.

 

Den schoonen^x. Tempel die aan Vesta was gewijd,⁺

 

Heeft Numa eer gesticht en ingevoerd, toen Romen

 

Door zijne wapens was kloekmoedig ingenomen,

 

Dewijl hy overlei, tot in zijn ziel begaan,

 

Door welke wetten hy den Romer mocht ontslaan

t. De Roomsche Historien gewagen doorgaans van de dapperheid der Fabiën. Hoe edelmoedig Quintus Fabius Maximus aan Hannibal het hooft bood, die zich van hem verklaarde verwonnen te zijn, toont Livius, en veel andere. Julius C Scaliger doet hem in een puntdicht, door Vollenhove vertaald, aldus tegen Hannibal spreken:

Uw krijgsmacht dee 't ons minst: fortuin was Rome tegen!
Nooit stont gy boven met uw dapperheid en degen;
Maar dient den tijd slechts, milt begunstigt van den tijd.
Stel d'oorlogsmacht gelijk, wy weigren u geen strijd;
Den tijd gelijk, wy zijn u meester en de boosheid
Des tijds. of moedigt u de dolle reukeloosheid
Van mijnen amptgenoot? my hebtge voor, een man,
Die hem, o Hannibal, en u verduuren kan.

+ De Fabien.

u. Toen Lucius Valerius Flakkus nauwlijks Burgermeester geworden was, verhief zich een groote oneenigheid over d'Oppiaansche wet. Markus, Publius, Junius Brutus, twee Tribuinen, en Markus Kato beweerden deze wet, andere wilden dat men ze op 't verzoek der Roomsche vrouwen zou te niet doen. Van dat gevoelen was ook Valerius, die hevig tegen Kato uitvoer, en ze door zijn welsprekentheid te niet dee. Deze wet was door K. Oppius, in 't jaar toen Q. Fabius, en T. Sempronius Burgermeesters waren, gemaakt. Haar inhoud was, dat geen vrouw meer dan een half once gout zou dragen, dat zy geen kleed van verscheide verwen zou aan hebben, en op geen wagen door Rome, of elders, ten naasten op duizend treden begrepen, zou gevoerd worden, ten waar om gemeene offerhanden. Zie Livius, &c.

+ Valerius.

w. Zie wat ik van hem op pag. 54 letter t. gezeit heb.

+ Kato.

x. Deze Tempel was van een ronde gedaante, gelijk ik op een zilvere penning van Nero, in 't Muntkabinet van L. Smids gezien heb. Dat hem Numa Pompilius gebouwt heeft, en dat hy meende dat Vesta het Aardrijk was, getuigt Festus met deze woorden: De Roomsche Koning Numa schijnt aan Vesta een ronde Kapel gewijd te hebben, om dat hy geloofde dat zy het Aardrijk was, door het welke des menschen leven onderhouden word; willende dat de Kapel naer de form van een bal rond zou zijn, om de Godin in een Tempel die haar gelijk was, te doen dienen. Ook zeit Ovidius in zijn Almanak:

- Tellus, Vestaque numen idem est.

dat is:

De Aarde, en Vesta is een zelve godlijkheid.

en elders.

Stat vi Terra sua, vi stando Vesta vocatur.

dat is:

Van dat het staat gevest men 't Aardrijk Vesta noemt.

Ook zeit Arnobius: zommige noemen het Aardrijk Vesta, om dat alleen het Aardrijk in 't heelal vast staat, en alle d'andere deelen in een geduurige beweging bevonden worden. Zommige noemen haar het Vuur. Plutarchus in 't leven van Numa zeit: Men wil dat Numa de Kapel van Vesta ringrond, tot bewaring van 't eeuwige vuur, gemaakt heeft, niet om de gedaante des Aardrijks te verbeelden, als of dat Vesta was, maar van het heel al, welks midden de Pythagoristen meenen, dat het Vuur is, en dat noemenze Vesta en eenheid. Ook zeit Ovidius:

Nec tu aliud Vestam, quam vivam intellige flammam.

dat is:

Neem gy voor Vesta slechts een levendige vlam.

+ Vestaas tempel door Numa gesticht.

[p. 78]

 

Van zijne ruwheid, en voorzien met goede zeden.

 

⁺ Geen man mocht door de poort in dezen Tempel treden,

 

Dewijl^y. 't Palladium, zo hoog van elk geächt,

 

En 't geen Eneas daar uit Troje had gebracht,

 

Zelfs d'Opperpriester om t'aanschouwen was verboden.

 

Want toen Metellus, eer gewoon met d'Oppergoden

 

Te spreeken, 't godlijk beeld met zijn gezalfde hand,

 

Al bevende en ontroerd trok uit den fellen brand

 

Des tempels, moest hy dit, schoon elk stond opgetoogen

 

Om zijn godvruchtigheid, zelf boeten met zijn^z. oogen.

 

Ook zou de koormaagd, die steeds voed het waakvier aan,

 

⁺ Uit eerbaarheid geen oog op 't lid des maagdoms slaan,

 

Terwijl zy bezig is met 't godlijk beeld te wassen.

 

Die kuische maagden, steeds gewoon op 't vier te passen,

 

Beroofden zich van^a. 't hair dat eer als golven hong

 

Langs blanke schouders, of gestrikt gelijk een wrong

 

Den poeslen hals vercierde, en 't oog der minnaars streelde.

 

Zy, heel afkeerig van de liefde, en alle weelde,

 

Verbonden zich heel jong, om^b. dartig jaaren langk

 

Haar zuivre maagdom aan Vrou Vesta vry en vrank

 

Op t'offren, en haar jeugd doorluchtig te besteeden

 

Met haar te dienen, of haar dienst aan die t'ontleeden

+ Heiligheid dezes tempels.

y. Dit was het beeld van Pallas; want toen Ulysses het by nacht uit haar kerk rukte, liep het alles de Grieken tegen, gelijk Virgilius in 't 2 B. van zijn Eneas zeit:

- Impius ex quo

Tydides, sed enim scelerumque inventor Ulysses. &c.

't welk Vondel aldus vertaalt:

Maar zedert Tydeus zaat,

En snoode Ulysses, tuk op alle schelmerijen,
Bestemden Pallas Kerk en heiligdom t'ontwijen,
Daar Trojes heil aan hing, en rukten 't uit de Kerk.
Toen 't looze moordgeweer de slotwacht viel te sterk,
En zy 't geheiligt beeld de huif en kuissche banden
Der goddelijke maagd, met hun bebloede handen
Aangrepen, van dien tijd ontzonk den Griek de moed.

z. Dit geschiede in het 512 jaar der stad Rome, en was d'eerste reis dat het Palladium, zedert het van Eneas uit Ilium in Italien waar gebracht, gezien was; Hy was waardig, zeiden de Romeinen, dat verlies uit te staan, om dat hy gezien hadde 't geen geen man geoorloft was t'aanschouwen. Zie Eutropius, Orosius 4 B. 9 H.

+ De Vestaalsche Nonnen doen haar haair afsnijden, en verlooven haar dertig jaaren lang aan Vesta en d'ongehuwden staat.

a. Dat de Vestaalsche maagden 't hair afgeschooren wierd, getuigt Plinius in 't 7 B. zijner natuurlijke Historien met deze woorden: d'oudste is Lothos, die hairige genoemt is, om dat het hair der Vestaalsche maagden haar toegebracht word.

b. Haar plicht was, naer 't zeggen van Gellius, het vuur te bewaaren. De tijd van haar verbintenis was dartig jaar. In d'eerste tien jaaren leerden zy de wijze en zwier der offerhanden. In d'andere tien jaaren hielden zy zich bezig met hare offerhanden te verrichten, en in de laatste tien jaaren onderwezen zy de jonge Maagden, na welken tijd zy de macht hadden om te trouwen. Zy wierden van de Romeinen voor heiligen geacht; doch indien zy haar te buiten gingen, levendig begraven. Prudentius schildert byna haar buitenspoorigheden in de schouwburgen zo af, als ik die in mijn vaarzen beschrijf, waar op hy kort daar na zeit,

Te precor Ausonii Dux Augustissime regni,
Ut tam triste sacrum jubeas, ut caetera tolli.

dat is:

Ik bid u, grootste Vorst van ons Ausonisch rijk,
Dat dit boos heiligdom ook nemen mag de wijk.

[p. 79]

 

Die door dat zelfde vier geprikkeld, of verleid,

 

Zich overgaven tot den roem van zuiverheid;

 

Doch na dat iemand zich doorluchtig had gekweeten,

 

En dartig jaaren in die heilge dienst versleeten,

 

Was zy niet strafbaar schoon zy troude, en bleef geen maagd,⁺

 

Wijl d'oude maagdom gantsch aan Vesta niet behaagd;

 

Zy droeg geen dekzel dan van wolle, of witte kleeden,

 

Als zy in d'echt was na veel plechtigheid getreeden.

 

Doch onderwijl dat haar het priesteressekleed

 

Noch 't maagdlijk hooft omringt, en kuische leden, treed⁺

 

Zy in een staatkarosse, en schaamt zich niet te draven

 

Met snelle paerden, en in 't byzijn van de braven

 

Haar heilig aangezicht t'ontdekken, rood van gloed,

 

Terwijl zy door de stad, met een gewoonen stoet,

 

Word omgevoerd, en ook van ieder aangebeden.

 

Dan gaat haar eerbaarheid en godsdienst moedig treden

 

Zelfs naer den Schouburg, daar het volk, verhit op moord,

 

En vuil gewin, elkaâr verwoed het hart doorboord,

 

Of doodlijk wond, alleen op dat haar heilige oogen

 

Met zulk een tijdverdrijf zich wat vermaaken moogen.

 

Waar voert de lust u toe, o teêr en zacht gemoed!

 

Hoe juigt gy, als gy 't staal, reeds rood en heet van bloed,

 

Den overwinnaar ziet door borst en lenden drijven?

 

Doch by dat schouspel laat haar lust het geenzins blijven,

 

Dewijl dat op haar wenk, hy die alreê verdrukt

 

Ter aarde leit, en sterft, de borst word opgerukt,

 

Op dat zy zien mag, hoe de ziel in den verslagen

 

En laffen Romer komt in 't ingewand te jagen.

 

Maar wie zou niet verbaast 't gezicht ten hemel slaan,⁺

 

Zo hy den Tempel van^c. Jupijn zag voor hem staan,

+ Mogten daar na trouwen, en waarom.

+ Haar kledy en gedrag in d'echt, vol wereldsche zwier.

+ Jupiters tempel, door Vorst Tarquijn gesticht, en des zelfs heerlijkheit beschreven.

c. Deze wierd de Tempel des Hoogsten, Machtigsten Jupiters, of des Kapitolynschen Jupiters genoemt, en was door Tarquinius Priskus, vyfde Koning van Rome, belooft, toen hy de Latijnen, Sabijnen, Tuskanen, en Hetruschen zou beoorlogen, en daar na van Tarquinius den verwaanden gebouwt: aan welkers grondvesten, die 960 voeten wijd, en 200 voeten breed waren, hy veertig duizent ponden zilvers te koste leide; doch hy mocht d'inwijdinge niet volbrengen, dewijl hy, toen het gebouw tot aan 't dak gekomen was, uit het rijk verdreven wierd, gelijk Livius, en dit opschrift getuigt:

M. HORATIUS CONSUL
EX LEGE
TEMPLUM JOVIS OPTIMI MAXIMI
DEDICAVIT ANNO POST
REGES EXACTOS.
A CONSULIBUS POSTEA
AD DICTATORES QUIA.
MAJUS IMPERIUM
ERAT SOLENNE CLAVI.
FIGENDI
TRANSLATUM EST.

dat is:
M. Horatius, Burgermeester, wien 't naer de Wet toekwam, droeg aan den Oppersten, Machtigsten Jupiter dezen Tempel op, in 't volgende jaar dat de Koningen uitgedreven waren. Naderhand is dit bedrijf van de Burgermeesters tot de Oppervoogden overgebracht, om dat den nagel te hechten tot het opperste Magistraatschap behoorde.

[p. 80]

 

Die eertijds Vorst Tarquyn op 't Kapitool deed bouwen?

 

Dat trots gevaarte, als uit een marmre rots gehouwen,

 

Ontbrak noch kunst, noch glans, veel minder majesteit.

 

Zo dra men door de poort naer binnen was geleid,

 

Vernam men aanstonds drie boukunstige kapellen,

 

Alwaar in 't middelste, dat over scheen te hellen,

 

⁺ De groote Jupiter op eenen zetel zat,

 

Die in zijn rechterhand een gouden bliksem had,

 

In d'andre een oorlogsspies, om dus zijn macht te toonen:

 

Men zag een eike krans zijn hooft en hairen kroonen.

 

Aan zijne rechter zy stond Juno fier en prat,

 

Ter slinker zy Minerve, op wien hy d'oogen had,

 

Gelijk een minnaar op zijn minnares, geslagen.

 

't Scheen of den bliksem van Jupijn haar kon behagen,

 

⁺ Dewijl zo Juno als Minerve, elk in haar hand

 

Een zilvren bliksem had, waar mee hy, aangerand

 

Van^d. Tyfon, 't reuzenrot kloekmoedig heeft geklonken

 

Van steile bergen, en verplet hun grove schonken.

 

Men zag de Helden, die in 't nijpen van de nood

 

Hun trou verzegelden voor Rome met hun dood,

 

Aan alle zijden staan, door kunstenaars gedreven

 

⁺ Uit blinkent koper, daar niet meer aan scheelde als 't leven.

 

Niet minder kunstig, noch doorluchtig blonk de wand

 

Met tafereelen, van een stoute en wakkre hand

 

Door verwen uitgevoerd in schoone schilderyen,

 

Om Romes daaden aan d'onsterflijkheid te wyen.

 

Hier zag men Held^e. Marcel met Romes machten staan,

 

Gereed om Hannibal, Amilkars zoon, te slaan,

 

Die, toen zijn vyand stofte op 't krijgsgeluk, en 't booren

 

Door d'Alpen tot Itaalje, aldus zijn moed deed hooren:

+ Zijn beeld,

+ Dat van Juno en Minerve.

d. Hoe verwaand Tyfon met zijn reuzen berg op berg stapelde, om Jupiter uit zijn troon te bonzen, en hoe hy daar over van hem met zijn bliksem verplet en onder d'Olimp en Osse gesmoort is, toont Ovidius in 't 1 B. der Herschepp.

+ Voornaame kopere heldenbeelden, in dezen tempel, en aan de wanden schoone history-stukken.

e. Markus Klaudius Marcellus, een Held die Hannibal tot verscheide maalen geslagen, en verscheide Koningen overwonnen en gedood heeft. Vyfmaal is hy te Rome Burgermeester geweest; doch eindelijk is hy door Hannibal in een lage verstrikt, en gedood. Zie Livius en Viktor. Virgilius doet Anchizes, in het 6 B. van Eneas, door Vondel vertaalt, aldus van hem spreeken.

Ay zie Marcellus treden,

Die uitmunt met zijn roof, den vyanden ontstreden;
Hoe hy in 't heldenperk dus uitsteekt boven al.
Dees ridder zal de stad van Rome, in ongeval
En machtige onrust, vast en buiten zorgen stellen,
Den Peen en Gal, gelijk Muityns, ter neder vellen,
En voor de derdemaal, zijn wapenroof met pracht
Ophangen, God Quirijn ter eere, en zijn geslacht.

en Horatius in 't 1 B. 12 gezang:

Crescit, occulto velut arbor aevo,
Fama Marcelli

dat is:

Marcellus faam, die Rome in 't hart verblijd,
Groeit als een boom stilzwijgend met den tijd.

[p. 81]

 

Barbaar, wat stoftge trots en dwaas, begunstigt van

 

Het eerste krijgsgeluk, dat haast verkeeren kan?

 

Romeinen hebt gy nooit verwonnen: wie ooit schroomen

 

Te vechten, zijn 't niet. hier is Rome noch volkomen:

 

Dit 's Rome en d'Alpen, dit 's Itaalje, deze hand.

 

Daar zag men Decius, die zich voor 't vaderland⁺

 

Opofferde in den slag, toen Romes zon aan 't daalen,

 

Niet kon 't Latijnsche heir in zijnen loop bepaalen.

 

Niet minder blonk de deugd van zijn vermaarden zoon,

 

Die met zijn bloed de wrok der onderaardsche Goôn

 

Verzoende, en 't Roomsche volk, tot in de ziel verlegen,

 

En vluchtende, zo fier deed praalen met de zegen.

 

Al even kunstig stond zijn dappre neef verbeeld,

 

Die, toen het Roomsche heir, door laffe vrees verdeeld,

 

Den rug bood, Pyrrhus tarte, en met zijn bloed en leven

 

Op t'offren, 't vaderland de zege heeft gegeven.⁺

 

Gins zag men Paulus, die al zittende de rots

 

Besprengde met zijn bloed, en, van gelaat noch trots,

 

Amilkars zoon zocht met zijn oogen, onder 't bloeden,

 

Om door zijn dood den staat van Rome te behoeden.

 

Hem kon geen Lentulus bekooren tot de vlucht,

 

Hoe zeer hy smeekt en om den Burgermeester zucht.

 

Neen, zei hy, Lentulus, 't is noch niet al verlooren.

 

'k Ben om te strijden, maar tot vluchten niet gebooren.

 

Fortuin keert my den nek. 'k zal met een heerlijk end

 

Mijn leven kroonen, op dat Rome zy bekend

 

Dat Paulus moedig voor het vaderland kan sterven;

 

Maar zo ik eene beê van u noch kan verwerven,

 

Zo vlieg naer Rome toe, en boodschap aan den Raad

 

De poort te sluiten, en 't regeeren van den staat

 

Te geven in de hand van Fabius, mijn leven

 

Zal 'k duur verkopen aan Karthago, en dan sneven.

 

Ook zag me'er^f. Regulus, in Romes hofpaleis,⁺

 

Omcingeld van den Raad net afgebeeld, den peis

+ Praalbeeld van Decius, zijn zoon, neef.

+ 't Beeld van den Burgermeester Paulus, en zijne grote dapperheid.

f. Zie wat ik van hem op pag. 73 letter c gezeit heb. Horatius beschrijft wonderlijk zijn standvastigheid in het 5 Gezang van zijn 3 B. De geleerde Seghetus doet hem dus in een puntdicht, door Vollenhove vertaalt, terwijl hy gepijnigt wierd, spreken:

Hou moed mijn edle ziel, bezwijk niet, hou slechts moed.
Verdubbel, o barbaar, de pijnen, dus verwoed.
Zo lust my om mijn trou voor 't vaderland te lijden:
Dit zocht, dit wenschte ik, toen 't gemaklijk was te mijden.
Maar kenne ik Rome recht, o Punischen, gy boet
Eerlang afgryslijk voor mijn afgepijnigt bloed.

+ Dat van Regulus; zijne zonderlinge grootmoedigheit.

[p. 82]

 

Doorluchtig afslaan, die, bewoogen door geen kermen,

 

Zijn vrou noch kinderen wou kussen of omarmen.

 

't Scheen of hy zich aldus noch moedig hooren liet:

 

Neen, 'k wil niet datge om my Karthago, noch 't gebied

 

Van 't machtig Afrika zult afstaan, u gegeven

 

Door deze hand. ik heb mijn plicht gedaan. mijn leven

 

Is my zo waard niet als u d'opperheerschappy.

 

Laat, laat Xantippus my vermoorden, laat hy my

 

Van een doen rukken, ik ben een Romein gebooren,

 

En een Romein kan zulk een edle dood bekooren.

 

Kust geen Karthaagsche slaaf die zich bereid ter dood

 

Mijn kinderen, laat los; laat los mijn bedgenoot.

 

Denk wat de naneef van die laffe daad zou spreeken;

 

Doch weest verzekert dat ons Rome haast zal wreeken.

 

⁺ Niet minder kunstig was 't geheim vertrek gebouwt;

 

Waar in de boeken der Sybillen, toevertrouwt

 

De zorg des Tienmans, voor elk een verborgen lagen.

 

Ook was hier 't vreverbond, hoe Rome zich verdragen

 

Had met Karthago, net in tafels van metaal

 

Geschreven. aan den wand hing, als in zegepraal

 

De veldstandaard wel eer des vyands vuist ontwrongen.

 

^g. Belofteschilden, nooit den gever afgedwongen,

 

De goude wijnstok van Jerusalem, en al

 

't Geen eer Pompejus, die gelijk een waterval

 

Judea overstroomde, en 't Joodsche volk deed beven,

 

Had in triomf gevoerd geduurende zijn leven,

 

Vercierden dit gebouw. ook blonk hier d'Esmarout,

 

De Sardus, en Turkois in koppen, zwaar van gout,

 

En onbegrijpelijk door duizend kunstenaaren

 

Om prijs gedreven in een groot getal van jaaren.

 

Zo stak hun kunst ook in ontelbre kroonen uit.

 

Wat al geschenken zag men niet by zo veel buit,

 

Wel eer door Eumenes, en Attalus geschonken!

 

Waar by de giften ook van Nicomedes blonken,

+ 't Geheim vertrek van de Sybillijnsche orakelboeken, en andere schatten.

g. Van de Romeinen Clypeus votivus genoemt, om dat'er zodanig een schild geheiligt wierd, met in eenige gevaarlijkheden, voor iemands welstand, plechtelijk beloften te doen, of te betaalen. D'eerste instelder daar van is, naer 't getuigenisse van Plinius, Appius Klaudius geweest. Zy waren of van goud, of zilver, of koper. Zie Suetonius in 't leven van Augustus. Haar gedaante kan men zien by Oudaan Tab. cix, en my op penningen van Augustus.

[p. 83]

 

En van Vorst^h. Prusias, Antiochus, en meer

 

Verwijfde Koningen, die op hun kniên ter neêr

 

Voor Rome vielen. recht voor d'ingang van dien Tempel,

 

Was zelfs de Burgerheer gewoon de heilge drempel

 

Met bloed te verwen, op den eersten dag van 't jaar.

 

My lust die offerhande, en 't nederig gebaar⁺

 

Der wichchelaaren, naer mijn krachten, eens t'ontleden.

 

Vergun, o Jupiter, den Burger-heer te treeden

 

By uwe altaaren, daar uw priester met zijn hand,

 

De vezelen betast van 't lillende ingewand;

 

En laat de wierook, die in 't offeren uw kerken

 

Met zijnen damp vervuld, zijn bevend hart versterken,

 

Op dat hy zy getuige op welk een edle wijs

 

Uw heilige outer bloeide, uw groote naam ten prijs.

 

Genade, o Jupiter, genade, hy, t'opgetoogen

 

In zijn gedachten, sluit van schaamte en schrik zijn oogen.

 

Hy beeft als hy den^i. staf van uwe Aardswichchelaar,⁺

 

Het^k. Druppelvat, den^l. Byl, den^m. Kwispel, 't hooge^n. Altaar,

h. Zie wat ik van de lafheid en verwijftheid van Prusias, Koning van Bithinien, op pag. 62. letter o gezeit heb, die Eumenes, Attalus, Nicomedes, en Antiochus tot voor- en navolgers had, gelijk alle Romeinsche schrijvers bevestigen.

+ Overgang tot de offerhanden der Romeinen.

i. Dit was een merkteken van den oppersten Priester, van den Vogelwichchelaar, en de mindere Priesters, gelijk men op de Penningen van Antonius, Lepidus, en Augustus zien kan. Het was naer 't zeggen van Aulus Gellius, en Makrobius, een korte staf, gekromt aan 't stijfste einde, zeer overeenkomende met den staf der hedendaagsche Bisschoppen. Wanneer de Wichchelaar eenige voortekenen zou nemen, hield hy dezen staf in de hand, en tekende of streepte daar eenige streken of wijken des hemels mede af, om tusschen de zelven de voortekenen, van 't geen'er voor kwam, waar te nemen, zonder zijn oogen wijder te laten weiden.

+ Offertuigen en Priesterlijke kleidinge, zoo van de Opperals onder-Priesters.

k. Zijnde een kruikje met een hoogen hals, Urceus, en Urceolus, of Guttus genaamt, om dat'er het nat als by druppelen uitliep. Zijn gedaante ziet men op de Penningen van Cesar, Antonius, en anderen; en zijn gebruik was den wijn op de offerhanden uit te gieten, of het was met water gevult, om de handen, ontrent den heiligen dienst, te reinigen.

l. Hoedanig die geweest is, kan men zien op een penning van Lepidus in mijn Muntkabinet, en was somwijlen met een zwijnskop verciert.

m. Met deze kwispel of besprengkwast waren de Romeinen gewoon het offer en de omstanders te besprengen en te reinigen; want Cicero zegt; de besprenging des waters neemt de besmettinge des lichchaams weg, en brengt de kuisheid des gemoeds te weeg. Dat deze wijze van besprenginge al by de Heidenen in 't gebruik geweest is, toont Hippokrates, daar hy zeit: Als we in den Tempel gaan zullen, worden wy besprengt, niet om ontzuivert, maar gereinigt te worden, indien ons te voren eenige misdaad bevlekt heeft. Hier schijnt Virgilius ook op te zien, wanneer hy Dido, in 't 4 B. van zijn Eneas, deze woorden in den mond geeft:

Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem,
Dic corpus properet fluviali spargere lympha.

dat is:

Mijn waarde voester, ga, haal zuster hier ter stede,
En zeg haar dat ze haaste, om 't lichchaam en zijn smet
Te sprenklen met den stroom.

Haar gedaante ziet men op een penning van Lepidus, nevens ander offertuig, afgebeeld. Voor dezen gebruikte men in plaats van een kwispel, een olijftak; want Virgilius, spreekende van de verbrandinge van Misenus, zeit in het 6 B. van Eneas aldus:

Idem ter socios pura circumtulit unda,
Spargens rore levi, & ramo felicis Olivae.

dat is:

Hysprengt hier na de maats, tot driemaal toe, wel nat
Met een gezegenden Olijftak, in een vat
Met zuiver vocht gedoopt.

n. D'altaren waren of rond, of vierkant, die, wanneer men daar op zou offeren, met kruiden of takken van boomen verciert waren, wel eer aan ieder God toegeeigent; want die van Jupiter was met Esculus, een zeker slag van eiken, omhangen, die van Apollo met Lauwrier; die van Minerva met Olijfbladen; die van Venus met Myrthen; die van Pan met den Pijnboom; die van d'onderaardsche Goden met Cypressen, enz.

[p. 84]

 

Den^o. Schotel;^p. 't Offervat, en^q. 't Slachtmes komt t'aanschouwen.

 

Zijn ziel durft nauwlijks zich by 't offeren vertrouwen.

 

Hy ziet de^r. Priester reeds, die nederig en teêr

 

Uit diep ontzag slaat voor 't altaar zijn oogen neer,

 

Wiens hooft met lauweren omgort is, en wiens leden

 

Omhangen zijn met witte en zuivre linnekleeden.

 

Hoe zedig, roept hy, treên hem^s. d'Onderpriesters na,

 

En^t. Vijftienmannen, die gestadig vroeg en spa

 

Hun tijd in 't lezen der orakelen besteeden,

 

En zich bemoeien met den dienst dier plechtigheeden.

 

Goôn! daar besprengt hy 't volk met water.^u. Juliaan

 

't Lacht met uw Mithra en Anubis, bid haar aan,

o. Van de Romeinen Patera genaamt, dat eigentlijk een platte en breede Schaal beteekent, zy wierden gebruikt, of om'er uit te drinken, of om daar mede den wijn op het offer, en in het vuur te gieten; of om in 't slachten der offerbeesten het bloed mede te vangen, gelijk Virgilius in 't 1 B. van zijn Eneas toont met deze woorden:

Heic regina gravem gemmis, auroque poposcit
Implevitque mero pateram.

dat is:

Nu eist de koningin een goude Schaal, geschonken
Tot aan den boord met wijn, waar in robijnen blonken.

en daar hy spreekt van Eneas offerhande:

- - Tepidumque cruorem

Suscipiunt Pateris. -

dat is:

En vangen 't warme bloed van 't offerbeest in Schaalen.

Ziet ook Horatius, Klaudianus, enz. Haar gedaante ziet men op een Penning van Augustus, en veel anderen.

p. Dit was ten tijde van Numa, naer 't zeggen van Juvenalis in zijn 6 Schimpdicht, van Pottebakkersaarde, 't geen naderhand in Porcelein, en Kristal, zo Plinius getuigt, verandert is. Zulk een Offervat wierd Sympuaeum, of Sympuvium genoemt, en gebruikt om'er den wijn zacht mee aan te raaken, eer de Priester dien op het hooft van 't offerbeest storte. Zie haar gedaante nevens ander offertuig op een Penning van Antonius-

q. Dit Mes wierd meest gebruikt om'er het slachtoffer mee in de keel te steeken, en wierd Secespita genoemt. Zijn gedaante beschrijft Festus aldus: het was een lang yzer mes, met een rond yvoren handvatzel, dat met gout en zilver, en met spijkers van Cypers koper beslagen was.

r. Deze Opperpriester van Jupiter wierd Flamen Dialis genoemt, even als die van Mars, Flamen Martialis; en die van Vulkanus, Flamen Vulkanalis &c. De naam van Flamen of Filamen is herkomstig van het woord Filum, dat is, een draad, of snoer, om dat, volgens den eisch der plechtigheid, deze Priesters altijd, 't zy ze offerden of niet, op het hooft met een hoed of huif gedekt moesten wezen; 't geen naderhand in een draad of snoer, die ze op het hooft wierpen, om dat het andere in veelderley voorvallen te lastig viel, verandert is.

s. Deze wierden Sacerdotes genoemt, en waren minder in rang en waardigheid in den godsdienst dan de Pontifices; zonder onder de Pontifices den Pontifex Maximus te verstaan. Zie Tacitus.

t. Onder deze Vyftienmannen wierden gerekent alle de Wichchelaars, Vogelramers, Offervinders, en diergelijk slach van menschen. Eerst bestond dit getal uit twee mannen, die de Sybillynsche boeken bewaarden; zedert uit tien, naderhand uit vijftien, eindelijk uit een meerder getal, hoewel de naam van Vyftienmannen altijd in stand bleef. Niet alleen was hen de zorg der Sybillynsche boeken bevolen, maar zy moesten die ook by tijd van nood inzien, en de plechtigheden en diensten, in de zelve gebooden, bereiden en waarnemen; welke waardigheid den Keizers ook is toegepast, gelijk aan de Peningen van Vitellius in mijn Kabinet blijkt.

u. Ongemeen was Keizer Julianus, de verzaaker bygenaamt, op deze besprengingen verslingert; want na dat hy van den waren God afgevallen was, en zich aan de sporeloose uitzinnigheden der Egiptenaaren had overgegeven, waaren zijne voorname Afgoden Anubis, of de Hondekop, en Mithra, of de Zon, waar van d'eerste ook met een een kwispel afgebeeld word. Deze Juliaan, zeg ik, ontzag zich niet, om de Kristenen te noodzaken, gemeenschap te hebben met den gruwel der Afgoden, alles wat genuttigt kon worden, 't zy brood, vleesch, fruiten, moeskruiden, enz. met wywater van Anubis, en Mithra, te besprengen. Zie zijn eygen schriften.

[p. t.o. 85]

Offerhande voor den tempel van jupiter.

[p. 85]

 

Streel u met water door haar kwispels uitgedreven,

 

't Voelt door dit heilig nat alreede een ander leven,

 

't Is reeds gezuivert, en van alle smetten vry.

 

De Priester, die met zijn gewijde en heilge ry

 

't Slachtoffer heeft gebracht aan 't outer, om de Goden

 

Op 't vet der dieren, en haar lendenen te noden,

 

Greep 't outer met^w. de hand, en bad de godheid aan⁺

 

Van Janus, en van Veste, op dat hy in mocht gaan

 

By d'andre Goden, door hun voorspraak, en niet schroomen.

 

Dan wierd in 't bidden van den priester waargenoomen

 

Dat Jupiter, de Beste, en Grootste ook wierd gehoort,

 

En d'andre Goden; en op dat niet eenig woord

 

Voorby zou slippen, of verkeert genoemt zou worden,

 

Zo las een wichchelaar der Goden rang en orden,

 

En wat hy bidden moest, of wat verzoeken, voor:

 

Een ander leende aan 't geen hy sprak aandachtig 't oor,

 

Terwijl een derde elk een gebood om stil zijn ooren

 

Te scherpen, en 't gebed godvruchtig aan te hooren:

 

En op dat hy niet door iets heiloos wierd gestoort,

 

Zo speelde een wichchelaar, dat zelf Jupijn, bekoort

 

Door dat geluit, wel eer den hemelraad deed scheiden;

 

Om Juno daar 't geluit ten hemel drong te leiden.

 

Zo dra 't gebed ten einde, en uitgeboezemt was,

 

Lei d'Opperpriester dus het offer in tieras.

 

Hy mengde wierook,^x. zout, en meel met zuivre handen,⁺

 

En strooidend dus gemengt op 't hooft van 't beest, met banden

 

Noch snoeren vast geboeit, wiens gladde hoornen^y. gout,

 

Wiens lenden kranssen droeg; na 't stroien van dit zout,

 

En meel, en wierook wierd met^z. wijn het oversprengeld.

 

Dan proefde hy het nat, en gaf het, dus gemengeld,

w. Dat de Priester het altaar met zijn hand aanraakte, geschiede om dat de Romeinen zich inbeelden, dat, zo zy zulks niet deeden, de Goden dan niet bevredigt waaren; dit blijkt uit Virgilius wanneer hy in 't 4 B. van Eneas zeit:

Talibus orantem dictis, arasque tenentem
Audiit omnipotens.

dat is:

Hy aldus biddende, en vasthouwende 't altaar
Heeft hem Jupijn verhoort.

+ 's Priesters gebeeden onder 't offeren, aan de goden,

x. Het zout was by de Romeinen een teken van een vaste vriendschap, waarom het ook in 't offeren gebruikt wierd, niet om de Goden daar voor te danken, maar om zich vast aan hen te verbinden. Zie Plinius.

+ De offerhande in alle haare deelen nauwkeuriglijk beschreeven: slagting van 't offerbeest: beschouwing der ingewanden.

y. Dat de hoornen van het offerdier verguld waren, getuigd Ovidius 10 B. der Hersch. alwaar hy zeit:

Inditaque cornibus auro victima.

dat is:

't Slachtoffer hebbende de hoornen verguld.

z. Dit bevestigt Virgilius in het 6 B. van Eneas, alwaar hy zeit:

- Frontique infungit vina Sacerdos

dat is:

En op het voorhooft stort de Priester dan wat wijn.

[p. 86]

 

Ook aan d'omstanders om te proeven, waar na zy

 

En hy het gooten op 't altaar: dan plukte hy

 

Wat hairen uit het hooft van 't slachtdier met zijn handen,

 

En wierpze^a. in 't vuur, alreede ontstooken en aan 't branden:

 

Mit keerde hy zich om naer^b. 't Ooste, en trok heel vlug

 

Een streek van 't hooft tot aan den staart toe, langs den rug

 

Van 't beest met 't krommes. dus gewijd en opgedragen,

 

Wierd op zijn last het dier voor^c. 't hooft ter neêr geslagen.

 

Hier zag men eenigen het keelen, die het bloed

 

In pannen gaaren, daar weer andre, wel gemoed,

 

Het villen, andere het reinigen en droogen.

 

Na zo veel arbeids sloeg de Priester met zijn oogen,

 

Wanneer de buik door hem met 't mes was opgerukt,

 

Het lillende ingewand noch rokend ga, maar drukt

 

Noch raakt het niet, om niet het heiligdom t'ontwyen,

 

Noch zich te smetten met gehaate schenderyen.

 

Na veel doorzoekens wierd het vleesch en ingewand

 

Verdeelt in stukken, en gerolt door 's priesters hand

 

In sterk gezouten meel, waar na 't de wichchelaaren

 

In vaten brachten by het hooft der offeraaren,

 

Die ze op 't altaar leide in een vuur van eikenhout,

 

⁺ Dat noch vermollemt was, noch uitgehold, noch out,

 

Of dik van bast, het geen in 't offren was verboden.

 

Wanneer nu 't vet, en 't geen wierd toegeschikt den Goden

 

Verbrand was, keerde zich de priesterlijke schaar

 

Ter maaltijd, waar na zy rondom het hooge altaar

 

Al danzende den lof der Oppergoden zongen,

 

En op het schel geluit van duizend pijpen sprongen,

a. De zelve Virgilius getuigt ook in het voorgenoemde B. dat de Priester, na het storten, en het proeven van den wijn, wat hair tusschen de hoorens van het slachtdier plukte, dat hy in 't vuur wierp, 't welk op den altaar ontsteken was.

Et summas carpens media inter cornua setas,
Ignibus imponit sacris libamina prima.

dat is:

En na dat zy de star van 't opperhair berooft,
En dat in 't vuur werpt, gietze ook dranken in de vlamme.

b. Niet alleen keerde zich de Priester in 't offeren naer het oosten, maar Vitruvius en Porfyrius zeggen, dat zelf d'ingangen der Tempelen, en de beelden naer het oosten gestelt waren.

c. Dat het offerdier met een hamer ter neder geslagen wierd, getuigt Ovidius in 't 15 B. der Hersch. met deze woorden:

Lactentis vituli dextra libratus ab aure,
Tempora discussit claro cava malleus ictu.

dat is:

De hamer, opgehaald, treft met een wissen klop,
Van 't rechter oor, ter zy, het zogkalf op den kop.

En Suetonius zeit, 32 Hooftd. van Kaligula, dat hy, toegestelt als een offerslachter, terwijl het slachtbeest aan den altaar stond, den hamer hoog opheffende, den dienaar die het beest kelen zou, ter nedersloeg. Dit nederslaan der offerbeesten ziet men ook op een Penning van den zelven Keizer. Ook maakt Horatius in zijn 3. B. 23 Liergezang gewag dat d'offerbeesten met de byl in den nek gehouwen wierden, want hy zeit:

Victima pontificum secures
Cervice tinget.

dat is:

Des priesters bijl zal zich met bloed beverven
Met in den nek van 't offerbeest te kerven.

+ Verbranding van 't vet enz, en 's Priesters maaltijd tot besluit van 't offer.

[p. 87]

 

Dat aangezet door veel cymbaalen, bars van toon,

 

Elk een de mogentheid deed zingen van de Goôn.

 

Doch onder duizenden van trotse praalgebouwen,

 

En pronkpilaaren, die me in Rome kon beschouwen

 

Eer dat vorst^d. Genserik zich baade in 't Roomsche bloed,

 

Die als een schrikdier op d'aloudheid heeft gewoed,

 

Prees ieder een den glans der marmre^e. Zegeboogen.⁺

 

Wie was verzaad, of walgde in duizendmaal zijn oogen

 

Daar op te vesten? wie bleef niet verwondrend staan,

 

Als hy zo kunstig, zo volmaakt de heldedaân

 

Der overwinnaars zag in 't blinkend marmer praalen?

 

My lust geen Praalboog van Severus op te halen,

 

Noch van Domitiaan, noch Konstantijn, o neen.

 

'k Wil ook niet spreeken van den boog van Gallieen;

 

Die vorst Aurelius zo prachtig heeft doen stichten,

 

Schoon meenig praalgebouw voor dat gebouw moest zwichten,

 

Maar 'k wil den Zegeboog van Titus, na zijn dood

 

Van 't volk gesticht, toen hem de Romer had vergood,

 

Den tijd ontrukken, en de barsche regenvlaagen,

 

Die marmre zuilen met haar tanden deerlijk knaagen.

 

De Roomsche heilge weg genoot die schoone bruid,

 

En stak grootmoedig op die gaaf de borst voor uit,

 

Een bruid, die, met een kleed geverft in 't bloed der Jooden,

 

Haar bruidegom genoot op stapelen van dooden,

 

En feest hield op het puin van 't hoog^f. Jeruzalem,

 

Daar eertijds Titus met een half gebrooke stem,

 

Toen hy de wreedheid hoorde en wist der droeve moeders,

 

't Rampzalig woeden van de broeders tegen broeders,

d. Koning van Afrika. Zie wat ik van zijn verwoedheid, toen Eudoxia hem als bontgenoot van Valentinianus den derden in Rome geroepen had, op pag. 2 letter a gezeit heb.

e. Zy wierden ter gedachtenisse van heerelijke overwinningen opgerecht. Zie haar gedaante op de Penningen van Drusus, Augustus, Nero, Domitianus, Trajanus, by Oudaan enz. gelijk ze ook worden bewaard van meergemelden L. Smids, Korn. van Arkel, Kroonenburg en my. Zy kwamen zeer wel met de Wapenstanders en Zegezuilen over een, gelijk Prudentius met deze woorden vertoont:

Frustra igitur currus summo miramur in arcu
Quadri juges &c.

't welk Oudaan aldus vertaalt:

Zie op den Zegeboog voor koele wondren aan
Vier paardewagens, en die op de wagens staan
Kamillen, Kurien, Fabricien, Metellen;
Daar voor hun voeten de gevangens nederhellen,
Met d'armen op den rug gevleugelt onder 't juk,
En aan den stam gehecht zoo meenig wapenstuk.
Indien het Flora dee, Matuta, Laurentijne,
Of Ceres, dat men ziet in zulk een staat verschijnen,
Vorst Brennus, Mitridaat, Perseus, Antiochus
En Pyrrhus &c.

+ De Roomsche zeegeboogen gemeldt, die van Titus, staande op de heilige weg, in 't byzonder beschreven.

f. Zie de rampzalige verwoesting van Jerusalem, de deerelijke hongersnood, en hoe Keizer Titus zijn handen ten hemel sloeg, en uitborst, toen hy hoorde dat een Juffer, haar eigen zoon gedood en gekookt hebbende, gegeten had, by Josefus in 't 6 B. van zijn Joodsche oorlogen.

[p. 88]

 

En hoe de vader knaagde en at zijn eigen zaat,

 

Dus uitborst: wrevlig volk, u treft der goden haat,

 

Ik ben geen oorzaak van die snoode gruwelstukken;

 

Uw overwinnaar schreid en smart uw ongelukken.

 

⁺ Indien 't my vry stond hier te weiden in zijn lof,

 

Ik zou zijn vriendlijkheid die hy bewees in 't hof

 

Aan ieder, noch zijn deugd, die niemands pen kan maalen,

 

Maar hem in 't harnas met een^g. schild van bliksemstraalen

 

Beschrijven, daar hy stormde op een geramde poort,

 

En als een krijgsheld vloog van 't een naer 't ander oord;

 

'k Zou 't hoog Jeruzalem op zijn gezicht doen beven,

 

Hoe dat hy moedig, door een edel vuur gedreven,

 

Door duizend duizenden van scherpe lansen drong,

 

En hoe doorluchtig hy in 't end de Joden dwong;

 

'k Zou hem naer 't Heilige der Heiligen geleien,

 

Schoon duizend priesters hun rechtvaarde val beschreien,

 

Hun maan zien daalen voor de Roomsche opgaande zon,

 

Terwijl de vlam speelde in 't gebou van Salomon.

 

⁺ Dit heerelijk gevaarte, uit marmersteen geklonken,

 

Wierd Titus^h. na zijn dood door 't Roomsche volk geschonken,

 

En opgerecht met zo veel luister, kunst, als lof.

 

Men zag hoe ieder een om aan den naneef stof

 

Van zich t'ontzetten en verwonderen te geven,

 

Om strijd den andren zocht in kunst voorby te streven.

 

De bazement, de plint, en 't lijstwerk streelde 't oog.

 

De marmre zuilen van dien schoonen zegeboog

 

Bekoorden ieder met haar grootsche kapiteelen;

 

Maar die het oog liet op de binnenissen speelen,

+ Titus voornaame deugden en bedrijven aangeroert.

g. Niet alleen hebben de Romeinen hun schilden met bliksemstraalen verciert, maar ook hun Penningen, gelijk het op de Penning van Kaligula en andere blijkt; zelf de zuil van Trajanus was daar mede opgeschikt: ook noemde zy een hunner Legioenen, 't Bliksemwerpend Legioen. Van de Schilden spreekt Valerius Flakkus aldus:

Cuncta phalanx insigne Jovis, caelataque gestat
Fulmina, dispersos trifidis ardoribus ignes.

dat is:

De gantsche bende draagt het teken van Jupijn,
De bliksemen die op den schild gedreven zijn,
Een uitgeschilderd vuur van drie gekliefde straalen.

+ Al de deelen en cieraaden der praalboog vertoont,

h. Dat deze Boog niet, als zommige meenen, by 't leven van Keizer Titus, maar na zijn dood door het Raadsbesluit ter gedachtenisse van zijn heerlijke overwinninge op Jerusalem opgerecht is, toont het opschrift dat in deze woorden bestaat:

SENATUS.
POPULVSQVE. ROMANUS.
DIVO. TITO. DIVI. VESPASIANI. F. VESPASIANO. AVGVSTO.

dat is:
de Raad en 't Volk van Rome, aan den vergood en Keizer Titus Vespasianus, zoon van den vergooden Vespasianus.

[p. 89]

 

En op de lystfries zag hoe groot de kunst en trots

 

Haar glans kon drukken in een harde marmre rots.

 

Hier zag men Titus op een ronde yvoore wagen,

 

Terwijl zijn lof tot aan de starren wierd gedragen,

 

De paarden mennen in zijn trotse zegepraal,

 

Op welk gezicht het volk, met een verheve taal,

 

Iö triomf! Iö triomf! riep, en d'altaaren

 

Met veil behing. daar weêr, hoe zeedig d'offeraaren

 

De stieren leiden naer den tempel van Jupijn,

 

Die door d'inwying aan dien God geheiligt zijn.

 

Gins droeg de krijgsknecht, van een heilig vuur aan 't branden,

 

De goude Kandelaar met ongewijde handen,

 

De goude Vaten, en de Tafelen der Wet,⁺

 

Noch vuil, en met het bloed van 't Joodsche volk besmet.

 

O schoone Tafel! die wel eer de heilge brooden

 

Geschraagt hebt, waar van 't volk het^i. eeten was verbooden,

 

Zo Salomon eens was getuige van uw leet,

 

Hoe droevig scheurde hy, op dat gezicht, zijn kleed!

 

Hoe zou hy weenen, kwam hy eens het puin t'aanschouwen

 

Van zijn Jeruzalem, en schoone praalgebouwen!

 

Maar elk zag bevende de vloejende^k. Jordaan,

 

Geboeit in ketens voor zijn zegewagen gaan.

 

Die stroomgod stort zich neêr uit^l. Liban met zijn wateren,⁺

 

Die vreeslijk barnen in dien steilen val, en schaateren,

 

En scheit in 't schuuren langs gewesten zonder tal,

 

't Hooge^m. Iturea heel van^n. Trachons barre wal;

+ De Joodsche Tempelvaten in de binnevakken gehouwen.

i. Dit blijkt uitdrukkelijk; want toen Godt aan Moses op den berg Sinaï de Wet gaf, en aan hem gebood hoe hy den Tabernakel, en alle heilige gereetschappen zou maaken, sprak hy: En gy zult altijd Toonbrooden op de Tafel leggen voor my Exodus cap. 25. v. 30. En cap. 40. v. 23. leest men: En hy (Moses) bereide brood daar op voor den Heere, gelijk hem de Heer geboden had. Van dit brood was niemand geoorloft te eeten dan den Priester, wanneer het zeven dagen op de tafel voor Godt gelegen had; echter heeft David in zijn grootsten nood, toen hy voor Saul tot Nobe by den Priester Abimelech vlood, daar van gegeeten, dewijl de Priester geen gemeen brood onder zijn hand had. 1. B. Sam. cap. 21. v. 4, 5, 6.

k. Deze Vliet word in de H. Schrift Jorden of Jordan genoemt, gelijk zommige meenen naer Jor en Dan, twee bronnen, uit de welken zy, naer hun gevoelen, haren oorspronk neemt. De Grieken en Latijnen noemen hem Jordanis, de Nederduitschen Jordaan, de Françoizen Jourdain. Heden word hy by d'Arabieren Nakar el Chiria, dat is: vliet van Chiria, geheeten. Zie Roger.

l. Een groote en hooge berg van Fenicie, vyf uuren gaans langs een moeyelijken weg van Tripolis, by den vloed Eleutherus, tusschen de steden Tripolis en Damaskus, in het noordergedeelte van 't heilige land. Behalven de bronnen, daar hy zeer rijk van is, levert hy veel stroomen, vlieten en beken uit, als de Jordaan, Parfer, Abana, Chrysorrhoas, Eleutherus, Orontes, Lykis, Nahar, Elkelb, en veel andere. Zie Thevenot, &c.

+ Beschrijving van de Jordaan, op de Boog afgebeeld.

m. Een bergachtig landschap aan den Jordaan gelegen, genoemt naer Ietur, of Ithur, zoon van Ismaël. Genes. 25:15.

n. Een groot landschap gelegen over den Jordaan, tusschen Palestijne en Celesyrie. Het heeft ten noorden Damaskus, en paalt ten oosten aan de woestijne van Arabie, de welke dicht aan Bosra, de hooftstad van woest Arabie, grenst. Het word ook Tracon, en Trachonitis genoemt, 't geen een steenigen oort betekent. Zie Plinius.

[p. 90]

 

Waar na hy minzaam groet de schoone landeryen

 

Van 't fier^o. Seleucie, befaamt door artzenyen;

 

Van daar zet hy zijn koers naer 't ooste, alwaar hy stoot

 

Op weelige oevers, en in 't schuuren zich vergroot

 

Met bronnen; waar na hy,^p, Kapernaum ontvaaren,

 

Al bruischende doorkruist de Galileesche baaren.

 

Daar na doorsnyd hy het doorluchtige gebied

 

Van 't rijk^q. Scythopolis, dat steeds den tempel ziet

 

Van Jupiter, en groeit in 't westen met de stroomen

 

Van^r. Cison, tot Iabok hem komt verwellekoomen,

 

En, eer hy snijd door 't dal van^s. Aulon, scheit hy 't land

 

Der^t. Moäbiten van^u. Judeaas rijke strand,

 

En kust in zijnen loop ontelbre westerstreeken,

 

Waar na hem^w. Jericho om vruchtbaarheid moet smeeken,

 

Daar Dibon, Iezraël, Elise, en Taphua,

 

Met Karith, en de beek van Jaser, en daar na

o. Een stad over den Jordaan, in het landschap Gaulonitis, by het meir Merom, of Samechonitis, en op een lustigen en bronrijken oort gelegen. Zy wierd aldus naer haar stichter Seleukus, Koning van Syrie, genoemt. Zie Josefus 2 B. 25 H. en 4 B. 1 H. van zijn Joodsche oorlogen.

p, Een der tien voornaamste steeden van Dekapolis, gelegen in Opper Galilea, in het land van Gennasereth, op de grensscheiding van Zabulon en Neftalim, en op den wester oever der zee van Galilea, vier dagreizens van Jeruzalem, anderhalve, of een groote mijle westwaarts van de plaatze, daar de Jordaan de zee van Galilea begint te maken, of in de zelve vloeit. Zy is, volgens de voorzegginge onzes Heilants, Matth. 11:23. Luk. 10:15, na veel rampen uitgestaan te hebben, eindelijk door den Turkschen Keizer Soliman tot een asch en puinhoop gemaakt. Zie Hieronymus.

q. Een stad binnen den Jordaan gelegen, nevens de stad Zarthan, en ten zuide op den oever der zee van Galilea, ter plaatze daar de Jordaan uit de zelve treed, naby Tiberias en Bethsaida, honderd en twintig stadien zuidoostwaarts van Tiberias, en zeshonderd stadien van Jeruzalem, op een groot veld of vlakte, tusschen de bergen Gelboë en den Jordaan, of, zo zommige willen, tusschen de steeden Gadara en Neapolis, op een afstand ter wederzijden van zestienduizend treden, en zevenenveertig duizent van Jeruzalem, en, volgens Strabo, naby Galilea. Zie 2 Mach. 12:29. en Josefus. Zy wierd, toen Bacchus daar zijn voester begraven had, van hem naer haar Nysa genoemt. In 't Oud Verbond word zy Bethschan, Bethsean, en Betschean geheeten. 1 Reg. 4:12. Jos. 17:11, 16. Jud. 1:27. 1 Sam. 21:12.

r. Een vliet die zich uit 't westen in de Jordaan werpt, gelijk de vliet Jabok uit het ooste, waar na de Jordaan ook, als hy Jericho voorby gestroomt is, het water van de bronnen Dibon, Iezraël, Taphua, Karith en Elile, en dat van de beken Jazer en Arnon ontfangt, waar door hy zeer waterrijk word. Zie Josefus.

s. Een zeer groot en effen dal, dat zich tot een onmetelijke lengte uitstrekt, en ter wederzijde met bergen, die vervolgens aan een geschakelt leggen, en van den berg Liban, en verder beginnen, en tot aan de woestijne Faran strekken, omvangen wort. Het besluit in zich de steden Scythopolis, Tiberias, Jericho, de doode zee, de zee van Galilea, en verscheide landschappen rondom, de welke de Jordaan midden doorsnijd. Zie Hieronymus.

t. Een mathtig en aanzienelijk Koninkrijk in het beloofde land gelegen, 't welk door den vliet Arnon van het land der Amoriten gescheiden wierd. Zie Num. 21:13. en 22:36. Het wierd dus naer zijn grontlegger Moab genaemt, die uit Loth, by zijn eige eerstgeboorne dochter in bloedschande geteelt was. Gen. 19:37.

u. Ik versta hier meê het gantsche gewest des heiligen lands, zo buiten als binnen den Jordaan, bestaande uit verscheide deelen, als: Judea, Samaria, Galilea, Idumea, en Perea.

w. Een stad gelegen in het dal Aulon, en op den weg van Jeruzalem naer den Jordaan, of van den Jordaan naer Jeruzalem, tien stadien westwaart van Gilbal, en zestig van den Jordaan, en honderd en vyftig stadien oostwaarts van Jeruzalem, in den stam Benjamin, of aan zijn oostergrenspalen, als blijkt uit Jos. 16:7. en by Josefus en Hieronimus. Zy word ook om haar dadelrijke velden in 't Chaldeeusch Cartha Dediclaia, of Dadelstad genoemt, welke naam haar ook in 't oud Verbond gegeven word. 2 Paral. 28:15. Jud. 1:16. en 3:13.

[p. 91]

 

De vruchtbare Arnon hem begroeten onder 't vlieten;

 

Waar na hy eindelijk zijn emmer komt te gieten

 

In 't Doode meir, daar hy, na dappren tegenstant,

 

Zijn naam^x. verliest, als van een sterker overmant.

 

Dit was de stroom, die, op het nadren der Leviten,⁺

 

Van een scheurde, en een pad de blijde Israëliten

 

Vergunde om droogsvoets naer 't beloofde land^* te gaan.

 

Elias scheide die van een ook door het slaan

 

Zijns^† mantels, en ging droog door d'afgescheurde plassen.

 

Hy heeft ook Naaman met zich zevenmaal te wassen

 

Gereinigt van zijn smet, en droeve^* lazery.

 

Indien mijn pen, die zich gebonden ziet, mogt vry

 

En weelig weien, en aan dit iets heiligs knoopen,

 

Gy zoud haar heerlijk zien den^y. Nazarener doopen,

 

Terwijl een wakkre stem in 't midden van dien toon

 

Zou roepen: deze alleen is mijn beminde Zoon.

 

In 't welfzel van den boog, dat prachtig was gehouwen⁺

 

Uit blinkent marmer, kon elk een met vreugde aanschouwen,

 

Hoe heerlijk Titus, na 't verlaaten van zijn troon,

 

Om hoog vloog door 't gesternte, en plaats nam by de^z. Goôn,

 

Terwijl de stieren voor zijn heilgen tempel loeien,

 

Om met haar bloed, en dat van kalveren en koeien,

 

't Altaar te verwen, nu geëert als een Jupijn.

 

Laat ons de^* Renbaan nu eens zien van vorst Tarquyn,⁺

 

Die naderhand August, om 't Roomsche volk te streelen,

 

Na zijn triomfen, met Trojaansche en andre speelen,

 

Op 't wonderlijkst herbouwde. ook was de lust zo groot

 

Om die t'aanschouwen, dat de Romer slechts om brood,

x. Dat de Jordaan, zich vermengt met het vergiftig water van het doode meir blijkt uyt Josua 3:15, 16. en dat hy daar in zijn naam, en teffens zijn zoet en heilzaam water komt te verliezen; ja dat de visschen, die de Jordaan met zich sleept, zo dra zy dit water proeven, aanstonds met de buyk om hoog drijven, en sterven, getuigen Plinius, Solinus en Tacitus. Echter beuzelt Doubdan, dat de Jordaan wel een myl ver met dit stinkend en besmetlijk water worsteld, en dat hy midden door het zelve voor hem plaats maakt: daar men het water des Jordaans zo klaar ziet doorstroomen, als het water dat van een rots af loopt, zonder zich met het doode meir te vermengen, of te bederven.

+ Wonderen daar in geschied.

* Jos. 3:15, 16, 17.

† 2 Reg. 2:14.

* 2 Reg. 5:10, 14.

y. Dus word de Heilant op verscheide plaatzen in het nieuwe Verbond genoemt, om dat Josef met hem, na de vlucht, naer Egipte, te Nazareth, een velt in Nedergalilea, op de grensscheiding des stams Issaschar, en Zabulon, zijn wooning nam, gelijk de Profeet Esaias, Cap. 11:1, met deze woorden voorzeid had: Daar zal een rijsken (in 't Hebreeuws Nazer) uit den afgehouden tronk Isai voortkomen. En Mattheus zegt Cap. 2:23. op dat vervuld werde, dat'er gezeit is door den Profeet (Jud. 13:7. Hy zal Nazarenus heeten.

+ 't Gewelfzel van Titus zegeboog.

z. Want Titus was in 't welfzel afgebeeld, zittende op een Arend, die, als zijnde de Koning der Vogelen, de Romeinen geloofden een dienaar van Jupiter te zijn, dewelke de zielen der groote Helden in den hemel voerde, en ter starren inlijfde. Zie dit ook op de penningen der vergode Keizeren by Oudaan, als ook in mijn Muntkabinet.

* Circus maximus.

+ Roomsche renbaan, van Vorst Tarquijn, beschreeven.

[p. 92]

 

En renperkspeelen^a. wenschte, en stond als opgetoogen,

 

Wanneer hy 't rennen zag, met open mond en oogen.

 

Daar na wierd hy herbouwt, en grooter door Trajaan,

 

Die al de zuilen, door de lucht en tijd vergaan,

 

Vernieude, om eeuwig, dus herbouwt, in stant te blijven.

 

Wiens pen is machtig om den luister te beschrijven

 

Die Elagabalus hem byzette in zijn tijd;

 

Een luister, daar het oog van Rome door verblijd

 

Zich blind aan zag, dewijl de grond scheen gout te^b. zweeten.

 

Hy wierd de grootste van 't Romeinsche volk geheeten,

 

Om dat hy in zijn grootte alle andren ging voorby.

 

⁺ Zijn heerlijke omtrek, zo van d'eene als d'andre zy,

 

Besloot acht stadien, en gaf aan weder zyen

 

Bekwame zitplaats, net verdeelt in galleryen,

 

Voor zestig duizent en twee honderd duizent man.

 

De buitenste omtrek van dit groot en zwaar gespan

 

Was kunstig afgedeelt in winkels. de pilaaren,

 

Daar dit aanzienelijk gebouw op ruste, waaren

 

Met Godenbeelden schoon en cierlijk uitgewrocht,

 

En alles 't geen 't vernuft met blokken had gezocht,

 

En uitgevonden om de ziel en 't oog te streelen;

 

Ja die 't gezicht liet op de marmre poorten speelen,

 

Zag paardewagens zelfs op d'opperspitzen staan.

 

Zo dra men binnen door de poorten was gegaan,

 

Zag elk de stallen van de paarden voor zijn oogen,

 

Die als een bliksem op 't gegeve teken vloogen,

 

Zy daagen zelf den wind met hunne snelheid uit,

 

Wanneer zy rennen op het aangenaam geluit

 

Van duizent keelen, die hun vlugge loop beschouwen.

 

Een Tebisch marmre Naalde, uit eenen steen gehouwen,

a. Dit bevestigt Juvenalis in zijn 10 schimpdicht, daar in hy, de dwaze drift der Romeinen afmaalende, deze reden voert:

- qui dabat olim

Imperium, fasceis, legiones, omnia, nunc se
Continet, atque duas tantum res anxius optat.
Panem, & Circenses.

dat is:

Het volk, dat zelfs van ouds de Burgermeesters koos,
Het hoog gezag vergaf, de bundels, oorlogsbenden,
En't geen de Romers voor een ampt van staat erkenden,
Bemoeit zich nergens mede, en angstig, als in nood,
Wenscht om twee dingen slechts, het renbaanspel, en brood.

b. Hoe heerlijk deze Renbaan geweest is, hoe groot zijn omtrek, hoe volmaakt de kunst in al haar deelen in dezelve uit blonk, kan men lezen by Onufrius Panvinus. Onwaardeerlijke schatten zijn daar aan verkwist; want Lampridius zeit, dat Elagabalus, den geheelen grond des Renbaans met vylzel van gout deed bestrooyen; 't geen ook Plinius van Kaligula zeit. Van deze overdadige verkwisting getuigt ook Suetonius in 't leven van Klaudius, want hy zeit dat die Keizer de Carceres, of schutstallen van marmersteen deed maaken, en de merkpalen met goud bekleeden; en van Nero, dat hy 't geheele vlak van de Renbaan met goutsoudeerzel deed bestroojen; ja de Redenaar Nazarius zeit van den stand des gebouws onder Konstantijn aldus: de verheve galeryen, en glinsterende pilaaren geven aan de groote Renbaan zo ongewoonen en uitsteekenden cieraat, dat men daar komt met min verlangen om de schouspeelen te zien, dan om de plaats zelf te bezichtigen.

+ Zijn ongemene grootte en heerlijkheid van buiten.

[p. 93]

 

Die tienmaal twalef voet in hoogte op 't voetstuk stond,

 

Vercierde 't middelpunt, wiens beeldwerk door geen mond

 

Noch tong t'ontleden is, van schrandre Egiptenaaren⁺

 

Daar op gehouwen in een langen reeks van jaaren.

 

Ter wederzijden van dat kunststuk was het veld

 

Net afgescheiden door een muur, die zwaar geweld

 

Kon uitstaan, vier voet hoog en twalef breet, daar^c. Naalden

 

Op d'einden stonden die den loop van 't perk bepaalden.

 

Die ruggraat kloofde 't veld in tweên, en pronkte prat,

 

Gelijk een bruid die in haar stacikamer zat,

 

Met drie altaaren, voor de drie der^d. grootste Goden

 

Eerbiedig opgerecht, om hen op 't spel te noden.

 

Godinne Cybele zat moedig op een leeu

 

Met schoone maanen, een der fierste zijner een.

 

Godinne^e. Cybele, die eer het pijnbosschaadje,

 

Vermaard door Paris min en dartele vryaadje,

 

Op Idaas toppunt, schonk voor 't offren den Trojaan,

 

Toen hy 't Iönisch meir met kielen wou beslaan.

 

Ook zagme'er een Kapelle aan Febus opgedragen,

 

En 't beeld van Romen op een ronden zegewagen,

 

Daar 't Overwinningbeeld ter rechter, en 't Geval

 

Ter slinker zijde stond. ook zag me een driegetal

 

Van kleine altaaren, voor de Goden, wier vermoogen

 

Niet verder strekte dan Jupyn het wou gedoogen.

 

Ook vond me'er stutten van Numidisch marmersteen,

 

Waar op dolfijnen, aan Neptuin ter eere alleen

 

Geoffert, en daar by gekleurde kloten blonken,

 

Geschraagt van zuilen uit een eene steen geklonken,

+ Naaldzuilen, Altaren Beelden der Goden, enz. in de renbaan.

c. Doch eigender Merkpalen; deze Merkpalen waren drie spitzen op eenen voet, Metae genoemt, een naam die noch heden in 't knikkerspel der kinderen zijn stant gehouden heeft, en slooten aan ieder end van de Renbaan den muur. Zie Onufrius Panvinus.

d. Te weten, voor de Groote, de Machtige, en de Vermogende Goden.

e. De moeder der Goden. Haar namen, en hoe zy op penningen afgebeeld is heb ik op pag. 4 letter i getoont. Waarom zy de pijnboomen zo lief gehad heeft is aan ieder bekend. Van dit geschenk aan den Trojaan, spreekt zy by Virgilius in 't 9 B. van zijn Eneas aldus:

Pinea silva mihi multos dilecta per annos
Lucus in arce fuit summa, &c.

dat is:

Een pijnbosch stond in top van Ida opgetoogen,
Een woud, heel zwart en dicht en donker om zijn loof
Van harsboom en akorn, om dat het oud geloof
En offerhanden my behaagden veele jaaren:
Dit schonk ik den Trojaan, toen hy ter zee zou varen,
En eene vloot behoefde.

[p. 94]

 

En al 't geen diende tot cieraad en voeglijkheid.

 

O Zanggodinnen, die den weg my hebt bereid

 

Van Ida af naer Rome, ei helpt my eens ontleeden

 

Der spelen oorspronk, door wiens toedoen, om wat reden

 

Het Roomsche volk als dol naer deze Renbaan vloog,

 

Wat die tot zuchten, die tot juichen weêr bewoog,

 

En hoe de renner vaak, door zucht tot lof gedreven,

 

Zijn dwaasheid boete met zijn dierbaar bloed en leven.

 

⁺ 't Was Febus^f. dochter, die hy eer by Persa won,

 

Die d'eerste Renbaan stichtte en opdroeg aan de Zon,

 

Haar majesteit ter eere, in Elis; en Athenen,

 

Magnesien, en al de landen van Micenen,

 

Achaie, Lybien, Beotien, en 't rijk

 

Van Sparte noodigde in haar renbaan, te gelijk

 

Met d'Enianer, en veel anderen, wier rossen

 

De schoone goudsbloem, die in Delfis dichte bossen

 

Den grond doet schemeren, braveerden met hun vel

 

En in Salmoneus stad hield 't vlugge wagenspel.

 

Daar na heeft Furius, na Veje t'overheeren,

 

Met renbaanspelen, God Apol alleen ter eeren,

 

Naer zijn beloften, op zijn wederkomst voldaan.

 

't Gedenkt my hoe wel eer de vluchtende Trojaan

 

Die spelen in^g. Sikanje aan 't zwervend volk vertoonde.

 

En dappre Euryalus met d'eerste renkrans kroonde,

+ Renspelen beschreven van hunnen oorsprong en vervolgens.

f. Circe. Verscheide gevoelens ziet men by de schryvers over d'oorsprong der Renspelen. Virgilius schrijft ze de schaakinge der Sabynsche maagden toe, want hy zeit in het 8 B. van zijn Eneas.

Nec procul hinc Romam, & raptas sine more Sabinas:
Consessu caveae, magnis Circensibus actis,
Addiderat.

dat is:

Hy tekende hier by

De stad van Rome, en hoe haar jonge burgery
Sabynsche maagden schaakte, al t'onbeschoft in 't woelen
Des Renbaans, onder 't spel en levendig krioelen,

Dit schijnt een penning by my van Nero te bevestigen, waar op men eenige Merkpaalen, en deze maagdenroof ziet, met het opschrift SABINAE, de Sabynen. Anderen zeggen dat zy ter eeren van Neptunus gebouwt zijn. Varro is weder van een ander gevoelen. Tertullianus zeit dat Circe, de dochter van Febus of de Zon, wiens moeder, gelijk Homerus in 't 10 B. van zijn Odyssea zeit, Persa was, die eerst ter eeren van haar vader toegestelt heeft, 't geen met het gevoelen der geleerden ook over een komt; want Livius zeit, dat d'oppergezaghebber Furius Kamillus over 't bemachtigen der stad Veje, aan Apollo (dat is de Zon) beloften deed, die hy daar na met het vieren der Renbaanspelen voldaan heeft; dit schijnt ook de naam van Circus, dat is, Omloop te bevestigen, waar aan Korippus met deze woorden zijn zegel hangt:

Solis honore novi grati spectacula Circi
Antiqui sanxere Patres; qui quatuor esse,
Solis equos.

dat is:

Vier paarden in 't gespan om t'ende baans te naderen,
Met zulk een wagenspel wierd op bestuit der Vaderen,
Ter eeren van de Zon, de Renbaan ingewijd.

g. Een stad in Sicilien, daar Enëas, toen hy van Karthago in zee stak, was genoodzaakt door storm en tegenwinden naer toe te steeken. Zie Virgilius in 't 5 B. van Eneas, die daar in ook, hoe Eneas de renbaanspelen den volke vertoonde, en hoe Acestes, zoon van de stroom Krinnize, de moede Trojaanen met zijn gaven beschonk, wijtloopig beschrijft.

[p. t.o. 95]

DE SLEEP, GAANDE NAER DE RENBAAN.

[p. 95]

 

Daar trouwe Acestes, die Krinize 't leven gaf,

 

De moede gasten na veel suklen, al te straf

 

Van Junoos haat gevolgt langs Nereus blauwe plassen,

 

Verwelkomde, en beschonk met zijne veldgewassen.

 

Maar grooter was de glans, die 't spel daar na ontfong,⁺

 

Toen Cesar Romen, en met een de wereld dwong.

 

Men zag een goude^h. sleep, die even voor den drempel

 

Van Jupiters vermaarde en heerelijke tempel

 

Zijn aanvang nam, en langs de groote markt geleit,

 

Tot aan de renbaan, een doorluchte majesteit

 

Vertoonde aan 't Roomsche volk. een veem van offeraaren,

 

Van priesters, wichchelaars, en speelders, die de snaaren

 

Der cyter drukten, met de danssers, en 't geluit

 

Der bootzemaker, die, door 't spelen op de fluit,

 

De lucht benevelden, betreeden Romes straaten,

 

En dragen 't zegebeeld, waar op elk, uitgelaaten

 

Van vreugd, naer 't renspel vliegt, en juicht met handgeklap,

 

Terwijl de gantsche Raad, en ook de Ridderschap

 

De fiere leeuwen spant in yzere gareelen

 

Voor^i. Godenwagens, om aldus de renbaanspeelen

 

In top te zetten, en d'onsterffelijke Goôn

 

Eerbiedig t'eeren voor 't behoud van Romes troon.

 

Men zag de reuzen, met hun uitspanne wangen

 

De tanden knarssen, elk vol iever en verlangen

 

Om 't renbaanspel te zien; ja 't volk^k. drong, als verhit

 

Om dat t'aanschouwen, vaak den sleep zelf uit 't gelit.

 

Doch grooter was zijn drift en dwaasheid te bemerken,⁺

 

Wanneer de renners met hun paarden in de perken

+ Het Roomsche renspel gaat dat van de voorgaande tijden ver te boven.

h. Van de Romeinen Pompa genoemt. Ovidius, schrijvende van de Renspelen, voert ze in 't 3 B. van zijn Minnedichten, in 't 2 Gedicht aldus in:

Sed jam Pompa venit, linguis animisque favete:

Tempus adest plausus, aurea Pompa venit.

Prima loco fertur sparsis Victoria pennis.

dat is:

Maar nu daar komt de sleep, draag gunst met hart en lippen,

En juicht met handgeklap, daar komt de goude sleep;

Het zegebeeld voor aan, dat luchtig om t'ontslippen

Met zijne pennen maalt een wijtgetrokke streep.

i. Deze wierden Thensae genoemt, die ook van olifanten voortgetrokken wierden, gelijk men op Penningen van Nero, Vespasianus, en andere zien kan. Ook van muilen, gelijk ik heb gezien by de Hr. Smids, op een Penning van Agrippina. Op deze wagens, zeg ik, wierd ook het zegebeeld naer de Renbaan gevoerd, verzeld van Priesters, wichchelaars, en van die op veelerlei speeltuigen speelden, gelijk Dionisius Halikarnasseus bevestigt.

k. Aanmerkens waardig is het, 't geen Ammianus Marcellinus al scherssende van de dolle drift des volks zeit; dit zijn zijn eige woorden: Als de gewenschte dag van de paarde renspelen begint aan te breeken, eer de zon nauwlijks op is, zo haasten ze zich alle, met een noesten drift, op dat ze in snelheid zelf de wagens, die loopen zullen, te voren komen, over welke uitkomst in verscheide neigingen en wenschen verdeeld, veele al den gantschen nacht zonder slapen overgebracht hebben.

+ Voorbereidzelen tot de wagenrenningen.

[p. 96]

 

Des renbaans stonden, nu gereet om na het lot,

 

En leus te vliegen met hun paarden. zo verzot

 

Was 't Roomsche volk op 't spel, dat het den schout dorst vloeken

 

Om zijne traagheid, wijl zijn oogen alle hoeken

 

Doorwaaren van de baan. het^l. looten is gedaan,

 

Verkondigen ze aan elk, al zien 't hunne oogen aan.

 

Die ziet men^m. wedden op dien renner, die daar tegen.

 

Meent gy, zegt d'eene, dat die rossen ooit verlegen

 

In 't rennen waaren? o, 't zijn hengsten van^n. Hirpijn,

 

Die van Korithe voor vier jaar geworpen zijn.

 

Hun moêr heeft honderdmaal de zege weggedragen.

 

Dat kan wel zijn, zegt d'andre, ik durf het echter wagen.

 

Meent gy dat^o. Schitsaart niet zo goed is als het meer

 

Korithe, en hengst Hirpijn? hoe vaak heeft hy zijn Heer

 

Bemytert met laurier? en meent gy dat die paarden,

 

Van hem geteelt, niet naer hun teelder zullen aarden?

 

Dus raast het dolle volk, en rekhalst, dol van spijt

 

Om 't marren, na de leus, waar op de renner rijd.

 

⁺ Als ieder op zijn plaats, naer dat de^p. loten vielen,

 

Gereet en vaardig staat met zijn gezwinde wielen,

l. Hoe heet het Roomsche volk op de Renspelen, en hoe ongeduldig het om het marren van den schout was, vertoont Tertullianus zeer aardig met deze woorden: Zie hier het volk, dat tot dit schouwspel nu met een dol gedruys komt, dat nu oproerig, dat nu blind, dat nu aangaande weddingen uitgelaten geworden is: de schout is hun te traag; hunne oogen worden met zijn looten in de lotbus om en om geworpen: dan hangen ze angstelijk op het te geven teken te wachten; 't is als eene stemme van eenerleye dwaasheid; merk eens deze dwaasheid der ydelheid, hy heeft geworpen, zeggen ze, en ze verkondigen 't malkanderen, 't geen ze gezamentlijk alle gezien hebben.

m. Deze hunne dolle weddingen van d'een en d'ander kant maalt Cyprianus aldus af: Op dat ik zwijge wat d'afgodery hier meer voor goed keurt, hoe ydel zyn die strijden zelf, de twistingen om de koleuren, die verdeeltheden om de wagens! blijde te zijn dat dit paerd snelder, en bedroeft dat dat harder geloopen heeft, de jaaren van het beest op te rekenen, den tok te kennen, de bestevaars en overbestevaars des zelfs te verhaalen; hoe geheel ledig is deze bezigheid, ja hoe schandelijk onledig is ze, dus alhier een geheele lijst des paerden geslachts op te tellen!

n. Een voorname hengst te Rome, gelijk ook Korithe een voorname merrie was, waar Juvenalis in zijn 8. schimpdicht, den adel beschrobbende, aldus spreekt:

Sed venale pecus Corithae, posteritas &
Hirpini, &c.

dat is:

Men zal de veulens van Korithe niet verschoonen
Noch van Hirpijn, indien ze altijd hun kracht niet toonen,
Noch prijs behaalen, of verflauwen in hun loop,
Maar zien in straten, en op markten staan te koop;
Men vraagt daar niet waar uit die beesten zijn gesprooten;
Hun doode vaâr of moêr doen hunne prijs vergrooten.

o. Dus was het paerd van Kaligula genoemt, gelijk Suetonius in zijn leven getuigt, die daar by voegt, dat hy, als het paerd zou loopen, des daegs te voren, door een soldaat, in de buurt deed gebieden stil te zijn, op dat het wel slapen en rusten zou, om des anderen daags tot het lopen te lustiger en radder te zijn. Dit paard, 't geen Kaligula, toen hy zich zelve Priester van zijn Tempel gemaakt had, tot zijn amptgenoot verkoor, was zelfs die goddeloze Keizer van zin Burgermeester te maaken.

+ Dezelve nader beschreven.

p. Dit looten geschiede om de renners te scheiden wie aan de hooge, of laage hand, en wie tusschen deze de middelste plaats zou hebben; want dewijl zy alle vier te gelijk renden, moest hy, die de buitenste was, veel wijder slinger om den merkpaal doen, als die de binnenste was. Buiten dat de gesteldheid zelve ons dat leert, zeit Ovidius,

Nunc stringam Metas interiore rota.

dat is:

Ik heb de Merkpaal nu door 't binnerad te raken.

en elders

Me miserum! Metam spatioso circuit orbe.

dat is:

Ach arm, hy moet om 't Merk een wijde ronde maken,

[p. 97]

 

Getrokken door den schout, steekt me aanstonds de trompet,

 

Waar na de renner, die op paal en zeelen let,

 

De toomen schud, waar op terstond de rossen draven.

 

't Gehaspelt stof vervult de lucht, en 't oog der braven

 

Die 't rennen aanzien. 't schuim verspreit om ros en wiel.

 

Elk, heet op 't winnen, drijft, en roept met hart en ziel,

 

En noopt het hygend paerd, terwijl de raden schroomen,

 

Reeds heet door 't rollen, om den merkpaal by te komen.

 

Dees rukt den disselboom wat naer zich in zijn vaart,

 

En geeft het buitenst ros wat bot, om, dus geschaart,

 

Geen wijde ronde om 't merk met zijne kar te maaken.

 

Die hoort zijn disselboom en heete wielen kraaken,

 

En vreest voor^q. rabreuk in het stuivend wagenspoor.

 

Dan ziet men d'een, dan weêr den anderen wat voor.

 

Elk prikkelt zijn gespan met schreeuwen, snel als vleugels,

 

En tracht zijn makker, nu op zy, met sterke teugels

 

Voorby te rukken, om te dingen naer den prijs,

 

En zegekrans. op deze, en noch veel fierder wijs⁺

 

Hervat men zevenmaal rondom het merk te rukken,

 

Terwijl de wedders om hun rampen of gelukken,

 

Of droevig zuchten, of met een verwoed geluit,

 

Dat van den^r. Palatyn op d'Aventinus stuit,

 

Den zegerijken, die voor uitspat, aan te noopen;

 

Doch menigmaal moet hy zijn drift met bloed bekoopen,

 

Wanneer hy, moedig op de zege, dwaas vergeet

 

Wat hem kan treffen, of niet staroogt op den meet,

 

Waar door hy dikwils laat de heete teugels glyen,

 

En met zijn schokkende as den merkpaal onder 't ryen

 

Ellendig raakt, waar op zijn kar aan splinters stoot,

 

En hy, gewikkelt in den toom, een wreede dood

 

Moet sterven, wijl 't gespan, nu schichtig aan 't verstroojen,

 

Gelijk een bliksem vliegt, en weet geen weg te roojen,

 

Waar door hy word gesleept langs d'aarde al 't renperk heen,

 

En steekt bywijlen noch ten hemel arm en been,

q. De paerden liepen niet, maar vloogen, des was 't niet buiten reden dat de renner voor den merkpaal schroomde, gelijk Horatius zeit:

Metaque fervidis Evitata rotis,

dat is:

De heete raden schroomen
Den Merkpaal by te komen.

Want die hier het minste horte of de merkpaal met zijn rad raakte was lijveloos, dewijl zy met een zeel om het lijf gevat, aan 't gareel der paerden gehecht waren.

+ Uitkomsten der renspeelen voor veele renners ongelukig.

r. Want deze Renbaan was tusschen den Aventijnschen, en Palatijnschen berg gelegen. Zie Onufrius.

[p. 98]

 

Tot dat de rossen, in heur dollen loop weerhouwen,

 

't Mishandelt lichchaam, niet als met verdriet t'aanschouwen,

 

Doen leggen uitgestrekt, beklad met brein en bloed.

 

Dus koelt de renner in de baan zijn fieren moed,

 

Die niet scheen als met bloed en traanen uit te lessen,

 

En krijgt voor lauweren een kroon van veldcipressen.

 

⁺ Wat zal ik zeggen van de Baden, daar het nat

 

Door zilvre kraanen vloog, waar aan een Keizers schat

 

Verspild wierd, trots geschraagt van kristalyne zuilen,

 

Daar^s. Menelaüs graag zijn zaal zou voor verruilen?

 

't Alexandrijnsche en zelf 't Numidisch marmersteen

 

Scheen hier te wassen, en stak schoon door 't Parisch heen.

 

't Bespikkelt lakwerk diende in plaats van witte muuren.

 

De diamant, gehard alle eeuwen te verduuren,

 

Vercierde hier de vloer, gevat in dierbaar gout.

 

Men had van Thasus steen de trappen zelfs gebouwt.

 

Hoe is 't my mogelijk hun^t. geplaveide straaten,

 

Hun^u. Schoutooneelen, daar het volk als uitgelaaten

 

Naer toe vloog, om den glans der spelen aan te zien,

 

Op 't netst t'ontvouwen? door wiens pen kan dat geschien?

 

Ook is 't me onmogelijk, om alles te doorgronden;

 

Want schoon ik duizend zo wel oogen had, als monden,

 

En duizend tongen, en een stem van hart metaal.

 

't Was boven mijne kracht de wegen altemaal,

+ De Roomsche Baden, groote Wegen, Tooneelen, Waterleidingen en Gebouwen aangevoerd.

s. Koning van Sparte; wiens Eetzaal Telemachus, by Homerus in 't 4 B. van de Odyssea, dus aan Pisistratus afschilderd:

Φϱάζεο νεςορίδη τῶ μῶ ϰεχαρισμένε ϑυμῷ,
Χαλϰεῦ τε ςεροπὴν ϰὰι δώμαα ἠχἠενα,
Χρυσ τ᾽, ἠλέϰτρ τε ϰὰι ἀργύρ, ἠδ ἐλέφανι,
Ζήν π τοιήδε γ᾽ Ολυμπί ἔνδοϑεν ἀυλή.

dat is:

Bezie de schoonheid van dees wondere eetzaal vry,
Verciert met gloejend gout en zilver, schildery
En beeldwerk, naer de kunst gebouwt, zy kan de zaalen
Der Goón beschaamen, of ten minsten daar by haalen.

t. Onder deze, van de Romeinen Viae stratae geheeten, was wel de voornaamste de Appiaansche straat, van Statius de Koning der wegen genoemt. Niet minder was de Flaminische straat door Augustus gemaakt, gelijk Suetonius, en by my zijn penning getuigt, en de straat van Trajanus, van wiens heerlijkheid Dio gewag maakt, en welken ik zag op een kopere penning by Dr. L. Smids.

u. Deze wierden gemeenlijk met het Grieksche woord Amphitheatra, dat is, ronde Schouburgen, genoemt. Onder deze blonk die van Titus aldermeest uit. Van haar hoogte getuigt Ammianus, dat'er eens menschen gezicht bezwaarlijk den oppersten top van bereiken kon. Plinius zeit, dat'er meer dan drie duizent beelden tusschen de kolommen aan gewrocht waren. Haar buitenwerk was van Tiburtynschen hardsteen, en de binnenmuur van marmer. Op de galeryen konden, zonder verwarring, naer ieders staat en waardigheid, acht en tachtig duizend menschen zitten, en op den bovensten trans en poortalen twalef duizend het spel staan aanzien; in 't kort, de heerlijkheid daar van was zo groot (gemelde L. Smids toonde my de zelve op een zeer nette Penning van Titus) dat Martialis dus uitgeborsten heeft:

Omnis Caesareo cedat labor Amphitheatro,

Unum pro cunctis fama loquatur opus.

dat is:

Dat, Dat alle arbeid thans vry voor het Keizerlijke

Amfitheatrum wijke;

De faam vind stofs genoeg, om aan dit werk alleen

Haar lofspraak te besteên.

[p. 99]

 

En^w. waterleidingen naukeurig af te maalen.

 

Wiens vlug verstand zou niet van 't spoor der reden dwaalen,

 

Die eens de Praalzuil zou beschrijven van Trajaan,

 

De markt van Cesar, of het Hof van^x. Lateraan?

 

Wie kan de Haven van Vorst Klaudius ontvouwen,

 

En zo veel duizenden van trotse Praalgebouwen,

 

En Pronkpilaaren, en de Hoven van Meceen?

 

Wie 't Septizonium, uit Parisch marmersteen

 

Geklonken, van Seveer? of wie de schoone Graaven

 

Der Keizers, daar by na de weereld aan moest slaaven?

 

^y. Longijns doorluchtig huis, en duizend andre meer?

 

'k Voel echter in mijn ziel een heilig vuur, dat, eer⁺

 

Ik eindig, vlammen wil met Cesar te vergooden,

 

Na dat hem Kassius en Brutus schelms dorst dooden,

 

Dewijl een Keizer, na 't verlaaten van zijn troon,

 

Aldus om hoog snorde, en zich plaatste by de Goôn.

 

Maar wat besluit ik? wie zal in de vyf Molukken

 

My al de nagelen en speceryen plukken?

 

Wie houwd my op Sumatre al 't Paradijshout af,

 

Op dat ik Cesar bouwe een onwaardeerlijk graf?

 

Wie zal me uit Syrien, en al de Morgenlanden

 

Den wierook leveren, om 't lichchaam te verbranden?

w. Deze wierden ten dienste en nut van Rome bedacht. Onder deze was het water van Trajanus niet een van de minste. Julius Frontinus zeit van deze waterleiding, dat in eenige plaatzen de boogen honderd en negen voet hoog geweest zijn, en dat daar aan een voornaam kenteken der Roomsche mogentheid te bespeuren was. Kassiodorus getuigt dat het getimmer wonderbaarlijk, en de heilzaame gezontheid der wateren uitnemende geweest is. Die zelfde schrijver zeit wat verder: hoe veel vloeden worden daar als door opgeboude bergen aangevoerd; men zou gelooven dat het natuurlijke waterboezems waaren, in geklonke klippen uitgehouwen, dewijl de kracht van zulk een waterloop zoo veel eeuwen van de pijpen en buizen heeft kunnen gedragen worden. Niet minder was het Water Klaudia, van Kajus Cesar, zo Plinius zeit, aangevangen, en van Klaudius volbracht, waar over Rutilius Numantianus dus uitberst:

Quid loquar aërio pendentes fornice rivos,

Qua vix imbriferas tolleret Iris aquas?

Hos potius dicas crevisse in sidera montes.

dat is:

Wat zal ik eindelijk hier van de stroomen spreeken,

Gehangen in de lucht, op bogen zwaar van steen?

Dat nauwlijks Regenboog maalt zulke waterstreeken:

Zegt liever dit gebergt groeit door de wolken heên.

x. Plautinus Lateranus, Burgermeester van Rome. zijn Hof was op den berg Celius. Hy wierd door Neroos last, die op dit Hof verslingerd was, in 't elfde jaar zijner regeering, zo haastig omgebracht, dat hem zelf niet toegelaaten wierd zijn afscheit van zijn kinderen te nemen. Zie Tacitus in 't 15. zijner Jaarboeken. Heden word die berg noch ter gedachtenisse van dat geslacht, en heerlijk Hof, de Lateraansche berg genoemt.

y. Kajus Kassius Longinus, een uitnemend en vermaard Rechtsgeleerde, wiens huis Nero zo zeer in d'oogen stak, dat hy hem, reeds van ouderdom blind geworden, op het voorgeven dat hy onder de pronkbeelden van zijn overoud, en edel geslacht het beeld van Kajus Kassius, die Cesar had helpen vermoorden, opgerecht had, liet vermoorden. Zie Suetonius in Neroos leven.

+ Vergooding van Cesar dichtkonstig beschreeven.

[p. 100]

 

Wie zal Kambodiën, Bengale, en Arakam,

 

De Kormandelsche kust, Zuratte, en 't rijk Siam

 

Van lywaat rooven om de vrouwen te bekleeden?

 

Wie 't machtig Sina met haar negenduizend steeden,

 

En 't volkrijk Persien ontblooten van haar zy

 

En stoffen, dekens, en al haar tapeetsery,

 

Om 't heerlijk lijkbed van dien Keizer te behangen?

 

Wie zal my Kassie en Kaneelboomschorssen langen,

 

En al de Sandels, die Malakke en 't Oosten kweekt,

 

Op dat mijn Dichtnimf tot die stacie niets ontbreekt?

 

En gy, o Ganges, die met zilvre waterwielen,

 

Den stroomgod Indus volgt, en na treed op de hielen,

 

Als gy gehuld zijt met een Fenixvederkroon,

 

Ontbloot u van 't gesteente, en 't onwaardeerlijk schoon,

 

Waar mee gy zijt gewoon uw sluier te vercieren,

 

En help my d'uitvaart van dien grooten Cesar vieren,

 

Die als verwinnaar van heel d'aarde, en 't meetloos ruim,

 

De gantsche weereld pleeg te drajen op zijn duim.

 

⁺ Doch, hoe durf ik me by het^z. stacibed vertrouwen,

 

Daar al de Raden, en de bloem der Roomsche vrouwen

+ Cesars praalbed met de Roomsche Grooten bestuwt.

z. Ik heb in deze Consecratio, of Vergooding, Herodianus gevolgt, en niet zo zeer op de wijze gezien, op dewelke Cesar vergood is, om dat hy, gelijk ik genoodzaakt was, die zo beschreven heeft, als men de Keizers gewoon was te vergooden. Zie hier hoe hy die in zijn 4 B. 2 Hooftdeel beschrijft: 't is de gewoonte der Romeinen in te wijden de Keizeren die op hun overlijden kinderen in 't gebied nalaten, en deze plechtigheid noemen zy een vergoding. Men ziet daar een treurigheid, vermengt met blijdschap eener hoogtijd en vierdag de gantsche stad door: het lichchaam begraven zy naer menschelijker wijze met een prachtige lijkstatie. Eerst maakt men een beeld van wasch, den overledenen in alles gelijk, toen hy leefde, uitgezeit dat het beeld een weinig bleek is, naer de gedaante van een zieken; dit word in de voorzaal van 't paleis op een groote verheve yvoore koets gelegt, en met goude klederen overdekt; om het bedde zitten, het grootste gedeelte van den dag, aan de slinkerhand, alle de Raadsheeren, in 't zwart gekleed, en ter rechterhand alle vrouwen van staat, die door de waardigheid haarer mannen, of vaderen in aanzien zijn; geene van haar alle is met goud of eenige juweelen verciert, maar met fijn lijnwaat, vertoonende den rousteep: dit duurt aldus zeven dagen lang. Dagelijks komen d'Artzen aan 't koetsbedde, die, kwansuis den zieken beschouwende, telkens verkondigen dat hy verargert. Na dat hy dan schijnt overleden te zijn, nemen de edelste uit de Ridderschap, en d'uitgelezenste jongelingen uit den Raad het bedde op, draagen het langs den heiligen weg, en zetten het neder op d'oude markt, alwaar d'overheeden der Romeinen hun bedieningen afleggen. Over en weer zijn eenige trappen, op de wijze van een ladder. Aan d'eene zijde van die staat een ry van edele en raadsheerlijke kinderen: aan d'andere zijde van aanzienelijke vrouwen. Deze zingen tegen d'ander over lofzangen, en eerdichten op den afgestorvenen, die ze met een statige deun kweelen. Daar na het bed opnemende brengen zy het buiten de stad op 't veld van Mars. Binnen op de breedste plaats van 't veld is opgerecht een vierkante evengelijk hoekse hoogte (gelijk ik heb gezien by Dr. Smids, op een schoone Penning van Severus) uit geene andere stoffe zamengezet, dan alleen uit een stapeling van groote houten naer de gelijkenisse van een tent. Dit word van binnen heel vervult met branddrooge stoffe, en van buiten met geele dekkleden, elpenbeene beelden, en verscheide schilderyen verciert. Hier op staat noch wat binnewaarts een ander in 't klein, d'eerste vorm en cieraat zeer gelijk, hebbende opene poorten en deuren. De derde en vierde is altijd kleinder dan d'onderste, en eindelijk komt ze op d'alderkortste uit. Als ze dan het bed in de tweede tent gebracht hebben, zetten ze daar by alle speceryen en reukwerken die d'aarde voortbrengt. Alle vruchten, kruiden of zappen, die tot welriekentheid behooren, worden by een gehaalt, en met hoopen daar op uitgestort. Want daar is geen volk, geen stad, noch van gezag en eere, die niet om strijd deze laatste giften ter eere van den Keizer toebrengt. Na dat een zeer groote hoop speceryen opgehoopt, en de gantsche plaats vervuld is, ziet men een berenning rondom den houtstapel. Al de Ridderschap rend in 't ronde op een zekere wet en keer, met een loop en beweginge als in een wapendans. Op evengelijke maat rijden aldaar wagens rondom, voerende eenigen, die met purpere kleeden omhangen, en mommegrijnzen voor hebben, dragende d'afbeeldzels van alle doorluchtige krijgsoversten en vorsten. Als dit volbracht is, neemt de navolger in 't Keizerrijk een fakkel, en steekt die aan het gebouw: en voorts alle andere steeken van alle kanten 't vuur daar in. Strak vliegt alles schielijk in brand, daar het vuur, en d'overvloed der barnstoffen en reukwerken elkanderen gemoeten. Daar op word uit de laatste en kortste hut, als uit een verhevene tinne, een Arend losgelaten, die teffens met het vuur inde lucht vliegt: en den welke de Romeinen geloven dat de ziel des Keizers van d'aarde in den hemel voert. En van dien tijd af word hy nevens d'overige Goden geviert.

[p. t.o. 101]

Keizerlyke Vergóding.

[p. 101]

 

Rondom verbleekt en doodsch als marmre beelden staan?

 

De wanden schreijen zelf; ja ieder brakke traan

 

Schijnt tot een parel, als Kleopatraas, te ronnen.

 

Weg twijfflende Artzen, weg, voor eeuwig zijn die zonnen

 

Met doodlijk lamfer, en zwart laken overspreid.

 

't Is Cesar niet die op 't yvoore praalbed leit.

 

Vergeefs laat gy het hof in traanen zeven dagen

 

En nachten zwemmen, en zich domplen in zijn plaagen.

 

't Is niet als wasch, gy voelt geen pols noch adren slaan.

 

Breekt af het marren. zegt, 't is met den Vorst gedaan.

 

De jongelingen met de Ridderschap van Romen,

 

Zijn, om de laatste plicht aan 't lijk te doen, gekomen.

 

Laat, laat hen 't wassche beeld, schoon 't hen inwendig smart,

 

Door Romes heilge straat tot op de groote mart,

 

Of tot op 't veld van Mars op hunne schouders dragen.

 

De galeryen zijn rondom al opgeslagen.

 

Waar berg ik my! 't is niet als schreien dat ik hoor.

 

Maar zacht, wat klinkt my daar gelijk een bom in 't oor?

 

Moest gy, o Cesar! na de wrevelige Britten,⁺

 

Die, ver van menschen, een onmenschlijk rijk bezitten,

 

Te trotsen, na dat gy het machtig Pontus dwong,

 

En vijf triomfen voor uw dappre daân ontfong,

 

Na zo veel rampen en gevaaren door te streven,

 

Noch door de hand van een verrader missen 't leven?

 

Gy, gy, o Vader van het lieve vaderland,

 

Hebt dan de schriften van uw vyanden verbrand,

 

Om niet uw handen met hun godloos bloed te verven,

 

Op dat zy u, voor zulk een weldaad, die nooit sterven,

 

Maar eeuwig leven zal, vermoorden in 't paleis

 

Van Held Pompejus, zelfs in 't midden van den peis.

 

Gy hebt de Gallen door uw dapperheid verwonnen.

 

Gy zegepraalde, als naau het strijden was begonnen.

+ Lijkgezangen by de vergoding gebruiklijk.

[p. 102]

 

Gy hebt de ketens voor Germanje zelf gesmeet.

 

Het schelmsche Egipten, daar Kornelia zo wreed

 

Haar man Pompejus zag vermoorden van haar kielen,

 

Moest voor uw voeten, op uw aankomst, nederknielen,

 

Schoon 't u zag schreien, toen gy 't hooft uws vyands zag.

 

De zon dook weg van schrik op dien vervloekten dag.

 

De zeven bergen, die in Romes omtrek pronken

 

Met schoone Tempels, uit een marmre rots geklonken,

 

Weêrgalmden van 't geluit, en kaetsten, droef te moê,

 

Elkandre d'echo van die lijkgezangen toe.

 

De boomen lieten zelf van smart haar bladren vallen;

 

Ja Rome beefde, vry van vyand, in haar wallen.

 

De dieren vlooden in haar hoolen, bang van schrik.

 

De grijze Tiber brak verwoed dat oogenblik

 

De staale deuren van de stroomriolen^a. open,

 

En liet het water tot aan Vestaas tempel lopen.

 

't Scheen of men Pyrhaas dag beleefde, wijl de das

 

Den vloed met zwemmen kloofde, en in het boomgewas

 

De zilvre vissen aan haar vinnen bleven hangen.

 

Waar zijt ge Amfion, die eer Thebe met uw zangen

 

Kost bouwen, en waar gy, o Orfeus, wiens geluit

 

De wilde dieren lokte, en dreef de bosschen uit?

 

Hier moest gy liever, door de weêrgalm van uw snaaren,

 

Het^b. harige gewas van Korikus vergaaren,

 

En al de Myrre, die Sabëa jaarlijks geeft,

 

Met al de Wierook die de wakkre Araber heeft.

 

⁺ Waar berg ik my? ik zie de stapel met mijn oogen.

 

Schrei Rome, schrei, licht word het Godendom bewoogen,

a. Hier schijnt Horatius in 't 2 Gezang van zijn 1 B. op te zien, alwaar hy tot wrake des vermoorden Cesars zegt:

Terruit genteis, grave ne rediret
Saeculum Pyrrhae nova monstra questae, &c.

't geen de Heer D. v. Hoogstraten dus vertaalt:

Het volk ontstelt voor zulk een zwaren slag,
Was weêr beducht, of die benaaude dag
Weêr komen mocht, die Pyrha eertijds zag

In oude tijden:

Wanneer zy zag gedrochten vremd voor 't oog,
Toen Proteus al zijn vee dreef naer om hoog
Ten berg op, en geen plaatsen bleven droog

Aan alle zijden:

Toen d'Olm ontfing de vissen uit het meer,
Alwaar de duif haar nesten had weleer,
De Das den vloed met zwemmen ging te keer,
Door nood gedwongen.
Elk zag verbaast en siddrende van schroom,
Den hollenden en dollen Tiberstroom
Weêrom gerukt van d'oever zonder toom,

En voortgesprongen,

En voortgejaagt uit zijn bekende perk
Naer 't Koninksslot en Vestaas oude kerk. &c.

b. Dus noemt Lukanus de Saffraan; want hy zeit elders: Ver Arabum, Cilicumque Floresque Sabaei, Coryciaeque comae. dat is: de lente van die van Arabie en Cilicie, Sabeesche bloemen, en harige gewassen van Korikus. Hy wil zeggen Wierook en Myrre, en Saffraan, die op Korikus, een berg in Cilicie, wies.

+ De houtstapel, met al den tooestel vertoont.

[p. 103]

 

't Geeft u licht Cesar, schoon hy uitgestrekt leit, weêr.

 

Daar krijgt het lichchaam door den Raad zijn uiterste eer.

 

Wat zie ik beelden van yvoor, en goude kleeden!

 

't Is niet als wierook, daar mijn voeten staan, en treeden.

 

Hou op, o Rome, spaar uw sap van kruid en vrucht,

 

De stapel ryst door al uw giften tot de lucht.

 

Zy trotst de vuurbaak zelf van^c. Faroos in 't aanschouwen,

 

Die Ptolomeüs tot een wonderwerk deed bouwen.

 

Het vee zal stikken als de kruidoest smeult en brand.

 

Maar hoe, wie rukt my in mijn aandacht aan een kant?

 

Goôn! 't zijn de ruiters, die met paerden 't veld verdeelen,

 

En Cesar eeren met tournoi- en renbaanspelen.

 

O schrandre^d. Isokrates, was mijn verstand zo groot

 

Als 't uwe, 'k zou den lof van Cesar na zijn dood,

 

Gelijk gy die hebt van Evagoras verheven,

 

Doen eeuwig galmen, en in 't hart van ieder leven:

 

'k Sprak voor Nikokles, als gy doet, Augustus aan;

 

Maar ach, Apollo was my nooit zo toegedaan

 

Als u, o Redenaar, die, als ge uw stem laat hooren,

 

De koorgewelven zo wel tongen geeft als ooren.

 

Doch schoon de golven, als ik zing, niet roerloos staan,

 

Noch vrolijk danssen door mijn toon op d'Oceaan,

 

'k Zal echter Cesar op God Febus zonnewagen

 

Ten hemel voeren, en door lucht en wolken dragen.

 

Wat al vermomden zie ik niet in 't veld te paard?

 

Wat zie ik beelden daar van Helden, trots van aart,

 

Gewoon in 't strijden, en op 's vyands hooge wallen

 

Als overwinnaars met den Adelaar te brallen?

 

Daar komt Oktavius. hoe schreid hy, droef te moe!

 

Hy haat het licht, en sluit van smart zijn oogen toe,

 

Terwijl hy omgekeert de houtmyt zal ontsteeken.⁺

 

Daar brand de Pyramide; en alle voegen breeken,

 

En barsten. 't aardrijk beefde als Cesars ziel om hoog,

 

Op Romes Arend als een God ten hemel vloog,

c. Of Faros, een eilandeken van Egipten by Alexandryen, daar Koning Ptolomeus, voor achthonderd talenten, een tooren op gebouwt heeft, uit welke de scheepen, by nacht varende, met vuur ter rechter ree gebracht wierden. By deze toorn of vuurbaak, Faros genoemt, vergelijkt Herodianus de houtstapel, waar op de Keizers verbrand wierden. Hoe heerlijk die toorn geweest is, getuigen Strabo en Plinius, die hem onder de zeven wonderwerken des werelds gerekent hebben.

d. Een vermaard Grieks Redenaar, die, spreekende tot lof van Evagoras, aldus begint: Ορῶν ὦ Νιϰόϰλεις, τιμῶντά, enz. dat is: Als ik, o Nikokles, u zag het lijk uws vaders eeren niet alleen met een doorluchtige en heerlijke toerustinge, maar ook met zangkunde, oeffeningen, en speelstrijden van paarden. &c.

+ De houtmyt word aangesteken.

[p. 104]

 

En liet het lichchaam van de felle vlam verteeren.

 

Gy hoeft, o^e, Prokulus, met eeden niet te zweeren,

 

Dat gy de ziel eer van Quirinus by klaar dag,

 

Uit 't sterflijk lichchaam, nu ontbonden, waarlijk zag

 

Ten hemel vaaren. zie, zie Cesars ziel van verre,

 

Hy flikkert reeds om hoog gelijk een klaare^f. sterre

 

Vliegt naer uw Tempels, bouwt God Cesar een altaar,

 

En gaart de wierook, die noch heel is, by malkaar,

 

O Romers, om daar mee zijn^g. godheid te berooken;

 

Slacht beesten. sprengt met bloed zijn altaar, onder 't kooken

 

Van honderd stieren, hem ter eere alleen geslacht.

 

Hy, nu een God, zal door zijn heerlijkheid en macht

 

Uw stad bewaaken met zijn nimmer sluimrende oogen,

 

En zo in vrede, als in rampzalige ooreloogen

 

U steeds beschenken met een eindeloos gebied,

 

En elk doen beven, die uw arendstander ziet.

 

⁺ Wie gaart daar d'asch by een? gy Romers! vreest gy Goden

 

Noch bliksemschigten? door wiens last is zulks geboden?

 

Uw marmervat is veel t'onwaardig voor die asch.

 

Meent gy dat Rome, 't geen wel eer een woonplaats was

e, Van deze Julius Prokulus schrijft onder andere Florus, 1 B. 1 H. dat hy Romulus zou gezien hebben ten hemel varen; gelijk naderhand is voorgevallen in de begravenis van Keizer Augustus: want Suetonius zeit in zijn leven, het 100 Hooftdeel, dat, toen Augustus vergood wierd, een zeker man, die eertijds Schout geweest was, (Dion Kassius noemt hem Numerius Attikus) uitdrukkelijk zwoer, en met eeden bevestigde, dat hy de gestaltenisse van Augustus had zien ten hemel varen.

f. Toen Augustus de Lykspelen van Cesar vierde, wierd een hairige sterre zeven dagen lang gezien, die op het elfde uur van den dag opkwam, en die men geloofde Cesars ziel te zijn, gelijk Ovidius in 't 15 B. zijner Herscheppinge met deze woorden bevestigt:

Vix ea fatus erat, media cum sede senatus, &c.

't welk Vondel dus vertaalt:

Zo sprak hy nauwlijks, of Eneas milde moeder
Stont in haar raadgestoelte onzichtbaar, daar 's rijks hoeder
Vermoord lag, en geensins gedoogende al beschreid
Dat Cesars ziel, daar 't lijf benaauwt op sterven leit
In dunne lucht versmelt, namze uit het lichchaam mede,
En voer deze in 't gestarnte en volle ruste en vrede.
In 't rijzen merktze hoe de ziel, na's lichchaams dood,
Begon te flonkeren, en schuddeze uit haar schoot.
De ziel vloog hoger dan de maan en maanetranssen,
En sleepte een hairvlecht mede, en lange streep van glanssen,
Gelijk een star verschiet aan 's hemels hogen troon.

g. Niet alleen wierden de vergoode Keizers altaaren gebouwt, (gelijk ik zie by Dr. Smids, op twee Penningen van Augustus) en aangebeden; maar men was zelf gewoon hun godheid raad te vragen, gelijk Prudentius met deze woorden, die ik noch eens genoodzaakt ben te gebruiken, van Augustus en Livia zeit.

Posteritas mense, atque adytis, & flamine, & aris, &c.

't welk Oudaan dus vertaalt:

De nazaet eert August met priester en altaar,
En maand, en offerhand, en nederig gebaar;
Men zoekt in 't kerkvertrek zijn godheid raad te vragen;
Hem worden tijtelen en tempels opgedragen
Als aan Jupijn: men maakt een heiligdom waar by
Vorstinne Livia Godinne Juno zy.

Ook zeit Ovidius uit vleyery van Augustus, daar hy Tiberius en Livia byvoegd:

His ego do quoties cum thure precantia verba,

Eoo quoties surgit ab orbe dies,

dat is:

Ik offer wierook en gebeden

Eerbiedig hen als Goden op,

Zo vaak de morgenstond komt treden

Uit d'Oosterpoort.

+ Opgadering der asse, tot de roomsche Penningen overgebragt.

[p. 105]

 

Van wilde dieren, schoon 't nu moedig staat te praalen,

 

Niet door haar eige zwaarte, en gruwelen kan daalen?

 

Ja Genserik zal al uw tempels, als verwoed,

 

Tot puinhoop maaken, en die verwen met uw bloed.

 

Hoe zoud gy dan zijn asch, daar zelf de non zal kermen,

 

En schreien, voor het woên des dwingelands beschermen?

 

Neen, neen, Christina, die den troon van Zweden schraagt,

 

Wier lof de vlugge faam door al de wereld draagt,

 

Dingt naer die eerkrans; ja haar komtze, en niemand nader.

 

Zy zal op 't voetspoor van de Zweedsche^h. August, haar vader,

 

Doorluchtig treden, en door monden van kanon

 

Salpeter braaken, en zelfs schijnen als een zon.

 

Zy zal niet deze, maar alle assche zelf vergaaren

 

Der Roomsche Keizers, en na zestienhonderd jaaren,

 

Wanneer uw Romen als een fiere bruid haar kruin

 

Weêr trots zal steeken door een berg van gloejend puin,

 

Die heerlijk in triomfe omvoeren langs de straaten

 

Van 't machtig Romen, en die schat daar eeuwig laaten,

 

Op dat de naneef, door die majesteit verrukt,

 

Geen eeu, maar eeuwen 't zoet van zulk een arbeid plukt,

 

En zich mag spiegelen in zo veel beeldtenissen:

 

Des zult gy Cesar, noch zijn heilige assche missen.

 

O Zanggodinnen, die uw Dichter van naby⁺

 

Genadig aanziet, als hy blaakt van razerny,

 

'k Zal u een edlen schat van Penningen vertoonen,

 

Zo gy mijn dichtnimf met uw lauwerkrans wilt kroonen;

 

Een schat, die niemand zo volmaakt tot dezen dag

 

By al de Dichters en Historyschrijvers zag.

 

Een schat, die 't krijgsvolk door zijn luister kon bekooren,

 

En noopte om wreed het staal door 's Keizers hart te booren,

 

Of 't rijk te veilen aan een laffen, zonder moed,

 

Terwijl de krijgsdeugd wierd vertreden met den voet.

h. Dus noemt hem de groote Vondel, en met reden; dewijl zijn naam zelf door een letterkeer dat toont. Hoor hoe heerlijk die Dichter zijn lof afmaalt:

't Aloude Rome heeft eer barens nood geleden,

Toen, overrompelt van der Gotten overtocht,
Het proefde, 't geen het schonk, dien die het overmocht,
En zag in rook vergaan zo veel Tuskaansche steden.

Nieuw Rome, in arbeit, hoort de barsse wapens smeden,

Waar mee de nederlaag des Tibers word gezocht,
Door eenen Kristen Mars, aan 's hemels eed verknocht,
Gebooren in den schoot des ysren Rijks van Zweden.

Dees bliksemt met zijn zwaard, en zwangere pistool,

En trappelt met zijn hoef op 't harte van den Pool,
En Oostenrijkers heup. 't is tijd dat Remus schroome;

Want Meester van die bei, vervolgt hy 't oorlogs lot,

En voerd zijn noodlot uit, en schrijft zich, als een Godt:
Gustaaf, de tweede August, en heerscher binnen Rome.

+ Besluit des Dichters.

[p. 106]

* Genserik.

* Pryamus.