Poldergeest

Het ideaal van de democratische rechtsstaat

De val van de Muur staat symbool voor het failliet van het communisme. De snelle en dramatische ineenstorting van de ‘volksdemocratieën’ vormde voor sommigen, zoals de al genoemde Fukuyama, aanleiding om de eindoverwinning van het liberalisme uit te roepen. ‘We are all liberals now,’ zo werd geschreven. Maar dit was nogal voorbarig. De voorspelling dat iedereen nu wel liberaal zou worden, ging voorbij aan de diepgewortelde behoefte aan consistentie. Zoals viel te verwachten, ging menig ex-socialist, in plaats van zich te bekeren tot het liberalisme, op zoek naar een politiek-filosofisch substituut voor zijn achterhaalde ideologie.

Die vervanging is min of meer gevonden in het zogenaamde republikanisme ofwel burgerschapsdenken, dat net als het socialisme de waarde van de staat als integratieve structuur sterk benadrukt. De Nederlandse sociaal-democraten, althans hun ideologen, lijken gegrepen door dit burgerschapsdenken. De Wiardi Beckman Stichting publiceerde een republikeins geschrift met de titel De republiek der weerbaren. Het tijdschrift Socialisme & Democratie wijdde een themanummer aan het republikanisme. Wat mensen bindt, het PvdA-verkiezingsprogramma uit 1994, was duidelijk geïnspireerd door het burgerschapsdenken. Een van de opstellers van dat programma, partij-ideoloog Thijs Wöltgens, heeft zichzelf ook een aanhanger van het republikanisme genoemd.

Het burgerschapsdenken is overgewaaid uit de Verenigde Staten, waar het in de jaren tachtig opkwam als reactie op het zogenaamde Reaganisme. Het is echter geenszins nieuw. Het grijpt terug op het radicaal democratische denken dat aan het eind van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig opeens in zwang raakte en zich ook in Nederland snel verbreidde.

[p. 16]

Burgerschapsdenkers zijn radicale democraten. Ze streven een democratisering van de hele samenleving na. Deze democratisering moet worden bewerkstelligd door omzetting van benoembare ambten in verkiesbare ambten, door drastische decentralisatie en door invoering van vormen van directe participatie, zoals het referendum. Hoe meer participatie van de burger, des te beter, zo luidt het adagium.

Liberalen delen deze modieuze opvatting slechts zeer ten dele. Voor de meesten van hen vormt de directe democratie geen ideaal. Van oudsher hebben liberalen een principiële voorkeur voor de representatieve democratie getoond, het sterkste staatkundige bolwerk tegen anarchie en tirannie dat tot op heden is bedacht. In het verleden is er door de liberalen voor de representatieve democratie gekozen, niet omdat de directe democratie praktisch niet te realiseren zou zijn, maar omdat ze principieel te verkiezen valt boven een directe democratie. In tegenstelling tot wat men tegenwoordig vaak hoort, is het feit dat vormen van directe democratie nu technisch misschien wat gemakkelijker te verwerkelijken zijn, onvoldoende reden om die richting uit te koersen.

Liberalen beschouwen de representatieve democratie als een toepassing van het beginsel van de arbeidsverdeling. Het is in ieders belang dat elk doet wat hij het best kan en aan anderen overlaat wat ze het best kunnen. Politiek is een vak, net als de chirurgie of het slagersberoep. Een goede uitoefening van het vak vereist een vakmatige theoretische ondergrond en veel praktische ervaring. Zelfs al zou iedereen getalenteerd genoeg zijn voor de politiek, dan nog is het onmogelijk dat iedereen ook daadwerkelijk politicus wordt. De theoretische ondergrond en praktische ervaring die noodzakelijk zijn, vereisen specialisatie. Als iedereen zich in politiek zou specialiseren, zouden we chirurgen en slagers moeten missen, want ook die vakken vereisen specialisatie. Arbeidsverdeling is onmisbaar, niet alleen omdat anders allerlei producten niet verkrijgbaar zouden zijn en we zouden terugvallen op een primitief bestaansniveau, maar ook omdat de kwaliteit van de producten

[p. 17]

die onder die omstandigheden wel verkrijgbaar zijn, veel lager is. En er is geen reden om voor het ‘product’ van de politiek een uitzondering te maken.

Het aantrekkelijke van het beginsel van de arbeidsverdeling is ook dat het recht doet aan de verscheidenheid van mensen. Sommige mensen ontlenen inderdaad geluk aan politieke activiteiten maar dat geldt zeker niet voor iedereen. De een zoekt zijn heil in de kunst, de ander stort zich met overgave op sport, weer iemand anders voelt zich meer thuis in de zakenwereld. Deze mensen lopen niet altijd warm voor kwesties van beleid en bestuur en kiezen er soms voor intense bemoeienis met de openbare zaak, die veel tijd, energie en geestelijke inspanning vergt, aan anderen over te laten. Liberalen aanvaarden deze verschillen in belangstelling. De opvatting dat men alleen door een deelname aan de publieke besluitvorming ‘waarlijk mens’ wordt - een idee dat de vooraanstaande filosofe Hannah Arendt bijvoorbeeld in haar boek The Human Condition verkondigde - kan moeilijk ernstig worden genomen. Zeker in de moderne tijd bestaat voor individuen een vrijwel oneindig aantal andere wegen dan de politiek om zich te ontplooien.

Een ander nadeel van de directe democratie is dat ze minder goed dan een representatieve democratie in staat is het algemeen belang te behartigen. In een representatieve democratie worden moeilijke beslissingen die in het algemeen belang zijn maar veel deelbelangen schaden, overgelaten aan de volksvertegenwoordigers. Degenen die beslissen, zijn niet degenen die direct worden getroffen. In een directe democratie daarentegen is iedere burger mederegeerder, wat de kans op ordinaire belangenpolitiek vergroot. Niet voor niets is het een fundamenteel rechtsbeginsel dat niemand rechter in eigen zaak dient te zijn. Het hemd is nu eenmaal nader dan de rok.

Vertegenwoordigers van de meerderheid kunnen beter afstand nemen van het eigenbelang van de meerderheid dan de meerderheid zelf en zullen daarom minder snel, geleid door de waan van de dag, uit het oog verliezen dat ze het algemeen be-

[p. 18]

lang behoren te dienen en rekening moeten houden met minderheidsopvattingen. Dit inzicht ligt ook ten grondslag aan de formulering in de Grondwet dat de volksvertegenwoordiging beslist zonder last.

De representatieve democratie is overigens slechts één, zij het een heel belangrijk, onderdeel van de democratische rechtsstaat die liberalen voorstaan. Andere essentiële kenmerken van deze rechtsstaat zijn de rule of law en de aanwezigheid van countervailing powers. De rule of law stelt een aantal normen voor de beslissingen van de staat, zoals legaliteit, rechtszekerheid, rechtsgelijkheid, goede rechtsgang, weinig ambtelijke beleidsvrijheid en de mogelijkheid van beroep tegen ambtelijke beslissingen.

De kern van het beginsel van de countervailing powers is het plaatsen van de ene macht tegenover de andere macht binnen de staat. Dit beginsel wordt door middel van een scheiding der machten en door checks and balances verwerkelijkt. Machtenscheiding betekent dat beslissingsbevoegdheden over verschillende instanties binnen de staat worden verdeeld. Van checks and balances is sprake wanneer groepen binnen de staat die van elkaar onafhankelijk zijn, op een bepaald terrein gezamenlijk beslissingen moeten nemen. Samen met de rule of law en de representatieve democratie dienen de countervailing powers in een maatschappij de kans op machtsmisbruik tot een minimum te beperken.