Verspreid werk

[p. 136]

Der Musen welkom

Stemme: O schoonste Persoonagie! &c.^-

urania^-.

Gewapende Goddinne,¹
Die uyt het breyn uws Vaders zijt gebooren,
Ghy laat, uyt waere Minne³
En Liefd' tot ons, de heughelijcke Chooren⁴
U Borgery, de Hem'len bly,⁵
D'Onuytdruck'lijcke saelen:⁶
En ghy alwaerde, komt goedich hier op aerde⁷
By ons daelen.

- Stemme: zie Gr. Ldb. III, De melodieën van Bredero's liederen, door F.H. Matter, nr. 32.

- Urania: de muze van de sterrenkunde; de naam betekent ‘de Hemelse’.

1 Gewapende Goddinne: nl. Pallas Athene, de godin van de wijsheid en de kunst, die in volle wapenrusting uit het hoofd van Zeus geboren was.

3 laat: laat ... over aan (lijd. voorw. hierbij is Hem'len bly vs. 3). In Gr. Ldb. I, blz. 175, wordt laat opgevat als ‘verlaat’; de vzn. 4b, 5 en 6 vormen dan her lijd. voorwerp.

4 de heughelijcke Chooren: de blijgestemde, zingende en dansende hemelbewoners (meew. voorw. bij laat).

5 U Borgery: uw onderdanen (bijstelling bij Chooren).

6 D'Onuytdruck'lijcke saelen: de onbeschrijflijk grootse ruimten (bijstelling bij Hem'len).

7 alwaerde: voortreffelijke; hooggeëerde; goedich: vriendelijk gezind.

[p. 137]

 

Dees kruyderen en bloemen,

10

De heylighheen bekent en noch verholen,¹⁰

 

Haer wel gheluckigh noemen¹¹

 

Door't voelen van de platten uwer solen:

 

Waer ghy die stelt, het gras-rijck veldt,

 

De bergen, beemden, bladen

15

Vieren de treden van u grootachtbaerheden¹⁵

 

Vol genaden.¹⁶

 

 

 

De sterffelijcke lieden,

 

Als sy 't geruys van u vermaertheyt hooren,¹⁸

 

Sy wijcken met eerbieden¹⁹

20

En neyghen haest met needrigh hart en ooren²⁰

 

Voor u te voet, in groot ootmoet,

 

Dijn Majesteyt ter eeren:

 

Dies by u knielen, de sinnen en de sielen;²³

 

Om te leeren.

10 De heylighheen bekent enz.: aan bloemenen veldnimfen bekend en toch in het verborgen bloeiend. We moeten hier denken aan laag tussen het gras bloeiende bloemen, die door Athene bij het lopen beroerd worden. Gr. Ldb. II, blz. 274-275, geeft op grond van de komma die in het Ldb. na heylicheen staat, de voorkeur aan een andere interpretatie.

11 Haer: zich; wel: zeer.

15 Vieren: begroeten; u grootachtbaerheden: uw goddelijkheid.

16 Vol genaden: bijv. nabep. bij u grootachtbaerheden.

18 Als sy 't geruys enz.: als zij uw roem horen verkondigen.

19 Sy: hervatting van het onderwerp (vs. 17).

20 neyghen (...) Voor u te voet: maken voor u een voetval; haest: snel.

23 de sinnen en de sielen: verstand en gevoel (zie ook Gr. Ldb. II, blz. 275).

[p. 138]

25

Vroe-Moeder vande reden,²⁵

 

Ghy Dochter vande groote Godt der Goden,

 

Ghy stichtersse van steden,²⁷

 

Ghy Koningin van wetten en geboden,

 

Voogdesse, die dees drymael drie²⁹

30

In u dienst hebt genomen,

 

Daelt af in vreden, en weest ons hier beneden

 

Wel gekomen.

 

pallas

 

O schoone Nimphe die met sangh, met spel, met dansen,³³

 

Met treur en bly gerijm verdient de lauwere kransen:³⁴

35

Uw' stemmen mengingh en het lieffelijck geluyt³⁵

 

Der snaeren wel ghevoeght lockt my ten Hemel uyt.

 

ô Wonderlijcke kracht! die niet alleen de sinnen³⁷

 

Der Menschen en beweeght: maer Goden en Goddinnen,

 

Die door u soetigheyt so hevigh sijn beroert,³⁹

40

Dat ghyse naer u wil opwaerts, of neder voert.⁴⁰

 

Hoe groot is u geluck! de Hemel-lien verblyen

 

In 't wel vereenen van u wyse sotternyen.⁴²

25 Vroe-Moeder: vroedvrouw; reden: rede, verstand.

27 stichtersse: stichteres; hier met onbetoonde tweede lettergreep.

29 dees drymael drie: deze negen, nl. de Muzen.

33 Nimphe: eig. Muze.

34 treur: nl. treurgerijm, droevige liederen (samentrekking van een samenstelling en een woordgroep komt bij Bredero meer voor, bijv. in Moortje: ‘ongewoon en ongebruyck der woorden’, in de ‘Rede aande latijnsche-geleerde’).

35 wel ghevoeght: dat daar goed bij past (bijv. nabepaling bij geluyt).

37 de sinnen: de gemoederen.

39 soetigheyt: lieflijkheid.

40 u: uw; opwaerts, of neder voert: blij of droevig stemt.

42 In 't wel vereenen enz.: over de juiste vereniging van uw wijsheid en uw scherts.

[p. 139]

 

Bly-gheestighe gheslacht, die jock en boertery,⁴³

 

Naer tyts bequaemheyt schickt, en strenghe ernst daer by⁴⁴

45

Met ingeleyt verstandt: d'opmerckende gemoeden⁴⁵

 

Die dwinghdy vaack tot lach, tot wond'ren en verwoeden⁴⁶

 

Over de snelheydt van u schickkelijck beleyt⁴⁷

 

En 't wiss'len van gelaat tot gril of statigheyt.⁴⁸

 

Voorwaar ick prys veel meer u recht-geleerde sotheyt,⁴⁹

50

Als letter-wyse kunst van schermen na de Godtheydt:⁵⁰

 

Die blinde slaghen door de wolcken henen slaet⁵¹

 

Na dingen die het breyn des Werelts niet verstaet.⁵²

 

ô Dolingh, laas, ghemeen by alderhande talen,⁵³

 

Hoe doet dy steden groot en heele landen dwalen?

55

Alleen door misverstant van eygen wil en waan:⁵⁵

 

Want elck halstarrigh blijft op sijn voornemen staan.⁵⁶

 

Een yder pooght veel meer te wesen een bet-weter,

 

Dan hy sijn selven soeckt door deught te maken beter.

 

ô Menschelijck ghebreck! sy trachten kloeck in schijn,⁵⁹

60

En heyligh inde Mondt, en boos in 't hart te sijn.

43 gheslacht: kinderen van één vader, nl. van Zeus en Mnemosyne; jock en boertery: scherts (tautologie).

44 Naer tyts bequaemheyt: naar de omstandigheden van het ogenblik; schickt: bezorgt, verschaft.

45 ingeleyt verstandt: aangeboren inzicht; de dubbele punt fungeert als een komma, om het einde van de bijv. bijzin bij de aanspreking (vs. 43) aan te geven; d'opmerckende gemoeden: de aandachtige gemoederen (lijd. vw. bij dwingh, vs. 46).

46 wond'ren en verwoeden: hevige verwondering.

47 de snelheyt van u schickkelijck beleyt: de snelle aanpassing van uw gedragingen.

48 gelaat: uiterlijk, gedrag; gril: grilligheid, speelsheid (met samentrekking van -igheyt in de nevenschikking met statigheyt); statigheyt: stemmigheid, ingetogenheid.

49 recht-geleerde: verstandige, intelligente.

50 Als letter-wyse kunst: dan de boekengeleerdheid: schermen na de Godtheydt: godgeleerde disputen.

51 Die blinde slaghen enz.: die in den blinde een slag slaat.

52 Na: naar; het breyn des Werelts: het menselijk verstand.

53 laas: helaas; ghemeen: gewoon, veel voorkomend.

55 misverstant van: onbegrip, onwetendheid aangaande; waan: verkeerde gedachten (samentrekking van misverstand van is grammaticaal mogelijk, maar semantisch niet waarschijnlijk).

56 voornemen: te voren ingenomen standpunt.

59 ghebreck: tekortkoming; sy: nl. iedereen die in de vzn. 57 en 58 is bedoeld; kloeck: wijs, verstandig.

[p. 140]

 

Mijdt dese dolligheydt, mijn eygen Negen Nichten:⁶¹

 

En voegt de matigheyt in u gekroonde dichten.⁶²

 

Maeckt datse sticht'lijck sijn, en dat ghy, om 't cieraat⁶³

 

Der woorden op gepronckt, het pit niet buyten laat.⁶⁴

65

Begrijpt geen dingh soo groot dat ghy niet kunt om vaemen,⁶⁵

 

Noch dat ghy seecker weet voor u niet te betaemen.⁶⁶

 

Den sotten Ikarus sijn dwase streecken schouwt,⁶⁷

 

Met Dedalus beraân de middel weghen houdt.⁶⁸

 

De wulpse Phaëton sijns Vaders waghen stuurde:⁶⁹

70

Maer 't reuckeloos bestaen hy met de doot besuurde.⁷⁰

 

Dies stelt u lust een wet, beproeft eerst wat ghy kent,⁷¹

 

En ooght, als ghy begint, voorsichtigh op het endt.⁷²

 

urania

 

Dees dingen hebben wy, Goddin, naer ons vermogen⁷³

 

En swackheyt onses aerts, gestadelijck gheplogen:⁷⁴

61 Nichten: bloedverwanten; de Muzen waren halfzusters van Athene, omdat ook zij dochters van Zeus waren.

62 matigheyt: gematigheid; gekroonde: bekroonde.

63 sticht'lijck: verheffend; en dat ghy (...) laat: en laat; 't cieraat: de pracht.

64 woorden op gepronckt: mooie, pralende woorden; het pit: de kern, de inhoud.

65 Begrijpt geen dingh: vat geen zaken aan; om vaemen: omvatten.

66 Noch dat ghy enz.: noch (dingen) waarvan gij zeker weet, dat ze u niet passen.

67 Den sotten Ikarus enz.: schuw, vermijd de dwaze streken van de onverstandige Icarus. Icarus was de zoon van Dedalus, die met zijn vader gevangen gehouden werd in het labyrint in Kreta, dat de laatste zelf gebouwd had. Dedalus maakte van was en veren vleugels om met behulp daarvan te ontsnappen. Tegen de raad van zijn vader vloog Icarus te hoog. De zonnewarmte deed de was smelten, waardoor Icarus bij Samos in zee stortte.

68 Met Dedalus beraân enz.: houd met Dedalus welberaden de middenweg.

69 wulpse: vermetele, onbezonnen; Phaëton: zoon van de zonnegod, die voor één dag de zonnewagen mocht besturen. Hij kon de paarden niet in bedwang houden en Zeus moest een einde maken aan de dolle rit door hem met de bliksem te treffen.

70 't reuckeloos bestaen: het roekeloze waagstuk.

71 u lust: uw verlangens.

72 ooght (...) voorsichtigh op het endt: houdt met vooruitziende blik de afloop in het oog.

73 naer: naar de mate van.

74 onses aerts: van onze natuur, onze aanleg; gheplogen: betracht (oud verleden deelw. van plegen.)

[p. 141]

75

Maar so de schaduw steets na 's Menschen lichaem schrijt,⁷⁵

 

So volght d'onnoos'le deught de bitt're bitse nijt.⁷⁶

 

Want siet de boosheyt selfs leyt toe op ons bederven:⁷⁷

 

Het slimste dat hy kan, ick mocht die wijs wel derven,⁷⁸

 

Dat d'aldersnootste Mensch den alder-vuylsten smaet,⁷⁹

80

Heel veyligh en gantsch vry en wel geoorloft staet,⁸⁰

 

En spreken schamperlijck op ons u Susterlingen,⁸¹

 

Van saken, die wy noyt noch dachten noch begingen.

 

O Mannelijcke Maeght! Vorstinne vande kunst,⁸³

 

Toont ons, in dese noodt, u hullep-rijcke gunst,⁸⁴

85

Hebt deernis met u bloedt: verhoort ons klachtigh smeken,⁸⁵

 

En leert ons wijsselijck al sulcke woorden spreken,

 

Die so groot sijn van kracht, dat sy, in korten tijt,

 

Vermurewen het volck, dat heym'lijck ons benijt.⁸⁸

 

Ach! doen met schande wy van Theben moesten breken,⁸⁹

90

Verlooren wy alleen niet onse lieve beken,⁹⁰

 

Hippocreen, Agaenipp', Pegasus, hoef-slachs bron;⁹¹

 

Maar oock ons waerde Bergh, den groenen Helicon,⁹²

75 so: zoals; na: achter.

76 volght: volgt op, achtervolgt; onnoos'le: onschuldige (d'onnoos'le deught is lijd. voorw.); nijt: afgunst, haat (onderwerp).

77 selfs: zelf; leyt toe: heeft het gemunt op; bederven: verderf.

78 slimste: ergste; na kan leze men een puntkomma; wijs: gewoonte, zede; mocht derven: zou willen missen, kwijtraken.

79 aldersnootste: allerslechtste, boosaardigste; smaet: schande.

80 vry: onbevreesd; wel geoorloft: alsof het volkomen geoorloofd was, alsof hij niets misdreven had: staet: bestand is tegen (vgl. WNT XV, kolom 94).

81 En spreken schamperlijck op: en dat zij (nl. zulke mensen) smadelijk spreken over; u Susterlingen: uw bloedverwanten (vgl. vs. 61).

83 Mannelijcke: gezegd van Athene wegens haar wijsheid en moed.

84 gunst: genegenheid.

85 u bloedt: uw bloedverwanten; klachtigh: klagend.

88 benijt: haat.

89 Theben: Thebe, hoofdstad van het landschap Boeotië, hier figuurlijk (pars pro toto) voor Hellas, het klassieke Griekenland; breken: onwillig vertrekken.

90 beken: eig. beke, beek. Lees hierna: namelijk.

91 Hippocreen, Agaenipp': Hippokrene (d.i. Hengstebron), Aganippis: twee namen voor de door het paard Pegasus geslagen bron, waarvan het water dichterlijke inspiratie geeft; Pegasus, hoef-slachs bron: waarschijnlijk als een samenkoppeling te beschouwen: de door Pegasus' hoef geslagen bron.

92 waerde: geliefde; Helicon: berg in Boeotië, gewijd aan Apollo en de Muzen, waar zich de genoemde bron bevond.

[p. 142]

 

En swerven doen in 't wildt, tot dat wy sijn gekoomen,⁹³

 

In 't overmachtigh-rijck en wijt vermaerde Roomen.⁹⁴

93 En swerven doen: en zwierven toen (eig. sworven).

94 overmachtigh-rijck: uiterst machtige en rijke.

Op de stadt Roomen.

Die Roem des Aerden kloots: die Vorstelijcke stadt,⁹⁵
Die, van sijn wasdom of, geen weergaa heeft gehadt⁹⁶
In bloeyentheyt en eer: danck hebb, de Ed'len kunsten,
Die daar wierden gevoet van wyser Princen gunsten:⁹⁸
Want de geleerde lien, die maackten haar so groot,
Dat haere naem noch trotst de krachten vande doodt.
De nydigheyt des tijts heeft wel de hooghe wallen;¹⁰¹
Maer haer naem-haftigheydt in 't minste niet doen vallen.¹⁰²
't Oudt Roomen leydt in 't sandt, bewelt in puyn en stof:¹⁰³
Niet isser ongeschendt! als haer vernaemde lof.¹⁰⁴
Och! 't was wel eer de schrick van volck'ren en van landen;
Dan nu ist maer een graf der schranderste verstanden.
Uytnementheyt des gheests, die goddelijcke vonck,
Die daar so treffelijck in alle wercken blonck,¹⁰⁸
Is nu gantsch uyt ghedompt: wy sijn van daer verdreven,¹⁰⁹
En hebben ballingh slants veldt vluchtigh moeten sweven,¹¹⁰

95 Die Roem des Aerden kloots: die trots van de aardbol. Hier begint een bijstelling bij Roomen (vs. 94), die doorloopt tot en met vs. 100.

96 of: af.

98 van wyser Princen gunsten: door de gunstbewijzen van wijze vorsten.

101 nydigheyt: vijandigheid, vernielende kracht.

102 haer: nl. van de stad; naem-haftigheydt: faam, beroemdheid.

103 bewelt in: bedolven onder. Vgl. deze passage met Hoofts rijmbrief ‘Aen de Camer in liefd' bloeyende’, vs. 139-148 (ed. L.-St. I, blz. 8).

104 Niet: niets; als haer vernaemde lof: dan haar alom bekende roem.

108 treffelijck: prachtig, heerlijk; wercken: kunstwerken.

109 uyt ghedompt: uitgedoofd.

110 ballingh slants: als ballingen; veldt vluchtigh: voortvluchtig, vluchtend; sweven: zwerven, ronddolen.

[p. 143]

 

Tot in het France rijck, in 't oude Koninghs Hof:¹¹¹

 

Daer siet men noch van ons wat overblijfsels of.¹¹²

 

Maer, moedighe Goddin, voorstandtster vande vromen:¹¹³

 

Nu hebben wy ons rust in Amsterdam genomen,¹¹⁴

115

Alwaer de lieden, eerst eenvoudigh en oprecht,¹¹⁵

 

Geen neeringh dreven, dan haer visserije slecht:¹¹⁶

 

En leefden wel vernoeght in arme strooje hutten,

 

Ter nauwer noot bequaem om Windt en weer te schutten¹¹⁸

 

Zy stonden in ghenae, en onghenae der Zee:

120

Dan niet te min was daer een luwe goede ree,¹²⁰

 

Waar door sy namen toe van Burgers en van Buren:

 

En hebben sich omheynt met eecken-houte muren,

 

Die, nauwelijcks gesteldt of nieuwelijcks geplandt,¹²³

 

Gantsch wierden tot de grondt, vernielt en afghebrandt.

125

Maer dit kloeck-hartigh volck, uyt haar vervallen assen,¹²⁵

 

Sijn in een kleyne tijt tot grooter staet gewassen:¹²⁶

 

En hebben voorts op nieuw eendrachtelijck van hout,

 

't Geschonden niet alleen, maer wyder noch ghebout.¹²⁸

111 in 't oude Koninghs Hof: aan het hof van de oude (vroegere) koning, nl. Frans I (1515-1547), die het doordringen van de Renaissance in Frankrijk heeft bevorderd, o.m. door Italiaanse kunstenaars aan zijn hof te roepen.

112 of: van (pleonastisch).

113 voorstandtster: beschermster, verdedigster; vromen: rechtschapenen.

114 ons rust (...) genomen: ons neergezet, gevestigd.

115 oprecht: braaf, rechtschapen. Het in de volgende vzn. geschilderde beeld van de geschiedenis berust volgens Te Winkel op ‘de kroniek van Beka’ (Werken 1890, III, blz. 137 n.).

116 Geen neeringh dreven: geen ander middel van bestaan hadden; haer visserije slecht: hun primitieve visvangst.

118 bequaem: geschikt.

120 Dan: maar.

123 gesteldt: geplaatst; nieuwelijcks geplandt: nog maar kort in de grond gezet.

125 uyt haar vervallen assen: uit zijn rampspoed (bijw. bepaling bij vs. 126). Het woord haar (d.i. hun) verwijst eigenlijk naar ‘eecken-houte muren’, maar Bredero betrekt het met een wending in de gedachte op de burgerij.

126 Sijn: meervoudige persoonsvorm bij het collectivum volck.

128 't Geschonden niet alleen enz.: wat verwoest was niet alleen herbouwd, maar ook nog uitgebreid. In de eerste vershelft is ghebout samengetrokken.

[p. 144]

Sonnet

Tot sulcken grootsheyt sal Amstelredam noch komen,
Dat zij in treflijckheyt sal overwinnen Romen:¹³⁰
In deftigheyt van Raedt, in Mannelijck Gewelt,¹³¹
In Oorelooghs Beleydt, en machtigheyt van Geldt.¹³²

Haer uytgeblaese Faem sal snorren door de wolcken,¹³³
En dreygen met ontsagh de wijdt gelegen Volcken,¹³⁴
De Geel en Swarte Moor, de Turck, en Parsiaen,¹³⁵
Die sal haer mogentheyt om hulpe smeecken aen:¹³⁶

En Onder-handelingh met haer als Vrienden plegen,¹³⁷
Met Wissel, oft met Waer, nae dat het komt gelegen,¹³⁸
En doen ghelijckelijck afbreuck en weder standt¹³⁹

Den Spanjaert, vyandt van ons waerdigh Vaderlandt,¹⁴⁰
Al door 't bestieren van Godes voorsinnicheden,¹⁴¹
En 't heerelijck beleyt der Staten onser Steden.¹⁴²

130 zij: dit vrl. voornaamw. verwijst niet naar de naam, maar naar de stad Amsterdam; treflijckheyt: aanzien, pracht.

131 deftigheyt: waardigheid; Raedt: opvatting, inzicht; Gewelt: kracht, macht.

132 Oorelooghs Beleydt: oorlogvoering.

133 Haer uytgeblaese Faem: haar luid verkondigde roem; snorren: gonzen, zoemen.

134 dreygen met ontsagh: ontzag afdwingen, imponeren.

135 Geel: nl. Geele Moor: de lichtgetinte mensen uit Noord-Afrika (de buigings-e ontbreekt door elisie); zie ook WNT IX, kolom 1101-1102; Parsiaen: de Perzen.

136 Die sal: elk van hen zal; haer mogentheyt enz.: de macht van de stad te hulp roepen.

137 Onder-handelingh (...) plegen: handel drijven (?)

138 Met Wissel, oft met Waer: tegen betaling of door ruiling; nae dat: al naar.

139 ghelijckelijck: tegelijkertijd; (doen) weder standt: tegenstand bieden.

140 waerdigh: voortreffelijke.

141 Al door 't bestieren enz.: alles door de besturing van Gods voorzienigheid; voorsinnicheden is een afleiding van voorsinnig, door Bredero o.a. in het ‘Antwoort op den Brief van Iacob Barthout Feris soon’ gebruikt(vs. 52).

142 't heerelijck beleyt: het bestuur zoals het landsheren past, uitmuntend, nobel.

Gepubliceerd in Ned. Poëmata 1632, fol. G4r-H2r; 1638, fol. G4v-H2r; 1644, fol. C6r-C8v. Het openingslied van Urania bovendien in Groot Lied-Boeck 1622 (Gr. Ldb. I, blz. 175, en II, blz. 273), evenals het pseudo-sonnet ‘Tot sulken grootsheyt’ (Gr. Ldb. I, blz. 45, en II, blz. 191).
Opschrift romein en cursief; samenspraak romein (de namen Urania en Pallas klein kapitaal), eigennamen cursief; ‘Sonnet’: opschrift romein; tekst cursief met eigennamen romein.
Titel welkom Ldb. wellekom - 7 komt goedich hier op aerde Ldb. vs. 24 Die komt hier opter Aarden

9 Dees Ldb. vs. 11 Dies - 10 heylighheen bekent Ldb. vs. 12 heylicheen, bekent - 17 sterffelijcke C streffelijcke - 20 haest Ldb. vs. 24 deft; needrigh C neerdrigh - 23 Dies Ldb. vs. 28 Dus

27 stichtersse van Ldb. vs. 33 Stichsters van de

129 grootsheyt Ldb. grootheydt - 132 Oorelooghs Beleydt Ldb. Ooreloghs-beleyd; en machtigheyt Ldb. in Machtigheydt - 133 Haer uytgeblaese Faem Ldb. Dat haer geblase Faem - 135 Parsiaen Ldb. Persiaen - 138 dat het Ldb. dattet - 141 voorsinnicheden Ldb. voorsienicheden