Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre en drie lofdichten op Philips van Lansbergen

Auteur, drukker, plaats, datum

De titelpagina van Aenmerckinghe lijkt op die van talloze andere vlugschriften uit dezelfde tijd, waaronder een aantal over de komeet van 1618.³ Een fraaie afbeelding, een wervende titeltekst waarin een heel programma van wetenswaardigheden wordt beloofd en een gewiekste omschrijving van de doelgroep, die in dit geval ‘alle rechtsinnige Verstanden’ omvat, dat wil zeggen, alle verstandige mensen - en wie zou daar niet toe willen behoren?

Toch is er een opvallend verschil. Andere pamfletten hebben vaak een trotse vermelding van auteur, drukker enzovoort, terwijl Aenmerckinghe anoniem en enigszins geheimzinnig wordt gepresenteerd. Over de ontbrekende gegevens valt echter het een en ander te zeggen.

Ten eerste begint en eindigt het pamflet met een gedicht, en beide gedichten vinden we terug in de Zeeusche Nachtegael, een in 1623 uitgegeven verzamelbundel met werk van Zeeuwse auteurs. Daar zijn ze ondertekend door Jacob Cats, en dit maakt het waarschijnhjk dat ook de rest van het pamflet door hem geschreven zal zijn.⁴ Het is dan ook begrijpelijk dat latere auteurs die het bestaan van het pamflet vermelden of er iets uit citeren, er steeds van uitgaan dat het door hem geschreven is. Gemakshalve zullen ook wij hem beschouwen als auteur van het gehele pamflet, maar helemaal zeker is dat niet.⁵

Als Cats inderdaad de auteur was, dan had hij op literair gebied een bijzonder produktief jaar achter de rug. In 1618, hij was toen 40 jaar, verscheen zijn eerste boek, de emblematabundel Proteus; dit boek was al direct een succes en werd nog hetzelfde jaar gevolgd door een tweede, zodat hij met Aenmerckinghe nu al zijn derde publikatie in het licht gaf.

Voor wat betreft de datum en plaats van uitgave hebben we enig houvast omdat er aan de achterzijde van de titelpagina in sommige exemplaren een privilegevermelding is afgedrukt, ‘Gedaen int Hoff

3 Zie bijv. W.P.C. Knuttel, Catalogus, 2799-2802 en 3003-3006.

4 De plaats van de twee gedichten in de Zeeusche Nachtegael is ZN III, 40-41 en III, 50-51.

5 Het begin van de Naerder op-merckinge roept enige twijfel op, omdat hier sprake is van ‘den Autheur van het voor-gaende gedicht’. Een dergelijke betiteling is echter niet ongebruikelijk wanneer auteurs naar zichzelf verwijzen, dus een doorslaggevend bewijs tegen het uitsluitend auteurschap van Cats is dit niet.
Latere vermeldingen, buiten de pamflettencatalogi, o.a. in: G. Baudartius, Memoryen, X, 102-103; G. Brandt, Historie der Reformatie, II, XXXII, pp. 972-974; P.G. Witsen Geysbeek, Geruststelling voor minkundigen, pp. 23-25; G.D.J. Schotel, Vaderlandsche volksboeken en volkssprookjes, I. pp. 115-119; W.C.M. de Jonge van Ellemeet, Museum Catsianum, I, 236; J.M. van Tilburg, ‘Onze voorouders bestudeeren den hemel’, p. 394-395; P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland, pp. 261-262; Domien ten Berge, De hooggeleerde en zoetvloeiende dichter Jacob Cats, pp. 71-72.

[p. 12]

van Zeelandt tot Middelburgh’ op 2 januari 1619. Gezien het feit dat Cats zijn twee bundels emblemata eveneens in Middelburg had laten verschijnen, mogen we als plaats van verschijning dus wel Middelburg aannemen, en als datum ‘rond de jaarwisseling 1618-1619’ - wat nog eens wordt bevestigd door het feit dat het pamflet een nieuwjaarsgedicht bevat.

Op grond van dit alles kunnen we nog enkele andere ontbrekende gegevens aanvullen. Het is immers aannemelijk dat bij de totstandkoming van het pamflet hetzelfde drietal een rol speelde dat ook de twee emblematabundels had doen verschijnen: Hans van der Hellen als drukker, Adriaen van de Venne als illustrator en zijn broer Jan Pietersz. van de Venne als ‘boekverkoper’ (dat wil zeggen: uitgeverboekhandelaar).⁶ Voordat we ons nu opnieuw afvragen waarom zij allen, net als Cats, anoniem bleven, zullen we eerst het pamflet zelf wat nader bezien.

6 Zie over hen P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland, p. 419 e.v. Vgl. ook Domien ten Berge, De hooggeleerde en zoetvloeiende dichter Jacob Cats, pp. 39-57, alsmede de literatuurverw. op pp. 66-67. Het aandeel van Hans van der Hellen als drukker is zeer waarschijnlijk, gezien de overeenkomsten in combinaties van zetmateriaal tussen Aenmerckinghe en bijv. zijn druk van de Proteus (vgl. het exempl. Zeeuwse Bibliotheek 1110 B12, III, 0-02 [pp. 105-107]. De afbeelding op de titelpagina, toegeschreven aan A. van de Venne, wordt o.a. vermeld in D. Franken, Adriaen van de Venne, p. 27, en F. Muller, De Nederlandsche geschiedenis in platen, 1348; het corresponderende exempl. van de gravure bevindt zich in het Rijksprentenkabinet.