D.V. Coornhert, Het roerspel en de comedies van Coornhert

Het roerspel en de comedies van Coornhert(1955)–D.V. Coornhert

[p. 266]

Abrahams Uytgangh

Argument oft inhoudt

 
Hoe sich die Geloovige tot God moet dragen
 
Wyf totten Man en die beyde tot 's vyands lagen,
 
Sal dese uytganck Abrahams schriftuyrlick gewagen.
 
Koopt, leest, verstaet en doet, 't sal Gode behagen.

[Wapen van Amsterdam geflankeerd door 2 staande leeuwen]

Dit rymde in zyn uytganck buyten druck of smert

Der menschen verworpen, maer Gods ver- Coornhert.

T' Amsteldam.

Men vindse te koop by Claes Gerritsz. op de Nieuwe Brugh. 1621

Edelen, Erentvesten, vromen ende zeer wysen Ionckeren Arendt van Wachtendonck, Clevische Raedt, Maerschalck, ende Drost tot Cranenburch, etc.*

Het zijn nu al veel iaren gheleden, dat by my ghelegen hebben vele Nederlantsche Rymen in Comedien, Sentbrieven, Liedekens ende anders, die welcke nu ende dan by eenighe sijn ghelesen gheweest, die te lustighe stichtinghe (soo sy seyden) daer inne saghen, dan dat sy on-ghedruckt by my verdruckt souden blyven ligghen, also ben ick ten laetsten door bede van eenige ghedronghen geweest die selve myne Rymerijen allenskens door den prent ghemeen te maken: als ick nu desen Abrahams uytgangh totten eersten uytganger geschickt hadde, sach ick rontsomme na yemanden, den ick (nae 't ghebruyck) den selven mochte toeschrijven. Ende quam my terstont

[p. 267]

voor ooghen die onbewaende vruntlijckheydt ende eere my geschiedt ende aen gheboden (meer dan ick heb willen ghenieten) van U.E.L. daeromme op dat die selve oock gheen onbewaende vergetentheydt van weldaet in my en bevinde, hebbe ick met die toeschryvinge van dese kleyne, maer eerste vrucht mijns onledicheydts in 't rymen, aen U.E.L. willen bethoonen, dat die selve te gebieden heeft over het kleyne vernoegen. Van
U.E.L. verbondene ende dienstwillighe
Derick Volckherts Coornhert

Voor-Reden

Cruysvlucht. Raed wel.

 
[Cruysvlucht]
 
Die wat treflijcks wil doen, moet eerst wel beraden,
 
Zal 't hem niet berouwen met schanden en schaden.
 
Want eerst gedaen (somen seydt) ende na bedacht,3
 
Heeft menighe Mensche in groot lyden gebracht.
5
Ick wil verhuysen en behoef sonderlinghen
 
Goeden raet, maer wie is wijs in syn eyghen dinghen?6
 
Ick niet. Immers gheensins in desen handelinghe,
 
Noyt sach ick vreemt Landt. Waer streck ick mijn wandelinge?
 
Mijn Buyrman seer wijt bereyst, van sinnen rijck,
10
My heel ionstigh en zynen naem (Raetwel) ghelijck,
 
Hem wil ick mijn opset naecktelijck ontdecken
 
En vraghen waer ick best metter woon sal trecken.
 
't Gheluckt my, hy is alleen, ick tref die ure.
 
Goeden dach Buyrman.

Raed wel

Goeden dach lief gebure.

Wat hoore ick? vertreckt ghy in drie of vier weecken?

Cruysv.

Ick meyn wel ia. Daer af koem ick met u spreecken,

Met u, die veel Landen en luyden hebt versocht.17

Waerwerts rady my best te nemen mynen tocht?

Raed wel

Waert u, Buerman, niet nutter eerst te pleghen raedt

Of ghy van hier sult gaen, dan warwaerts ghy best gaet?

[p. 268]

Wat port u een ander woonplaets te bejaghen?21

Cruysv.

Ick wil 't landt vermyden, daer Godt sent sijn plaghen.

Raed wel

Vermijdt eerst de sonden daer Godt het Lant om plaecht;

De straf is goet, maer 't is die sonde die God mishaecht.

Cruysv.

Ick wil last, duyrte en neringloos landt ontvluchten,

Ick win niet, teer hooch en moet armoey beduchten.26

 
Raed wel
 
Vlucht Sathans last, die 't herte vol swaere sonden hoopt,
 
Vlucht wellusts diert', die d'eel siel om droom vreucht vercoopt.28
 
En vlucht den werelt met waens blinde begeringhe,
30
Begraeft daer u pondt niet, soeckt Godtlycke neringhe,30
 
Soeckt Gods rijck voor al, werpt op Godt al u sorghe,
 
U sal niet ontbreken.

Cruysv.

Wert ghy dies borge?

Raed wel

Ghy hebt al vaster borghe, maeckt gheen swaerheyt.

Cruysv

Wien?

Raed wel.

Des Rijcken Gods onbedriechlicke waerheyt.

Cruysv.

'T is wel soo, maer dit Landt is gants vol onrusten,

Die wil ick vlieden.

Raed wel

Vliedt u woelende lusten.

U vlieghende begheerten, u doende wille.

[p. 269]

 
Sabbateert ghy daer wel, u herte werd stille38
 
Mits onder al des werelts moeyelick beswaren.39
40
Recht alst Compas door beweechlicke baren
 
Niet en wert beweecht int beweechde schip swierende,
 
Maer vlack en stil opten leydtster blijft stierende:
 
So blijft elck vliende zijn wil ten quaden lustich43
 
Int volghen van ons leydtster Christ stil en rustich.
45
Mits onder al des werelts onrustich rasen
 
Zijn wy in rust, wat staet ons d'onrust der dwasen?
 
Veel soecken rust, maer weynigh synder diese winnen.

Cruysv.

Hoe komt dat?

 
Raed wel
 
Men soecktse buyten, sy is binnen.
 
Men vind die soete ruste niet door veel wanderen,
50
Maer door stil syn. stilheyd kan 't herte veranderen,
 
Verandering van plaetsen geen ware rust en geeft.
 
Wildy rust? laet al daer u hert buyten God ancleeft,52
 
Laet u eygen wil om Goods wil te beleven.
 
Laet u self, volght Godt, die sal u ruste geven.

Cruysv.

Dat's wel licht ghesecht, maer 't volbrengen valt seer swaer.

Hoe gaet dat toe?

Raed wel

Blyfdy wat hier, ghy sult het klaer

Speelwijs in Abraham voor oogen sien uytbeelden.

Cruysv.

Salmer speelen? 't gedenckt my nau datmer speelden.

Van Abraham? dat's recht die sin, die 't herte begeert,

Ick hoore 't spelen gaerne, want het met lusten leert.

[p. 270]

Raed wel

Schickt u dan neer en werckt die verstaen deucht uyt minnen,61

Want ick merck datmen 't Spel haest sal beginnen.

Voor-redens eynde.

Personagien

Waer by verstaen werd

1.	Abraham.	1.	Versocht verstant.
2.	Sara.	2.	Goede wille.
3.	Loth.	3.	Goeden raets navolger.
4.	Timor Dei.	4.	Vreese Gods.
5.	Fides.	5.	Geloove.
6.	Spes.	6.	Hope.
7.	Affectus.	7.	Verstooringe des herten.
8.	Cognatio.	8.	Creatuerlicke liefde.
9.	Communis opinio.	9.	Gemeen gevoelen.

Abrahams uytganck

Eerste deel. Dat eerste uytkomen

 
Abraham
 
Hoe ghenadelijck handelt Godt met den Menschen,
 
Met den Menschen, die deur haer verderflijck wenschen
65
Alleen wederspannighe creatueren zijn,
 
Als die tegen d'ordene der natueren sijn,
 
Teghen redene, ia teghen Godes gebodt
 
Gode verachten, om self te wordene Godt.
 
Dit komt deur valsche schijn met bedriechlijcke waen,
70
Die met luste van goedt ende quaet te verstaen
 
sMenschen begeerlijckheydt ontsteken so vierigh,
 
Dat zijn blinde wille, sonder noot, weetgierigh,72
 
Verachtende 't eeuwigh leven om ['t] sterflijcke
 
Dwaeslijck 't best verlaet en kiest het bederflijcke.
75
Sulck Mensche was ick, mede als d'andere bedroghen.
 
Ick verliet die waerheydt, ick volchde die loghen,
 
Ick eygende vreemt goet mit ongherechtigheydt
 
En quam daer deur in sondelijcke knechtigheydt,
 
In iammer, in noodt, in troeren, in doot ellendigh

[p. 271]

80
Ende in verdoemenisse uyt ende inwendigh.
 
Met dees Menschen dan handelt Godt ghenadelijck.
 
Dit vinde ick in my, dies hy my so beradelijck
 
Met condmakingh mijns dolings te rechte gingh stieren
 
Deur synen goeden geest in deser manieren.
85
Dolende in doncker op sware weghen,
 
Bleef myn gheest onvernoecht en stadich geneghen
 
Na 't Broodt des levens, geen draf mocht hem versaden.
 
Al dede ick 't lijf in weelden na wensche baden,
 
Ten was voor mynen Geest gheen hongers boetsele,89
90
Gheen schepsel, maer die schepper is des Geests voetsele.
 
Alsoo stroyt Godt uyt genade, niet uyt toorne
 
Des sondaers onwegh met stekelijcke doorne,92
 
Op dat hem die smerte soude doen bedaren,
 
Die rust begeeren en 't gequel laten varen.
95
Dit pijnlick gevoel, dees boet myns dwaesheyts lustig,
 
Quelde, noopte en prickelde 't hert soo onrustig96
 
Dat ick (als uyt een droom) began te ontwaken,
 
t Ooge op te doen en te mercken op myn saken.98
 
Doe vernam ick (hoewel met krancken gesichte)99
100
Voor myns herten venster 't genadige lichte
 
En sach daer in myn duysternissen grouwelyck.
 
Doen toonde my die naeckte waerheyd trouwelyck
 
Den valschen, bedrieghlycken, moordelycken aert
 
Vander loegen, die my den dood hadde gebaert.
105
Ende doe betroerde ick myn boosheyt van herten
 
Meer dan myn ongenoecht en knagende smerten,
 
Want die straffe is recht en goed, maer de sonde is quaet.
 
Tegen die sonde vernam ick een dootlicken haet,
 
Van gelycken tegen die leugen ontrouwe,
110
Want luegen betaelt beloofde vrueghde met rouwe,
 
Deshalven en mochte ick hem niet meer gelooven;
 
Die 't credijt eens quyt is, blyft voorts licht verschoven.112
 
Ick bevand oock des Heeren woord waerachtigh
 
Inden gedreychden dood mynder zielen klachtigh,
115
Die ick vernam terstont na myn overtreden

[p. 272]

 
Int missen van 't onnoosel leven vol vreden.
 
In dees ondervintlicke kennis der waerheyt
 
Die my, overmids hare deurluchtige klaerheyt
 
Oorkond maeckte Godes strenge rechtvaerdigheyt,
120
Mitsgaders myn doodschuldige onwaerdigheyt,
 
Werd ick gewaer in een oogenblicke spoedigh,121
 
Een Jongeling eerbaer, zeedigh en ootmoedigh,
 
Seggende: de hooghste sagh u diep verneeren,
 
Die schickt nu tot u my, die vreese des Heeren,
125
Wt loutere liefd en genadige goetheyt,
 
Om u te leden met beradige vroetheyt.126
 
Tot Gods wysheyt en haer suyvere minne,
 
Want vreese des Heeren is wijsheyds beginne.128
 
Dus vreest niet voor my, den Heere alleen wilt vresen.
130
Ghy sult Godes, maer ick uwen dienaer wesen.
 
Ick werd vro, den mit verdreef verschricken.131
 
Hy was my willekom, wy gingen ons schicken
 
Naden wegh des levens, om bevryt van wroegen,
 
D'onrust myns hongerigen geests te vernoegen
135
Met spyse die nemmermeer en mach bederven,
 
Maer een leven gheeft, dat eeuwigh niet mach sterven.
 
Wy traden voort, ons quam een scheywegh voor ooghen.137
 
Op d'een stont die waerheyt, op d'ander die loogen.
 
Elck arbeyde om my tot hemwaerts te trecken.
140
De loghen had gheen schijn om hem te bedecken140
 
Voor my, die hem kende en hate als den doot,
 
Dies myn herte van hem keerde der waerheyd bloot.142
 
Dees docht my eerst oock ruid, strengh, hard en spytich.143
 
Haer mishaghen vertraechde mijn voortganck eerst vlytich.
145
Ick en mocht den loghen gheensins weer betrouwen,
 
's Geests gheneghentheydt porde sonder ophouwen,
 
Ick most voort en vant gheen wech na mijn behaghen.
 
Gaet ghy (sprack Vrees) dien wech, u genaken plaghen,

[p. 273]

 
Jammer, ellende ende eeuwigh verdomen,
150
Maer volchdy waerheydt, dat sal u altijt vromen.
 
Al schijnt sy strengh, sy is lieflijck en minnelijck,
 
Ghetrou, wijs en van kracht onverwinnelijck.
 
Wat sy seydt, dat werdt. Dit hebdy selfs bevonden
 
In den doodt, die voorseyde vrucht uwer sonden;
155
Nu voorseyt sy u het leven uyt ghenaden,
 
So ghy volherdigh wandert op hare paden.
 
Also staende in ghedachten gants twijffelijck
 
Sant my Godt noch een dienaresse gherijffelijck,
 
Die, siende dat ick den loghen mijn rugghe had ghekeert,
160
Tot my quam segghen: Vreese heeft u recht geleert,
 
Laet die leughen varen, die kan niet dan bedrieghen,
 
Volcht die ghetrouwe waerheydt, die mach niet lieghen.
 
Ick ben 't geloove, een gave Godts verkooren,
 
In 't ongheloove des leughens nieu gheboren,
165
Om u betrouwen ter waerheydt so vast te maken,
 
Dat u eeuwigh gheen twijffel en sal ghenaken.
 
Terstont vervloghen myn twijffelijcke ghedachten,
 
Ick ontfinck 't gheloof met begheerlijcker krachten,
 
Volghde raet, liet die loghen, en gheloofde 't woordt,
170
Dat ick van d'eeuwighe waerheydt hadde ghehoort.
 
Die vinde ick oprecht, want sy versaedt mynen Gheest
 
Met dat broot des levens d'welck myn siele gheneest.
 
Na dien nu die waerheydt haer trou heeft doen blycken,
 
Soo en mach ick seecker gheensins van haer wycken,
175
Al gheboodt my oock Godt deur haer sulcke dinghen,
 
Dat sy reden en natuyr te boven ginghen.
 
Daeromme wil ick nu oock met spoedicheyt snel,
 
Onderdanigh volbrenghen mijns Heeren bevel,
 
Ende gaen uyt myn landt, uyt alle myn maghen,
180
En uyt mijn Vaders Huys, omme te beiaghen
 
Een vreemt Landt, dat my die Heere sal thoonen.
 
Die Godt volcht, Godt sal over al by hem woonen.
 
Ick ben 't wel ghetroost, maer wat sal mijn Wijf segghen?
 
Vrouwkens sijn te kranck om veel lasts op te legghen.
185
Wat heeter tranen sal haer droevigh herte schreyen,
 
Als sy van hare lieve vrienden sal scheyen!
 
Haer leedt is mijn leedt, dus wil ick se voorcommen
 
Soo ick 't best kan en dees reyse op 't schoonste verblommen.188

[p. 274]

Een goedt Man soeckt meer zijns Wijfs vrede ende ruste

190

Dan zijn eyghen vreuchde of vleesschelijcke luste.

Eerste deel. Tweede uytkomen

Sara. Abraham.

 
[Sara]
 
Onledich wesende daer achter der doeren,
 
Hoorde ick mynen Heere seer swaerlicken troeren,
 
t Welck my oock truerigh dringt u te komen vragen
 
Na d'oorsake van dien, om dat te helpen dragen.
195
Ick bidde u Heere, maket my oock deelachtigh.
 
Geniet ick u lief, waarom niet u leet klachtigh?
 
Soo ongaern als ghy u vreucht voor my kond heelen,197
 
Soo geerne hoordy my u druck med te deelen.
 
My is soo lief die helfte ws leedts te verpachten,199
200
Als 't u is met vreucht myn druck te versachten.

 
Abraham
 
Waerde wyf, beminde lieve Sustere,
 
U deughde maeckt myn herte dickmael te gerustere
 
Als ick dencke dat u trouheyt my in lyden
 
Soo geerne verselt als in myn verblyden.
205
Doch vreese ick, dat u Vrouwelicke herte
 
Genakende is een trouwelicke smerte,
 
Deur tgunt my die Heere heeft willen openbaren.
 
Dit u aenstaende verdriet was myn beswaren.

Sara

Wat ist doch Heer? is u sterfdach gekomen?

210

Werd myn Heere my uyt dit leven benomen?

Abraham

En of dat soo waer, lief? 't most al geleden syn.

Segt doch, hoe soud ghy daerinne te vreden syn?

Sara

Ach, dat waer 't herte uyt mynen borste getoghen!

Maer wat mach 's menschen tegen Godes vermoghen?

215

Helaes, moeten wy scheyden van malkanderen?

[p. 275]

 
Abraham
 
Ja wy lief, niet metter doodt, maer met wanderen,
 
Indien ghy dit landt en u magen niet en begeeft,217
 
Want het my God te laten bevolen heeft.218
 
Maer wildy mede 't land, vrund en maegh begeven,
220
Om met my, na Gods wil, buyten 's lands te leven,
 
So blyven wy t'samen deur 't scheyden van menschen,
 
Vereenight met God, wat machmen beters wenschen?
 
Blyft God met ons, wat schaed van menschen te scheyden?

 
Sara
 
Al reyst ghy uyter werlt, ick wil u geleyden,
225
t Is my al lief, mach ick u noch wat behouwen.
 
U, Heer en niet myn Magen gingh ick trouwen
 
Als wy versaemden in Huwelycken State,
 
Om u alleen ick al d'ander willigh verlate.
 
't Gebieden betaemt u, ghy zijt mynen Heere,
230
My voecht gehoorsaemheyt, dat 's der Vrouwen eere.

 
Abraham
 
Behalven u wyse en eerbare tuchticheydt,
 
Beminde Wijf, verblyt my u Godsvruchticheydt,
 
Bereyt om met my in een vreemt landt te dolen,
 
Dat my van Gode, maer u van niemandt is bevolen.
235
Willige dienst is aengenaem t'alder uren,
 
Maer dwanck is hatelijck, mach oock niet geduren.
 
Na dien ghy dan so gewillich met my wilt paerten237
 
Het suyr als 't soet, moet ghy bevelen u Maerten238
 
Dat sy 't al rusten op de reyse tegen morgen.239
240
Ick sal oock 't myne door myn knapen besorgen,
 
So trecken wy na 't Gebodt ons Gods gepresen.

Sara

Die Heere self sal onse leytsman wesen,

Sijn wille moet geschieden in allen dingen.

Den uwen gae ick nu vlytelijck volbringen

[p. 276]

245
In 't schicken dat ons volck u bevelen verstaen.
 
Sijt ghy dan den Heere in allen onderdaen,
 
Ick Gode en u, ons gesinde Gode, u en my,247
 
So sal die Heere (dat betrou ick hem als ghy)
 
Ons huys van allen quaden altijt verschoonen,
250
En met sijn vruchtbare zegen by ons woenen.

Eerste deel. Derde uytkomen

 
Abraham
 
Daer gaetse in, ey edel bloeme der Wyven,
 
Wie soude een Vrouw sulck manlick gedult toeschryven?
 
Het eerste wyf was gemaeckt tot hulp vanden man,
 
Sy bederf hem, dees is die helpster strecken kan;254
255
Saligh is die man van sulcken wijf getrouwe,
 
En saligh is 't gesind van soo goedigen Vrouwe.
 
By haer goedheyd is sy eerbaer en kuys,
 
Vernuftigh, vrolijck, vruntlick en altijd in huys.
 
Daer staet sy d'eerst op, en gaet alderlest slapen,
260
Haer omsichtigh oogh let op Maerten en Knapen,
 
Op des huys welvaert en op mijn gemack voor al.
 
Al schickt sy 't ten oorbaer soo 't wesen sal,262
 
So datmer niet versloft, verwaerloost oft versuymt.
 
Niet isser gebreck, maer voorraet van als die ruymt,264
265
By haer ter rechter tijd besteld gantsch wijsselick.
 
Is dat niet een huyshoustere hoogh prijsselick?
 
Haer onwaerdeerlicke deugde
 
Is my een begeerlicke vreughde,
 
Om te dencken en af te spreken,
270
Daer my woorden mogen ontbreken
 
Maer nemmermeer loflijcke waerheyd
 
Van hare eerwaerdighe klaerheyd.
 
Die vertoont hare seden eenvuldigh,
 
Hare langmoedigheyd geduldigh,
275
Hare gehoorsaemheyd ootmoedigh,
 
En haer behulpsaemheyd spoedigh.
 
Sy streckt den Weeskens een voetstere,

[p. 277]

 
D'onnoselen een behoetstere,
 
Den hongerighen een versadinghe,
280
Den overlasten een ontladinghe,
 
Den droeven een troostlycke luste,
 
En den moeden een soete ruste.
 
Haer mond seyd van niemand quaet, maer van velen goed,
 
Maer haer hand een yegelyck stadige hulpe doet.
285
Sulcx is met den menschen haer wandeling tuchtigh,
 
Maer voor den Heere leeft sy geheel Godsvruchtigh,
 
Met lanckmoedigheyd verdragen van alle lyden,287
 
Met wijsselick het quade te vermyden,
 
Oock met so vrolicken hantering der deughden,
290
Dat alleen 't bedencken mijn hert doet vervreughden.
 
Geniet ick dan zijn dierbare perle wenschelick,
 
Vercierd met deughden, meer Goddelick dan menschelick,
 
Is 't dan oock recht dat mijn mont ondanckbaer verstomt?
 
Behoor ick niet te mercken van wien sy my komt?
295
Sy komt my van daer alle goede gaven komen,
 
Dat is van Gode, die schenckt giften uytgenomen,
 
Die heeft haer met soo edele deughden vercierd,
 
En die heeftse my genadelicken toegestiert,
 
Hem moet ick dancken van syn groote weldaden.

Abraham valt op sijn knyen.
300
O milde Godt, overvloedigh van genaden,
 
Die boven u groote goedheyd my bewesen,
 
My noch hebt verleend dees gave uytgelesen,
 
Dees willige hulp, dees trouwe lydens genoot,
 
U dancke ick met herten van dees weldaden groot,
305
En bidde: wilt my oock deur u wijsheyt leeren
 
Al dese gaven ghebruycken tot uwer eeren.

Al 't geselschap inwendigh singet.
 
Stemme: Psalm 23.
 
In ionckheyt dom doet ons het blind verkiesen307
 
D'onnooselheyd en 't leven goed verliesen,
 
Dan dolen wy pynlijck op vreemde paden,
310
Tot dat ons God, deur 't licht syner genaden,
 
D'ellendigheyd van onsen staet doet weten,

[p. 278]

 
En toont die sond' daer wy den doodt aen eten.
 
Hier blyckt die kracht van waerheyds eerste kennis,
 
Die openbaerd des leugens valsche schennis
315
Soo hatelick, dat wy daer gantsch of grouwen,
 
En syn bedrogh niet meer konnen betrouwen.
 
Daer komt Gods vreese in 't hert om ons genesen,
 
En maeckt dat wy Gods toorn en straffe vresen.
 
Als dan de mensch wantrout de valsche loghen,
320
En keert ter waerheyd syn verdoolde oghen,
 
So send die Heer 't geloof in 't herte leerlijck,
 
Dat haer ontfanght vrywilligh en begeerlijck,
 
Dees doet Goods woord boven 't vernuft aenkleven
 
Tot inder doodt, uyt hoop van 't eeuwigh leven.
325
Deur dit geloof begintmen dan te stryden
 
Tegens die sond', getroost in druck en lyden.
 
Versocht verstant van sotheyts last ellendigh,327
 
Heerschapt met Godt over zijn wil inwendigh;
 
Die is nu goet, en volcht in ootmoet stille
330
Haer mans bevel, na al des Heeren wille.
 
Wel hun die so geloovigh 't quade haten,
 
En na Gods woord die aertsche lust verlaten,
 
Om salighlyck in 't goede land te wonen
 
So Abram de', want dit syn rechte sonen
335
Van Abraham, oock vruchtbaer Christen rancken,335
 
Wiens hooghste lust is Gods genaed te dancken.

Tweede deel. Eerste uytkomen

 
Cognatio
 
Wat port doch den man syn huys, vrunden en erven337
 
Te verlaten om in een vremd land te swerven?
 
So schielick, so onversien, buyten yemands raedt?
340
Of hy yet quaets ducht? hier is niemant die hem haet,
 
Maer elck bemind hem, elck eert hem, elck gunt hem goed
 
Om die vriendelickheyd van syn deuchtsaem gemoed.
 
Hy sit hier met ghemack mits onder zijn vrienden,343
 
Die hem oyt ter noodt troosten, rieden en dienden.344

[p. 279]

345
Al dit acht hy niet en loopt self in ellenden
 
Wt zijn lieve vrienden, onder die onbekenden.
 
Ick meyn immers niet dat hy goey daghen sat is,347
 
Of weet hy niet wat een goey vrunt voor een schat is?
 
Weet hy niet, hy leeret haest met schaey en schanden349
350
In d'eerste noodt die hem treft in vreemde landen.
 
Dan sal hy vinden die vreemden onghemeensaem
 
Ende hem self in onghemack, veracht ende eensaem,
 
Sonder troost, hulpe en raedt uyt alle kennisse.
 
Hy beiaecht voorwaer zijn eyghen schennisse354
355
Die sijn bloetvrunden uyt lust der vreemden verlaet.
 
Wat doet die anders dan een die dwaeslijck bestaet
 
Te snyden synen vleesschen handt van sijn lyf
 
Om daer an te doen een houten hant, doot en styf?
 
t Bloet cruypt daer 't niet mach gaen, al waer de vruntschap sticken,359
360
Maer die vreemde Koe sietmen 't vreemde Kalf licken.
 
Ist dan so dat hy ons oude vruntschap begeeft,
 
Ons willens verlaet, eer hy nieuwe vrunden heeft,362
 
Hy vint hem tusschen twee stoelen inder asschen
 
In 't eerste ongeval dat hem komt verrasschen.
365
Dit waer my grontlijck leet, dat sweer ick by mijn hooft,
 
My dunckt dees wijse man is zijns verstants berooft.

Tweede deel. Tweede uytkomen

Affectus. Cognatio.

 
[Affectus]
 
Ay my! Ick ben 't enden myn aessem geloopen!
 
Goeden dach Vrou, hier kom ick ter steel geslopen368
 
Om u in 't heymelijck wat seltsaems te ontdecken:
370
Ghy en weet mijn Heer wil uytten lande trecken?
 
O, wat angst en verdriet sal hem daer op comen!

Cognatio

't Gaet my oock ter herten, ick heb 't al vernomen,

Des gae ick stracx tot hem met myn Moedere;

Ick ben wel bevallijck maer sy is vroedere

[p. 280]

375
Ter tonghe, om een Mans voornemen om te setten.
 
Als wy dan poghen dese reyse te beletten,
 
Schickt u daer by en wilt listelijck loeren
 
Om door onsen klap die herten om te roeren.

 
Affectus
 
Ick gae voor, volcht ghy, maer seght doch minst nochte meest,
380
Seght by lyve niet dat ick hier ben geweest!380
 
Ick ben van selfs al in 's Heeren onghenade,
 
Hy graut en snaut jeghen my vroech en spade,
 
Dus sal ick seer weynich by hem vermoghen,
 
Houdy hem niet grontlijcke lief en leet voor ooghen.
385
Men seydt die ionghen verdryven die ouwen,
 
Dit vinde ick waer, deur 't hatelijck verkouwen
 
Van sijn ionst tot my, sedert dees nieuwe slave
 
Timor by hem quam, dien eert hy als een Grave,
 
Daer teghen acht hy my min dan kat of hondt.
390
Adieu, volcht, spreeckt schoontjens ende komt terstont.
 
't Gelt u niet min dan my, want daer ick moet wijcken
 
Moet creatuerlijcke liefde oock gaen strijcken.

Tweede deel. Derde uytkomen

Communis Opinio. Cognatio.

[Communis Opinio]

Wat dunckt u, lief dochtere van Abrams reysen?

Cognatio

Hoe weet ghy 't Moeder?

Com. Op.

Ick had goet te peysen,

395

Dat dit d'oorsake was van u begeerde gespreck,

Na dat Affectus my troerich seyde van 't vertreck.

Wy moeten daer heen, hier op is niet te slapen.

Cognatio

Wat suldy segghen?

Com. Op.

Mijn tonghe ontbrack noyt wapen,

Haer en sal nu oock gheen schoone klap ghebreecken.

[p. 281]

Cognatio

400

Suldyse beyde ghelijckelijck aenspreecken?

Com. Op.

Neen, mijn voornemen is te serpentineren.401

Cognatio

Wat 's dat?

 
Com. Op.
 
Het wijf met d'eerste anspraeck te eeren.
 
Daer 't Casteel krancxte is, moetmen stormens beginnen,
 
Vroukens zijn weeckhertichst en gereets om winnen.
405
Daer 't wijf ghevelt is, leyt die man al ondere;
 
De peulu Nachtegael vermach wondere.406
 
Comt, laet ons gaen.

Cognatio

Ick moet eerst mijn doeck verschoonen,

Een schoon doeck kan 't aensicht bevallijcker toonen.

Tweede deel. Vierde uytkomen

 
Com. Op.
 
Dat opini de Wereldt regeert is elck bekent.
410
Die gemeenste heeft oock gemeenlijck 't gemeen regiment.
 
Ick ben meest gemeen inder ghemeenten sinne,411
 
Daerom ben ick oock des wereldts Keyserinne.
 
Soude ick dan lyden een eensaem hooft fantastijck413
 
Eygensinnich te leven tot hinder van mijn Rijck?
415
Te segghen, ick heb een Godt, die my sulcks gebiedt
 
Is maer een droom, wantmen dien Godt en hoort noch siet.
 
Waert een Godt, hy sou sijn goetheydt ghemeen maken
 
En vryelijck niet voor Abram alleen waken;
 
Waert een Godt, hy soude wel wat goets bevelen
420
En sijn volck niet alle rust en luste ontstelen;
 
Waert (segghe ick) een Godt, hy sou den sijnen hoeden
 
Voor leedt, voor verdriet ende voor tegenspoeden.
 
Maer hier blyckt het yeghendeel in allen stucken:

[p. 282]

 
Wil dees Godt Abram niet gantschelijck verdrucken?
425
Drijft hy hem niet uyt weelde in 't ellendigh gheween?
 
En is hy oock yemands Godt dan Abrams alleen?
 
Noch houdt hem dese stijfsinnighe verleyde Man
 
Voor een Godt, die zijn volck helpen wil ende kan?
 
Weet Abram dan alleen al der saecken waerheyt?
430
Ist ons allen duyster? ist hem alleen klaerheyt?
 
Neen, neen, veel weten meer dan een, dits openbaer
 
En wat al die werelt seydt, is ghemeenlijck waer.

Al 't gheselschap binnen singhet

Stemme: Psalm 12.
 
Die Leere Gods, van kruys, verdriet en lyden,433
 
Is 't alder tijdt der wereldt een gespot;
435
Die heeft gheen hoop van namaels te verblyden,
 
En seyt in 't herte daer en is gheen Godt.436
 
Daerom acht sy 't oock voor een raserye
 
Datmen sijn wil om Godes wille haet.
 
Des vromen leven noemt sy dwaserye
440
Om dat hy willigh haren tuste verlaet,
 
Maer als zy 't sien den Sone Gods te wesen,
 
Wiens leven hem hier was een spotterny,442
 
Dan roepen sy uyt wanhoop van ghenesen:
 
Helaes, te spaey blijckt onse sotterny!

Derde deel. Eerste uytkomen

 
Sara
445
Myns Heeren woordt is volbracht in allen sticken
 
Mitsgaders 't gunt my huyden stont te beschicken,
 
Dus kom ick hier my alleen wat bepeysen
 
Vande swaricheydt deser schielijcker reysen.
 
So onversiens te scheyden uyt al ons dinghen,
450
O 't sal gheen kleyn kost, schade en moeyte in bringhen!
 
Maer wat salmen doen? men moet volghen 't ghebodt
 
Van den levendighen, eenigen, waren Godt;
 
Die heeft recht over zijn schepsels te ghebieden,
 
Veel meer dan myn Heer over zyn eyghen lieden.

[p. 283]

455
En oft noch maer alleen waer mijns heeren wille,
 
Soude icx niet volghen in ghehoorsaemheydt stille?
 
Wat eerbaer wijf sou niet met herten gheboghen,
 
Met sulcken man al 't leet ter Werelt ghedoghen?
 
Hy voorsiet het eynde, eer hy yet begint;
460
Hy is die my, als zyn eyghen siele bemint;
 
Hy staet sijn huys voor in deuchden en in eeren,
 
En hy leeft ghestadich in die vreese des Heeren.
 
Om 's Heeren wil te doen is al sijn verlanghen,
 
Na 's Heeren bevel strecken al sijn ganghen,
465
Niet doet hy uyt eyghen lusten lichtvaerdich.
 
Ist sulcken Man dan oock niet met recht wel waerdich,
 
Dat ick so wel ghehoorsaem ben sijn ghebode,
 
Als hy 't gebodt van den levendighen Gode?
 
Daerom o Godt, wilt my uyt ghenaden stercken
470
Dat ick 't goet voornemen mach met daden wercken.470

Derde deel. Tweede uytkomen

Communis Opinio. Sara. Affectus.

 
[Communis Opinio]
 
In vreuchden komt vrundt tot vrundt niet ongeroopen,
 
Maer in noden gaet hy van self derwaerts loopen.
 
Noodt toont den vrundt, dan gaet die pluymstrijcker dryven;473
 
Ons ionst kendy van outs, o bloeme der Wyven,474
475
Die dringht ons hier van selfs in uwer tegenheyd.
 
Ons wonderd, Nichte, dat ghy u gelegentheyd
 
Ons luyden, u oude vrunden, hebt verborgen.
 
Wy hooren ghy wilt van hier vertrecken morghen,
 
Maer waerom of werwaerts ghy nu wilt gaen dolen
480
Is my met al den vrunden geheel verholen,
 
Dus is ons comst niet om t' hooren uwer saken,
 
Maer u ons oude vruntschap noch condt te maken.

Cognatio

Ja, lief Nicht, wy komen om u ionst te toghen

Met troost, dienst, hulpe en raedt na al ons vermoghen.

Sara

485

Ick danck u, lieve Nichten, vande vruntlijcke ionste.

[p. 284]

 
Dat ick u van dees reyse niet segghen en conste,
 
Comt om dat ons die so gants onversien komt aen,
 
Wy reysen uyten lande door Godes vermaen.

Com. Op.

Ist ons Neef bevolen, waerom treckt hy niet heen?

490

Waerom laet hy ter wyle u hier niet in ruste en vreen?

Sara

Wij keeren niet haest.491

Com. Op.

Wildy ons dan begeven?

U Vaderlandt? u vrunden? u nichten en neven?

Wildy uyt u lieve ouders huys gaen swerven

Om als een ballinck buytenslandts te bederven?

Sara

495

't Belieft myn heer so.495

Cognatio

Sijt ghy dan zijn slaaf of maert?

Ick meynde, lief nicht, dat ghy sijn Huysvrouwe waert;

Ghy hebter oock een segghen in, by gants daghen!497

Sara

Wat myn Heere behaeght dat laet ick mijn behaghen.

Com. op.

Behaecht u dan gheen welvaert, ghemack noch eere?

Sara

500

Jae 't wel, maer veel meer die wil van mynen Heere.

Com. op.

O Nicht, wat genaeckt u leedt, verdriet en stryden!

Sara

Ick sal 't om mijns Heeren wil al gaerne lyden.

[p. 285]

 
Cognatio
 
Dat dunckt u nu, maer als ghy 't inder daet beproeft,503
 
Siet toe, dat het u alsdan niet te laet bedroeft.
505
Dan suldy (duchte ick) u self vinden ellendich,
 
Treurich en troosteloos uyt ende inwendich.
 
Dan suldy u vinden in iammer en klaghen,
 
Na by den vreemden, veer van vrunden en maghen;
 
Dan suldy, als 't lanckmoeyelijck is gesworven,509
510
Die goeden verslingert zijn, die man ghestorven,
 
Die iaren verloopen en die schoonheydt verdweenen,
 
U dwaesheydt bevinden van dit verwaent meenen.
 
En so 't huys komende metten couse op 't hooft,
 
Met spaey berou weten 't gunt ghy nu niet en gelooft.514
515
Verwacht dan niet, dan alle mans spot te horen,
 
Die maghen verstorven, die kennis verloren,
 
De vrunden vreemt, die noch over zijn gebleven,
 
Ende een out, arm, veracht iammerlijck leven.

Sara

Godt macht beter schicken, maer wil hy 't so voegen,

520

Hy sal my ghedult gheven met goet ghenoeghen.

 
Affectus
 
't Waer best gheschickt gheen ghedult te behoeven.
 
O Vrouwe, haest dus niet u self bedroeven!
 
Meynt ghy te scheyden sonder treurighe smerte
 
Van u vrienden, die u beminnen van herten?
525
Valt u dan het moetwillighe scheyden soo druckich,
 
Wat salt ontberen zijn, ter noot ongheluckich?
 
Och weerde Vrouw, opent u verstants ghesichte,
 
Bedenckt, verstaet en volcht den raet van u nichte.

Sara

Wat maeckt ghy hier boeve? wech, gaet, doet u dingen!

530

Die stoute knecht derft sich in ons reden minghen!

Cognatio

Hy meynet goet, nichte, en seyt oock die waerheydt.

Lief nicht, dat is noch maer 't minste van die swaerheyt,

[p. 286]

 
Daer in ghy u stelt, ick seght waerachtelijck.
 
Ghy set in perijckel gans onbedachtelijck534
535
U rijckdom, u lichaem, u eere en u vryheyt;
 
Overleght dit doch wel, o Nichte eer ghy scheydt,
 
Want het volck, daer toe ghy wilt trecken onspoedich,
 
Is godloos, gierich, puterich ende bloedich.538
 
Wat meyndy sal daer uyt u Rijckdomme broeden?
540
Niet dan moort uws lijfs, of roof uwer goeden.
 
Wat uyt u schoonheydt? gheweldighe verkrachtinghe.
 
Wat uyt u heerlijckheyt? smaet en verachtinghe,
 
Oock banden, verkoopinghe, catyvicheydt,543
 
Vervoeringhe ende levende aflyvicheydt544
545
Van u lieve man, om hem eeuwich te derven
 
En een vertwijffelde slaef van hem te sterven.546
 
Al dat staet u te duchten, slady op weghe.

 
Affectus
 
Goede Vrouw, wilt sulcks doch wijsselijck overwegen,
 
Aenmerckt den quaden, droeven en treurighen staet,
550
Die u (vertreckt ghy) ghewis te verwachten staet.
 
Hoe dick suldy dan wenschen (maer leyder te laet)551
 
Om u vrunden, die ghy nu veracht en verlaet!
 
Dan sult ghy, die voormaels mildelijck deelde,
 
Verstaen dat die swaerste armoedt volcht na weelde.

Sara

555

Ach, hoe komt hier dit volck mijn herte om roeren!

Ghy snoy katijf, suldy den mont noch niet snoeren?556

Staet ghy noch hier? veracht ghy my? dorft ghy spreken?

Dorft ghy noch weer u snap in ons reden steken?

Acht ghy u self die Heere? en my u slavinne?

560

Weet ghy niet hoe ghy staet in uws Heeren sinne?

Of tercht ghy moetwillich de goetheyt uwer Vrouwen?

Swijcht, maeckt u van hier, flucx, of 't sal u berouwen!

Affectus sluypt treurich achter die Vrouwen.

[p. 287]

 
Siet doch, die boef wert stout op mijn sachtmoedicheyt,
 
Maer op u woort, Nichte, ick hoop op Gods goedicheyt,
565
Dat hy ons gheen lyden en sal doen ghedoghen,
 
Of hy sal ons stercken, dat wy 't draghen moghen.

 
Com. op.
 
U hoop is onseker, sy behoeft wel borghe.
 
Sijt ghy 't al ghewis, dat Godt uwer draecht sorge?
 
Ick sie den menschen die Godt meest betrouwen,
570
Meest in lyden, in verdriet en in rouwen.
 
Besorcht Godt sijn volck, wat doet hem dit gehenghen?571

Sara

Wildy my in so Godlosen twijffel brenghen?

Ja seecker, comdy my daer me te bekooren?

Soo gaet wegh, ick wil daer niet een woord af horen!

 
Com. op.
575
Neen Nicht, stoort u niet, dat is 't niet dat ick meene,575
 
Maer ick duchte, quaemdy in druck ende weene,
 
Dat dit betrouwen Gods, nu vast in uwen mond,
 
Dan wild te soecken sou zijn in uw's herten grond.578
 
Sulck waend, die mist; hy valt die eygen raet betrout.579
580
Niet ergens dan op quade toeverlaet gebout.
 
Sulck kan in weelde vele van lydsaemheyt seggen,581
 
Die in d'eerste aenstoot het vaentjen laet leggen.582

 
Cognatio
 
Belget u niet, Nichte, neemt geen quaet vermoeden,583
 
Mijn Moeder spreeckt om u voor quaet te verhoeden.
585
Een vrund seyd d'onvrundlicke waerheyd van gronde,
 
Doch is boven 's vyants kusse nut eens vrunds wonde.586
 
Men seyd gemeenlick, die my seyd dat my misteyt,587
 
Dat is mijn vrund, alwaer 't my oock leydt.

[p. 288]

 
Wy doen, al waer 't dat ghy 't ons ten quaetsten af naemt,
590
Alle dat een recht Vrundt inder noot betaemt.
 
Ons hulpe en raed wy u med te deelen poghen,
 
Wy houden u in desen 't quaetste voor oogen
 
En wy raden dat ghy dit u man af wilt raden.

 
Sara
 
Sulck u spreken neem ick in 't goed, niet ten quaden,
595
Maer ick soude myn Heer tot toorne verwecken,
 
Bestont ick hem in desen een raed te strecken.596
 
Als ick mijn Man, hy en ick God gehoorsamen,
 
Soo doen wy beyde rechtelick na 't betamen,
 
Want ick ben niet mijns Heeren, noch hy Godes raedt.
600
Godt is die wijsheyd, die kend best het goed en 't quaet,
 
Die Gode altyd volght en mach geensins dolen,
 
Dat doet myn Man, hem is die sorge bevolen.

Com. Op.

Dat's wel waer, maer 't verdriet is u met hem gegeven.

Dus hebdy oock stem; twee oogen sien bet dan een,604

605

D'een verstaet dickmael dat d'ander niet en kan sien.

 
Sara
 
Soudt alleen deur mijns Heeren goetduncken geschien,
 
Ick souder mogelijch het mijn oock toe keeren.607
 
Maer wetende dat het is 't bevel des Heeren,
 
Sal ick 't my wachten, ick en ben 't oock niet gewoen.
610
Geen dienaer Gods twyffelt of hy Gods wil sal doen,
 
Maer de vrome volght sonder beraedt Gods bevel.
 
's Menschen Raedt bedrieght, Gods wil leyd seker en wel;
 
In 's menschen handel valt beraed en verkiesen,
 
In Gods werck moetmen keur, wil en raedt verliesen.
615
Hier geld geen vernuft, dus rust u mond en mijn sinnen,
 
Want ghy breeckt maer 't hooft en sult niet op my winnen.
 
Gemerckt ick ontwijffelick weet in mijn gemoedt,617
 
Dat God gebied, dat is ons saligh en goedt.

Com. op.

Wildy dan u quaet voornemen niet veranderen,

[p. 289]

620

So laten wy 't staen en gaen t' huyswaerts wanderen.

Adieu Nicht, die Heer wil u verstant verlichten.

Sara

Amen, en u verstant oock, beminde Nichten.

Derde deel. Derde uytkomen

 
Sara
 
Ach Godt! wat herder aenstoot heb ick daer geleden!623
 
Ghy weet het, ghy saeght het, ghy waert hier beneden,
625
Ghy hulpt, beschermde ende verloste my ter noot,625
 
Sonder u bystant waer ick inden eersten aenstoot
 
Verrascht, bedrogen, verleyd ende verwonnen.
 
Helaes! wat soude ick van self daer tegen konnen?
 
Hoe sou mijn broosheyd sulcken macht konnen wederstaen?
630
Geensins, niet ick, maer ghy hebt dat in my gedaen.

Sara knielende
 
Daerom dancke ick u, mijn God, mijn swaert en mijn schild,
 
En bid dat ghy my voorts altijd beschermen wild,
 
Hoed doch mijn hand voor alle sonden en boosheydt,
 
Hoed mijn gedachten voor alle goddeloosheydt,
635
En hoed mijn herte voor alle quade lusten,
 
Heer zijt mijn hulpe, in u alleen laet my rusten.

Sara opgestaen synde
 
O! wat schoon-praten heb ick daer tot Magen!637
 
Hoe listelick leyden sy mijn ziele lagen
 
Omme my onder eenen vruntlijcken schyne
640
Van Gods wille en verstant te trecken op 't myne!640
 
Maer wat valscher verrader is die Affectus,
 
Dat hy mijn Vrouwelicke herte treckt dus
 
Om te verlaten 't goed, dat eeuwigh sal dueren,
 
En t' aenkleven die vluchtige creatueren!
645
Die Rabbaut bruyckte noch wel die meeste liste;645
 
Hy was my aen 't hert en roerdet eer ick 't wiste.
 
Tot noch toe heb ick hem dick barmhertigh geweest,

[p. 290]

 
Maer nu is 't tijd, dat hy eens te recht voor my vreest,
 
Want ick denck mijn Heer soo over hem te klagen
650
Dat hem mach grouwelen voor d'aenstaende plagen.
 
Die schelm en diend geensins langer binnen ons huys,
 
Want quade Affectus is een onnut, pijnlijck cruys.

Derde deel. Vierde uytkomen

Fides. Spes. Sara.

[Fides]

Daer street ghy vroom, Princes, seer ghetrouwelijck.

Spes

Daer bleeckt ghy stantvastich meer dan vrouwelijck.

 
Sara
655
Niet my, niet my, maer Gode gheeft die eere.
 
Godt alleen was mijn burch, voorvechter en weere,656
 
Anders waer ick met schanden swaerlijck gevallen.
 
Ghy prijst my, maer ick en prijs u niet met allen,658
 
Dat ghy my in sulcken noodt daer alleen verliet.

Fides

660

Wy waren by u.

Sara

Ick en sach u immers niet.

 
Fides
 
En wy saghen u wel en hoorden al dat ghy spraeckt;
 
Deur ons heeft God u so stantvastigh gemaeckt,
 
Want dat ghy antwoorde op haer treurighe saken:
 
Godt mach 't beter schicken of my gheduldich maken.
665
Desghelijcks dat ghy op haer twijffel verborghen,
 
Als oft Godt uwer niet en soude besorghen,
 
Toornich waerd en sonder wancken zijt gebleven,
 
Quam in u sinne alleen deur onse ingheven.

Sara

Waer waert ghy dan?

Fides

Wy waren binnen u herte,

[p. 291]

670
Want in lyden, stryden, noot, druck en smerte
 
Kan ons die gheloovige dick selfs niet mercken,
 
Maer die luyden wel, uyt sijn woorden en wercken.
 
Voor ooghen gaen wy somtijts onsichtelijck
 
En blijcken voor elck deur u daden stichtelijck.

Sara

675

Ghy schijnt my nu grooter en blyder dan te voren.

 
Fides
 
Men mach begin en wasdom aen ons sporen.
 
Als wy, pondekens, komen by Menschen vlytich,677
 
Die trouwelijck poghen na woecker profytich,
 
Dan sietmen het mostaert sadeken vermeeren679
680
In een groote boom, daer Voghels op logeeren.
 
So nemen wy toe by den vromen metter tijdt,
 
Die dan siende ons wasdom van herten verblydt,
 
Want in ons wasdom smaecktmen lieflijcke soetheyt
 
Deur 't bevinden van Gods gherieflijcke goetheydt,
685
Van Gods minlijcke lieft en bloeyende trouwe
 
Die daer is in ons wasdoms groeyende douwe,686
 
Diemen bevint dat altijd meer gheeft dan hy belooft.
 
Ist wonder datmen hem dan meer dan eerst ghelooft?

 
Spes
 
Diens trouwe miltheyt men soo seecker vint open,
690
Ist vreemt datmen daer meer en meer na moet hopen?
 
Als die goetwillighe so toeneemt in klaerheyt,
 
In kennisse van Gods goetheyt, trouwe en waerheyt,
 
Hoe souden wy ons wasdom konnen vermyden,
 
En hoe sou ons wasdom den Mensch niet verblyden?
695
Wast niet met ons d'onverwinnelijcke geduldigheyt?
 
Wast niet met ons die minnelijcke onschuldigheydt?
 
Wast niet met ons die Godt beminnende deuchde?
 
Heylicheyt? salicheyt? en eeuwighe vreuchde?

Fides

Sijt dan ghetroost, vrouw, volhert, geen lyden vreest,

700

So ghetrou als d'almoghende nu is gheweest

[p. 292]

Sal hy voort zijn, al meer dan ghy kont bedencken.

Godt self, oock wy zijn met u, wie mach u krencken?702

 
Sara
 
't Is waer, Ick gheloove vast in 't herte stille
 
Dat God die schepper van mynen goeden wille,
705
In my oock sal wercken 't volbrenghen dadelijck.705
 
Dit wilt my verleenen, o Godt ghenadelijck!
 
t Wert laet, gaen wy in, ick om mijn Heer te spreken,
 
Ghy om zien, of yet tot de reys mach ontbreken.
  
Al 't gheselschap binnen singhet

Stem: Psalm 38.
 
Die hier na Godts woort wil leven,
710
hem aenkleven.
 
Ydel waen met eertsche lust,
 
Die poghen deur valsche treecken
 
en soet smeecken
 
Hem te houden uyt Gods rust.
 
715
Volchdy (seggen sy) u dromen,
 
ghy sult komen
 
Wt veel vreuchden in treuren.
 
Blijft hier, wildy 't niet beklaghen,
 
by u maghen
720
Binnen der weelden deuren.
 
Maer die Godt ghelooft ootmoedich,
 
haest hem spoedich
 
Wt hem self tot Godt te treen.
 
Hy komt met hoop en betrouwen
725
deur veel rouwen
 
In vreuchden met Godt ghemeen.

Vierde deel. Eerste uytkomen

Abraham

Als 't Paert besorcht is, moet die Ruyter oock eten;

Om 't lijfs nootdruft moetmen die siel niet vergeten.

[p. 293]

 
Des lichaems plonder is beschickt na behaghen,729
730
Nu staet my voor den Geest oock sorghe te draghen.
 
Die 't snootste waer neemt sorchvuldigh en vlytelijck,731
 
Versuymde hy 't beste, waert hem niet verwytelijck?
 
Wel aen, waer sal icx bestaen? wat eerst beginnen?
 
Voor al sluyte ick die deure mynder vijf sinnen,
735
Want die aertsche verdryven die hemelsche beelden;
 
Die baren dootlijcke, dees eeuwighe weelden.
 
Maer want alle inval, het sy quaet ofte goet,
 
Wter ghedachten fonteyne vliet in 't gemoet,
 
So wil ick met alle mijnder sielen krachten
740
Gade slaen op mijn invallende ghedachten,
 
De quaden myn rug, den goeden 't hert toe keeren,
 
Want uyt het quaet dencken komt het quaet begeeren.
 
Dat baert dan die sonde en die den doot der rusten,
 
Maer goede gedachten baren goede lusten,
745
Goet begheeren, goede wille en een goet leven.
 
Doch, want ick in 't onderscheyts oordeel moet sneven,746
 
By 't ontberen van 't licht der godlijcker klaerheydt,
 
Soo verleent my, o God, kennisse der waerheydt.
 
Syt ghy by my als myn licht, gesicht en oordeel,749
750
So dool ick niet, dat waer salich voordeel.
 
Weest ghy mijn rechter, ick sta voor uwen ooghen
 
Om dencken en doen 't gunt u lof mach verhooghen.
 
Hier mercke ick in myn gedachten te verschynen,
 
Hoe myn Wyf sonder klagen, treuren of grynen,
755
Bereyd is met my te vertrecken naer u woord.
 
Des dancke ick u, o God, en bidde, dat ghy voord
 
Haer ende my in dit voornemen wild stercken;
 
U wil, niet d'onse, moet geschien in al ons wercken,758
 
Want ghy syt ons God, Schepper, Coningh en Heere,
760
Des syn wy u schuldigh alle dienste en eere.
 
U offer ick op myn have, myn wyf, myn lyf,
 
Myn hert, siel en geest, nemet al in u bedrijf.
 
't Comt u al toe, doet met al u wille heylich,
 
Ick ben u eyghendom, in u ruste ick veylich,

[p. 294]

765

Op u werpe ick mijn sorghe, werwaerts wy varen,

Want ghy sult den uwen, o Godt, wel bewaren.

Vierde deel. Tweede uytkomen

Cognatio. Abram. Affectus.

 
[Cognatio]
 
Vinde ick u hier, eerwaerdighe lieve Neve?
 
Ick wensch dat God u al u begheerten geve,
 
Behalven alleen den voortgank uwer reysen.
770
Alderbeste man, wat moochdy doch peysen,
 
Dat ghy dit landt ende ons allen wilt verlaten
 
Om te gaen swerven op onbekende straten?
 
Is dit wijsheydt?

Abram

't Is ghehoorsaemheyt van Godt.

Die is van alle wijsheydt het eynde en slot,774

775

Godt is de wijsheydt, die Godt volcht doet wijsselijck.

Cognatio

Ick houdt voor loutere sotheyt misprysselijck,

Daermen 't quaetste verkiest ende 't beste verlaet.

Abram

Dat en doe ick niet.

 
Cognatio
 
Ghy doet trouwen! merckt en verstaet:778
 
Verkiest ghy voor soete ruste het ongemack niet?
780
Voor oorbaer, schade? voor weelde truyrich verdriet?780
 
Voor Maghen vreemden? voor vrunden vyanden?781
 
Voor eere verachtingh? versmaetheyt en schanden?

 
Abram
 
Of dat (so ghy seyt) al ware uytwendelijck,
 
Dan doe ick noch niet onwijsselijck noch blendelijck,
785
Want men vint niet soo goet in al 's werelts wijcken,
 
Datmen eenichsins Godts goetheydt mach ghelijcken.
 
Hem verkies ick boven al, is dat oock dolen?

[p. 295]

 
Verlaet ick 't myne, so hy my heeft bevolen,
 
So wert Godt selve myn eeuwighe ruste,
790
Mijn ghenoechlijcke Stadt, myn stadige luste,
 
Mijn Vader, mijn vrundt, mijn hulpe, mijn Victorie,791
 
Mijn salicheyt, mijn eere ende mijn glorie.
 
Doolt dan mijn keur (die my des maeckt ontfanckelijck)
 
In 't nae-sporen van 't eeuwich voor 't verganckelijck?

 

Cognatio
795
Dat Godt niet onrechts beveelt, moet elck geloven,
 
Onrecht ist yemandt van sijn recht te beroven.
 
Nu hoort niemandt hem self toe, nae 't ghemeen verstandt,
 
Maar eensdeels den vrienden, eensdeels het Vaderlandt.
 
Dat soud nu die ghehoopte vrucht met verlanghen
800
Van u versocht verstant begeerlijck ontfanghen,800
 
't Welck ghy weygert en gaet u selfs verplanten
 
In een vreemt landt, om so aen alle kanten
 
U nutbaerheydt haer, oock den vrienden te ontrecken,803
 
En niemant, ook niet u self, nut te verstrecken.
805
Dit is dan immer onrecht, ia ongottelijck!
 
Wie onrecht doet, die doet voorwaer oock sottelijck.

 
Abram
 
Aen myn Vaderlandt dooldt ghy, want hier ben ick vreemt,807
 
Maer oft schoon alsoo mocht sijn, als ghy dat neemt,
 
So isser een ander, die voor al datter leeft,
810
Den rechten eyghendomme alleen aen my heeft,
 
Dien ick moet onderdanigh sijn t' alder uyren:
 
Dat is die schepper van alle creatuyren,
 
Die is myn rechte Heere, ick sijn eyghen knecht.813
 
Die Gods wille willich doet, doet daer in gheen onrecht.

Cognatio

815

Hy kan die vlecke van onwijsheyt niet derven,815

Die 't seker verlaet om 't onseker te verwerven.

[p. 296]

Abram

Al datmen siet is onseker en ongewis,

Dus volghe ick Goods belofte, om dat die seecker is.

 
Cognatio
 
Gheen vrome mach by den boosen seecker wesen.
820
Ghy vreest Godt en gaet by die hem niet en vresen;
 
Daer suldy sijn als een schuytken in den golven,
 
Een Haes voor den Honden, een Schaep by den Wolven,
 
Men mach niet seker sijn, daer wil gaet voor reden,
 
Bedenckt dit doch Neef, eer ghy van hier gaet treden.

Abram

825

Dien Godt wil beschermen en mach niemant schaden,

Oock mach gheen lyden den lijtsamen verquaden.

Cognatio

Overleght wat u daer ghebeuren sal moghen.

Abraham

Niet dan Godt over my sal willen ghedoghen.

Cognatio

't Verdriet is groot Neef, dat ick u sie genaken.

Abram

830

Sijn macht is oock groot, die over my sal waken.

Cognatio

Ghy mocht berooft worden van al uwe goeden.

Abram

So sal my die rijcke Godt noch goetlijck voeden.

Cognatio

Waer 't vreemt, ofmen u om u rijckdom vermoorde?

Abram

Al sterft myn lijf, die geest leeft in Godes woorde.

Cognatio

835

Ofmen u daer vingh, vervoerde en verkochte

Ende voor een slaef in verre landen brochte?

[p. 297]

 
Abram
 
Beter van Menschen dan van sonden ghevanghen;
 
Waermen den vromen voert, Godt blijft sijn verlanghen.
 
Al ghehenght hem Godt voor een slaef te verkoopen,839
840
Hy blijft Gods knecht ende Goods troost blyft hem open.
 
Men mach wel Mensen van Mensch, maer gheen Ziel van Godt scheyden;
 
Geen Ziel, die haer geloovich van Godt laet leyden.842

Cognatio

Slavernye valt swaer in den ouden daghen,

Sonderlingh voor dies niet ghewoon zijn te draghen.

Abram

845

t Is alleens voor een Godtsaligh recht vry ghemoet

Of 't lichaem sijn, dan een anders believen doet.

Alst niet quaet en is, tot quaet en dwinghtmen hem niet,

Die den doot veel minder dan die sonde ontsiet.

Cognatio

Of u kuysch wijf deur haer schoonheyt waer verkracht?

Abram

850

Godt sal haer daer veur beschermen, hy heeft die macht.

Affectus

Och Heer, let hier op, neemt dit doch wel ter herten,

't Vermaen alleen verschrickt den moet met smerten!852

Geviel dat, wanneer souden u wanghen droghen?

Abram

Swijcht, ghy boeve, loopt wech, rasch uyt mynen ooghen!

Cognatio

855

Een slave spreeckt oock somtijts wel en wijselijck,

Lief Neve, my iammert u name pryselijck;

Elck verwondert sich in u, dat so wysen man857

So groflijck missen, falen en dolen kan.

[p. 298]

 
Wie sou doch voormaels van u hebben ghelooft,
860
Dat ghy u selfs moetwillich soudt hebben berooft
 
Van een staet die so weeldich en wenschelijck is,
 
Om ellende, die by na onmenschelijck is?
 
Ghy hadt door veel goey daden een goede fame,
 
Dese eene daet brenght u in spot, schande en blame,
865
Niet erghers dan 't verlies eender goeder namen.

 
Abram
 
Gheen wyse sal sich den spot der sotten schamen.
 
Der dwasen lof is een laster by den wysen,
 
Dat narren schelden verdient der vroeden prysen.
 
't Volcks oordeel is quaet en maeckt quaet dier na vragen;
870
Ick soeck mynen Godt, niet het volck te behaghen;
 
Behage ick Godt, 'ken acht geens Menschen oneere.

Affectus

't Segghen valt licht, 't ondervinden beswaert seere;

Men weet gheen dinck wel, Heere, voor datmens beproeft.

Waent ghy, oude man, te blyven onbedroeft,

875

In armoey, spot, catyvicheyt en ellenden?

 
Abram
 
Ja voghel, sijt noch daer? sult ghy niet enden?
 
Denckt ghy niet, dat ghy myn slaef en lijf eyghen sijt?
 
Dat ick u gram ben? dat ghy mishandelt altijt?
 
Ick sal 't u doen ghedencken tot u bederven,
880
En u in gelatenheyts kercker doen sterven,
 
Niet haestich, maer van hongher, commer en gebreck.

Affectus op de knien vallende met gevouwen handen

Och Heere genade, vergramt niet om mijn gespreck!

Ick meynt goet, tot uwer welvaert en eeren.

Abram

Sult ghy my raden? my vermanen? my leeren?

885

Wie heeft u doch myn raetsman gemaeckt, seght snappert?

Hoe wil ick u? ia seecker? ey quade klappert!

Cognatio

Dat is waer, een slaef betaemt dienste en stillicheyt,

Maer Neve, hy spreeckt uyt pure goedtwillicheydt.

Vergevet hem doch nu, hy salt hem voort wachten,

[p. 299]

890
Verschoont hem Neef, u eyghen eer wilt betrachten.
 
Dode ghy hem, elck soude u geboren meenen
 
Niet uyt Menschen, maer uyt harde keselsteenen.
 
Men sou segghen, hy wil de menscheyt verterden893
 
Om een stock of block, ia een steenrots te werden.
895
Wat Affectus seydt, daer is natuyr toe ghenegen,
 
Ghy wilt ymmers niet leven sonder beweghen?
 
Wildy al die hertstoor verdryven om sijn smerticheyt,897
 
So verdrijft oock ionste, liefde en bermherticheyt;
 
Verdrijft oock de soete hoop, wildy niet vresen,
900
Want daer 't een is, moet het ander mede wesen.
 
Denckt dit na, oock moochdy gheen slaven ontberen.

 
Abram
 
Quaden wel, die konnen niet helpen, maer deren;
 
Beter heeftmen gheen slaef dan stout en quaet aerdich;
 
Die een slaef sijn heer maeckt, is der vryheyt onwaerdich.
905
Ghy seght oock vander luyden klap en ghedachten:
 
Men moet om Gods woordt der Menschen woort verachten.
 
Al wil ick dees bosen Affectus ontlyven,
 
Ick laet die goede noch in myn dienste blyven.
 
Een onghetemt paert brenght die waghen opter loop,
910
Ende een schorfte schaep verderft al d'ander hoop.
 
Men heeft gheen nut van ontemmelijcke dieren;
 
Ick lyder gheen, dat niet en lydt redens bestieren.912

Vierde deel. Derde uytkomen

Communis opinio. Abram. Cognatio.

 
[Communis opinio]
 
Wel te pas hebbe ick u noch by een ghevonden.
 
Ick hadde, Neef, mijn Dochter tot u ghesonden
915
Om u een deel swaricheden te verklaren,
 
Die u opte reyse mogen weder varen,
 
Maer so my noch veel treffelijcker in vielen,
 
Moste ick (ghelooft my) uyt gants ionstigher sielen,
 
U die noch self voor ooghen kommen houwen,
920
Want ick duchte u dees reys te spade sal rouwen.
 
Maer gaet voort met u reden, laet my die niet storen.

[p. 300]

Abram

Ghy sijt gants besorght voor my, Nichten verkoren!

Ick wensche dat Godt elck in sijn eyghen sake

So sorchvuldich, so naerstich, so omsichtich make.

925

Maer wat belieft u?

Com. op.

Laet my 't propoost niet breecken925

Gaet ghy voort.

 
Cognatio
 
Wy waren t'eynden van ons spreecken.
 
Ick had (Moeder) ons Neef al voor oogen gestelt
 
Meest al sijn swarigheydt die u en my vast quelt.928
 
Hy seyt, Godt sal my wel bewaren of stercken,
930
My betaemt niet mijn, maer Gods wille te wercken.

Com. op.

Daer ieydt die swaricheyt, Neve, weet ghy 't al wel,

Dat dese u reys gheschiedt deur Gods wil en bevel?

Abram

Gheen dinck op aerden is my minder verholen.

Com. op.

Ist u dan deur een wonder teecken bevolen?

Abram

935

Godt spreeckt op zijn wyse sijn Dienaeren aen.

Die 't self niet ondervint, macht van geen mensch verstaen.

 
Com. op.
 
't Is alleens of ghy 't droomt, hoort, waent te sien of leest;
 
't Gunt ghy ghelooft is stem, woort, gesicht ofte gheest,
 
Dat is waer of valsch, maer sydy 't al gewis,
940
Dat het Godes woort en niet de slanghe is,
 
't Welck ghy ghelooft en so vastelijck op betrout?
 
Lief Neve, proeft den gheest doch wel eer 't u berout,
 
Laet u doch van gheen swermerije verdoven.943

[p. 301]

Abram

Ick weet wien ende wat ick behoor te geloven.

 

Com. op.
945
Ick twijffel aen den geest die u van ons doet vlieden.
 
Dat's vast: Godt en mach niet quaets gebieden,
 
Maer hoe kan 't gebodt doch by Gods goetheyt voegen,
 
Dat al des herten rust, lust, troost en genoeghen,
 
Beveelt te verlaten omme te beiaghen
950
Moeyten, verdriet, ellende en treurighe daghen?
 
Is dit niet die som van dat u gedroomt gebodt?
 
t Komt dan van den quaden, niet van den goeden Godt,
 
Want geen Vader sal sijn kindt sulck uytganck wenschen.
 
Nu is Godt immers beter dan alle Menschen;
955
De quade geest heeft lust den vromen te bederven,
 
Die wil u met hem in ellenden doen swerven.
 
Merckt nu of dit wel voegt u wijsheyt bescheyden,957
 
Dat ghy u van een valsche Geest laet verleyden?
 
Ghy betrout Godt, die heeft u als zijn Sone lief.
960
Dien Gode bemint, gheeft hy weeldich al sijn gherief,
 
Van rijckdom, van eere, van alle wellusticheydt.
 
Soude Godt u dan quellen met deze onrusticheydt?
 
Let doch, lief Neve, opter gheesten onderscheyt,
 
Ende betrout so licht niet, doch in sonderheydt
965
Den indruck van dese ydele fantasijen;
 
t Is die boose geest, die bracht u gheerne in lijen.

 
Abram
 
Het schijnt, Nicht, dat ghy de saeck niet recht en verstaet.
 
Ick sie ghy doolt in 't oordeel van goet en quaet:
 
Ghy acht rijckdom weelde en eere des menschen goet,
970
En houdt voor quaet armoede, oneere en tegenspoet,
 
Daer in ghy voorwaer groffelijck sijt bedroghen.
 
Want hoe soude 't goet yemant quaet wesen moghen?
 
Sijnder niet veel deur rijckdom, weelde en eer bedorven?
 
Wederom hebben veel salicheyt verworven
975
Deur armoede, deur verdriet en deur versmaetheyt.
 
Daer deur men salich wert is voorwaer geen quaetheydt.
 
Al sulcks is dan goet noch quaet, maer somens ghebruyckt,

[p. 302]

't Is daer die Spin fenijn, de Bye honich uyt suyckt;

't Valt al quaet voor den quaden, goet voor den vromen.

Com. op.

980

Nochtans sietmen den goeden meest leets op komen.

 
Abram
 
So sietmen goey kinders, vlytich onder den roede,
 
Als quaey boefkens lopen tuysschen sonder hoede.982
 
So sietmen een vroom krijghs-man zyn vyanden slaen
 
Als die bloede boeven in 't legher spelen gaen.984
985
So sietmen een raedt in 's Princen saken doende,
 
Als sich die Roffiaen na 't bordeel is spoende.986
 
Maer wie twijfelt of die raet, lants-knecht en 't goy kint,
 
En sijn vanden Prins, Hooftman en Vader bemint
 
Ver boven 't boefken, roffeaen ofte blode?
990
So gaet het oock te wercke met mynen Gode.
 
Die oeffent meest dien hy die meeste liefde draecht
 
In 't nemen en geven, so 't hem nutste behaecht;
 
Hy neemt sijn Kinders vuyr en mes dat hun mach deren,993
 
Ende gheeft hem 't kruys-boeck om gedult te leeren.994
995
Hy neemt ons de schepsels, daer wy 't herte op setten
 
Om dat wy op 't scheppers goetheyt souden letten.
 
Nu is 't gheen schade allen schepselen te derven,
 
Alsmen den schepper self daer deur mach verwerven.
 
Ist quaet het al te winnen, deur 't niet verliesen?
1000
Dit valt niet so langh wy 't quaetst voor 't best verkiesen;
 
In 't kruys wert Godt gesocht, in weelden vergeten,
 
Wat mach de mensch doch sonder versoecken weten?1002

Com. op.

Niet, maer die veel versoeckt moet oock vele lyden.

Abram

Die hier veel lijdt, sal namaels vele verblyden.

[p. 303]

1005
Het meeste lyden is inden waen gheleghen,
 
Die quelt my niet, maer leydt op waerheyts weghen,
 
Na salich werden, dat is na goedt te werden.1007
 
Goet wertmen deur goetheyts krygen in deuchts volherden;
 
In deucht volherden is God ghehoorsaem wesen;
1010
Ghehoorsaem sijn ist doen van Gods wille gepresen;
 
Godts wil is dat ick uyt dit landtschap sal scheyden
 
Om in 't landt te gaen, dat hy my sal bereyden.
 
Doe ick dat, Godt maeckt my salich en geluckich;
 
Die salich is die is blyde, al schijnt hy druckich.
1015
Het navolgen Gods salicht dan minst ende meest,
 
Dat salich maeckt en is voorwaer gheen valsche gheest.

 
Com. op.
 
Dits vreemt Neef, sou Godt dan uwen Godt alleen sijn?
 
Sou sijn gemeen liefde ons oock niet ghemeen sijn?
 
Soude hy u alleen roepen, ons laten varen?
1020
Ons sijn wil heelen, en u die openbaren?
 
Weet ghy alleen? hebt ghy alleen een recht gheloof?
 
So dolen wy al, met menich wijs Philosooph.

Abram

Wat Godt met anderen doet is my verborghen;

Wat hy my gebiedt, weet ick en wilt besorghen,

1025

Aencleven, volghen en ter doodt toe by blyven.

Cognatio

Rust u hooft, Moeder, wy sullen doch niet bedryven;

Ons Neef wilt immers niet gelooven, maer proeven.

Com. op.

O Neve, Neve, hoe haest ghy na 't bedroeven,

Vaert wel, ick bidt Godt, dat hy u ooghen verklaert.

1030

Nu bevinde ick, gheboden dienst is dick onwaert.

Abram

Vaert wel Nichten, ick bedanck u hertelijcken,

Maer Menschen vernuft moet voor Gods wille wijcken.

Vierde deel. Vierde uytkomen

Abram. Spes

[Abram]

Ghy zijt het, o God, die mijns ter noot ontfermet,

[p. 304]

 
Ghy sijt die my in aenvechtinghe beschermet,
1035
Ghy sijt die my macht geeft myn vyant te krencken,
 
Ghy sijt dan oock, die ick behoor te dancken,
 
Te prysen, te eeren en eeuwich te loven.
 
Nu gaet het oock, Heer, myn eyghen macht te boven,
 
Dat ick schielijck uyt myn ouders huys moet treden,
1040
Dats uyt myn quade leven, myn oude seden,
 
Mijn ghewoonte sondich, mijn tweede natuyre.
 
Sonder u mach icx niet, het wert my te suyre,
 
Maer gheeft ghy my kracht, so vallet licht ende soet.
 
Ghy schept die wil, dus geeft oock macht in mijn gemoet,
1045
Dat wilt ghy, dat moocht ghy, en dat biedt ghy my aen.
 
O God, sterckt my, laet my u genade by staen.
 
Daer sie ick hope; secht Dochter, wildy my yet?

 
Spes
 
't Is al gereet Heer, tot die reyse en ontbreeckt niet.
 
Voort verblyde ick, Heere, in uwer Nichten treuren;
1050
Sy scheyden so droevich uyt onse deuren,
 
Men verstont u vroecht wel uyt hare weeninghe,
 
Veroorsaeckt deur u stantvastighe meeninghe.
 
Sy saghen u gaerne hier eeuwich vernachten
 
In u eyghen wille om Goods wil te verachten.

Abram

1055

Sy deden 't best my in sonden te verstyven,1055

Maer Godt dede oock 't best, die hulp my vande Wyven.

 
Spes
 
Salich sijt ghy, Heer, dat ghy al uwe gangen
 
Na Gods beloften streckt met troostelijck verlanghen.
 
Diens hope God is, krijcht sijn begeerten altsamen.
1060
Dats gewis, niet en mach den Menschen beschamen
 
Die niet en hopen, wenschen noch te begeeren,
 
Dan 't stadich volbrenghen van den wil des Heeren.

Abram

Volcht my binnen, Dochter, by u goede vrouwe.

Blyft altijt by haer, hope is een troost in rouwe

Al 't geselschap binnen singet

[p. 305]

  
Stem: Psalm 8.
1065
Ons levens tijdt strijtmen hier vroech en late.1065
 
Daermen wel strijdt, is vyantlijcke hate;
 
Die haet bestaet in waerheyts kennis klaer;
 
't Bekende quaet te laten valt niet swaer.
 
Wellust bekoort deur schone schijn met smeecken,
1070
Der Slanghen woort toont noch zijn valsche treecken.
 
Gemeene waen wil sijn als Goden groot;
 
Deur dit bestaen komen wy in der doot.
 
Maer die Gods raedt boven haer lust aenkleven,
 
En metter daet des Heeren woort beleven,
1075
Werden gebracht in 't Godlijck leven soet,
 
Deur Godes kracht, niet deur ons vleysch en bloedt.
 
Wie so verwint, danckt God, verlost van rouwen;
 
Wie noodt bevindt, soeckt hulp met vast betrouwen;
 
Wie Godt dan vreest, moet hier uyt vreucht of pijn
1080
In waerheyts gheest bidden of danckbaer sijn.

Vijfde deel. Eerste uytkomen

Abram. Loth.

[Abram]

'T Verblydt my, Neef, dat ghy so vlytich en rustich

Sonder beraden volcht mynen raedt onlustich,

Maer my wondert van 't gelooven so geringen.1083

 
Loth
 
Daer toe porden my, weerde Oom, veele dinghen,
1085
Als kennis van u wijsheydt, van myn sotticheden,
 
Van dit lants quade en van u deuchtsame seden.
 
't Is waer, ick schijn hier by anderen noch wat wijs,
 
Maer by u verstant verdient het myn dwaesheyts prijs;
 
Het mijn blijft vruchteloos in woorden klerckelijck,1089
1090
Maer het u blijckt vruchtbaer in deuchden werckelijck.
 
Oock weet ick dat ghy my als u sone bemint,
 
Dus volchde ick u raet, boven myn goetduncken blint.
 
Nu riedt ghy my die bekende boosheydt te vlieden,

[p. 306]

 
Hoe mocht ick dan langher woonen by dees lieden?
1095
Oock vallet vertrecken voor myn ionckheyt noch licht,
 
Maer want d'outheyt van selfs is een lastich gewicht,
 
So valt u die reyse swaer in d'oude daghen,
 
Des moet ick u, lieve Oom, wederomme vraghen,
 
Wat u doch so haest Godtvolgigh const maken?1099

 
Abram
1100
t Sijn, beminde Neef, al meest die selve saken.
 
By Gods verstant vant ick 't mijn sotheyt verschoven,1101
 
Dus moet ick Gods boven 't myne gheloven.
 
Oock hebbe ick Godt in allen getrou bevonden,
 
Dit doet my zyn woort betrouwen t'allen stonden.
1105
Maer hoe soude ick 't goet gebodt Gods konnen laten?
 
Ist swaer eyghen sotheydt en wil te haten?
 
Bovendien hebbe ick sulcken belofte ontfanghen,
 
Dat ick daer ghestadelijck na moet verlanghen,
 
Na wenschen, na soecken, na iaghen, na hopen,
1110
Al soude ick oock uyter werelt daer na lopen.
 
Wat swaricheyt ist doch te laten dat ons deert,
 
Om te verwerven datmen boven al begeert?
 
Ick mercke dan hier by dat 's menschen hoochste prijs leyt
 
In wantrou van eyghen goetduncken en wijsheydt,
1115
Want daer deur volcht de ieucht niet haer, maer d'ouders raet,
 
En daer deur ist dat d'oude zijn om Godts raet versmaet.1116
 
So geniet salichlijck die ionckheyt wel bedocht
 
Het kloecke verstant der ouderen wel besocht,
 
En d'outheyt het Godtlijck verstant van ghelijcken.1119

Loth

1120

Maer seght Oom, als wy nu uyt dit lantschap wijcken,

Waer leyt het landt? hoe noemtmen 't daer wy toe trecken?

Abram

Ten heeft God noch niet belieft my dat te ontdecken;

Die sal ons gewisselijck wel een goet landt wysen,

God en belooft niet, of ten is waert om prysen.

[p. 307]

1125

Hier en doocht niet, beter woontmen by wilde dieren

Dan by volck woester dan 't gediert van manieren.

Vijfde deel. Tweede uytkomen

Sara. Abram. Loth. Timor. Spes.

[Sara]

'T Is al gereet Heer, daer rest niet, elck op u wacht.

Abram

Daer rest noch wat, dat voor al moet sijn volbracht.

Sara

Wats dat Heer?

 
Abram
 
Godt moet van herten sijn gebeden,
1130
Dat hy met ons sy, ons beware en stier in vreden.
 
Dit laet ons doen ootmoedelijck eendrachtigh,
 
Een ghelovich gebedt verhoort Godt waerachtigh.

Sy knielen al. Abram seydt:
 
Almachtighe Schepper van Hemel en Eerde,
 
Die na u genade, niet na myn weerde,
1135
My goetlijck hebt verkoren uyt veel anderen,
 
Om na u gebodt van hier te gaen wanderen,
 
Wt des werelts boosheyt in u goetheyt heylich,
 
Leydt ons nu, Heer, uyt ons dolinghen onveylich,
 
Wt ons blindtheyt en uyt ons sondelijch verstant,
1140
Deur u wech, in u licht na 't beloofde landt.
 
Stiert, hoet, sterckt en bewaert, Vader, u Kinderen,
 
Sijt ghy met ons, so en mach ons niemant hinderen.

Sy rysen op. Abram spreeckt:
 
Timor, treckt ghy met al 't gesinde voor heen.1143
 
Draecht wel sorge dat geen mensche in 't groot noch kleen
1145
Van mijn volck leedt gheschiedt, maer benaersticht seere
 
Dat by den mynen plaets hebbe deucht en eere.

Timor

t Sal gheschieden Heer, na Godts en u behagen.

Spes

Sal ick met hem gaen?

[p. 308]

 
Abram
 
Neen, ghy moet helpen draghen
 
Al d'onlust die my en u, vrou, mach ontmoeten,
1150
Want hope kan alle swaricheyt versoeten.
 
Maer ghy Neef, streckt u Moey een rustighe waghen
 
Deur stichtelijcke reen met lustich ghewaghen.1152
 
Treet voor, ick volg, en schickt dat elck 't sijn te degen doet;
 
Self toesien verhoet menige tegenspoet.

Vijfde deel. Derde uytkomen

Loth

1155

Wat dunckt u van dit lant, Moey, schynet niet lustich?

Gaet het so voort, my verdriet geen moeyte onrustich,

Want voorwaer, al was 't lichaem in Haran stille,1157

t Herte had altijt onrust met onwille.

 

Sara
 
t Is so Neef, maer hier by des lichaems onluste
1160
Gevoel ick alreede in 't herte meerder ruste.
 
Dees soete lucht hem in my veel gesonder toont1161
 
Deur 't laten van quaey en winnen van goey gewoont.
 
Wast geen quaey gewoont te rusten t' alder uyren
 
By opinie en liefde der creatuyren?
1165
Ist geen goey gewoont van d'aertsche lust te trecken
 
En begeerlijck na die Godtlijcke te strecken?
 
Opini seyde, dattet scheyden druck toevoecht,
 
Maer ick sie, ver van Opini, na by genoecht.1168
 
By veel waens is luttel weten en groot bedroch;
1170
Nu betrouwe ick haer min dan niet. maer Neef, siet doch
 
Wat lustigher bosschen, wat grasiger weyden,
 
Sijn daer van die vruchtbare Ackeren verscheyden
 
Met cromme rievieren en ruyschende beken!
 
Waert onrecht datmens een Paradijs geleken?
1175
Men siet niet dan Coorn, Gras, Geboomte en Fonteynen.1175

Loth

Het sal 't Landt Canaan sijn, sou ick meynen,

[p. 309]

 
Daer af mijn groot-Heer Thara veel heeft gesproken.1177
 
Sijn naem is rieckende, hy had oock recht geroken1178
 
Dit lants deucht, ende het lantschap Ur begeven1179
1180
Om hier te komen, maer is tot Haran gebleven.

 
Sara
 
Ghy sijt Neve, geleert, u sou wel betamen
 
Te verklaren die beduydinghe der namen
 
Van den landen, so ghy daer begint te bruken
 
U verstant in uwes grootheeren wel ruken.
1185
Dus seght my: wat betekent Ur?1185

Loth

Vuyr of lichte.

Sara

Wat meynt dat?

Loth

Het natuerlijck voncxken en 't gesichte

Dat tot Gode treckt en stiert 's menschen gedachte.

Sara

Wats Haran?1188

Loth

Toorn, dats de toornighe krachte.

Sara

So is hy uyt beter na snoder gewandert.

 
Loth
1190
Neen, Ur was Chaldeeusch en in 't quade verandert,
 
Want alsmen 't natuerlijcke licht te veel ghelooft,
 
Wert Godt veracht en van sijn eere berooft.
 
Dat beduyt oock Chaldea als quantsuys rovers.1193
 
Als sich dan bedaren de vernuft gheloovers,1194

[p. 310]

1195
Vertoornen sy vyantlijck op heur qua seden,
 
En gaen daer uyt na 't beloofde Chanaan treden.
 
Chanaan beduyt een coopman, of een droeve,1197
 
Of een gebroocken geest (door lijdtsaemheyts proeve),
 
Of een die recht en behoorlijck antwoorde geeft.
1200
Wie dan op sijn boosheyt rechte gramschappe heeft
 
Wert een wijs coopman, wisselt om 't snootste het beste,
 
Betreurt sijn quaetheyt, ruymt der sonden neste,
 
Vliet misdaet, soeckt deucht, volcht Gods roepen spoedich,
 
En antwoort Godt met gehoorsaemheyt ootmoedich.
1205
Also trecktmen recht uyt Haran na Chanaan.
 
Dit volbrenght nu mijn waerde Oom, u lieve man.
 
Die heet daerom oock Abram, dats hooghe Vader.1207
 
Versmaet hy d'eertsche dinghen niet alle gader?
 
Heeft hy den hoogen Godt niet op 't hoochste verkoren?
1210
Daerom wert hem noch salighe vrucht geboren,
 
Rust, lust, blytschap (die in gheen rou mach verkeren)
 
Met een stadich verkryghen van 't goet begeren.
 
Dit sijn de kinderen van een Godlijck verstandt,
 
Hier af sal hy Vader sijn deur Gods milde handt
1215
Ende ghy Moeder, want Sara heet een Vrouwe1215
 
Of Princes, die als een goede wil getrouwe,
 
Deur 't gehoorsamen van 't verstant wert vruchtbarigh,
 
Met deuchden en vreuchden, al waerdy oock hoochiarigh.
 
In 't s'vleeschs geboort doen iaren vruchtbaerheyt vluchten,
1220
Maer in den geest baert d'outheyt de meeste vruchten.
 
Dats daer van genoech.

Sara

Waerom laet ghy 't so steken?

Loth

Daer komt mijn Oom, die wil (so 't schijnt) met u spreken.

Vijfde deel. Vierde uytkomen

Abram. Sara. Loth. Fides.

[Abram]

Een lieflijck dinck is den vermoeyden het rusten.

Dit soude u lief, dencke ick nu oock wel lusten.

[p. 311]

Sara

1225

Niet seer, ons Neefs soete cout heeft my soo vermaeckt,

Dat ick buyten mijn weten dus wijt ben geraeckt.

 
Abram
 
Dats wel Neve, ick moet u beyden hier verklaren,
 
Dat het Godt belieft heeft my te openbaren,
 
Hoe dit het landt is, dat hy uyt genade
1230
Onverdientlijck sal geven mynen sade.1230
 
Wat dunckt u van 't landt, dat wy hier sien voor oogen?
 
Soumen 't verlaten hier by ghelijcken moghen?1232

 
Loth
 
Geensins Oom, Godts woort blijckt waer, d'opinie vals,
 
Die sprack smeeckelijck deur haer bedriechlijcke hals:
1235
Treckt ghy, ick weet dat ghy 't u niet bevromen sult,1235
 
Ghy weet waer ghy sijt, maer niet waer ghy komen sult.
 
Nu vinden wy veel beter dan wy verlaten.

Abram

Goods woort is vast, sijn Gaven goet boven maten,

Meer dan ons 't ontfanghen lust, lust Godt het geven.

Sara

1240

Godt laetse niet, die hem met trouwen aenkleven,

d'Ontrouwe mensch sietmen dick van Gode wijcken,

Maer de lieve Godt mach gheen mensch beswijcken.1242

 
Abram
 
De schepper troost hem, die der schepsels troost begheeft.
 
Licht derftmen menschen troost alsmen 't godlijcke heeft,
1245
Maer ist niet een minlijcke troost van hier boven,
 
Dat Godt my dit landt voor mijn saet komt beloven?
 
Daer uyt bespeure ick met begeerten behaghen,
 
Dat Godt ons vrucht wil geven in d'oude daghen.
 
Schijnt dit voor 's menschen vernuft oock betogelijck?
1250
Maer wat is hem, die 't al vermach, onmogelijck?
 
So licht schept hy in d'onvruchtbare myn wensche,

[p. 312]

 
Als hy van een stuck eerde schiep d'eerste Mensche.
 
Hy machs dan oock, wil hy 't, so hy sijn dienaer seydt;
 
Hoe kan ick dan twijffelen aen d'almoghende waerheydt?
1255
Ick die syne waerheyts trouwe so minnelijck
 
Inden gheloove aenschouwe ondervinnelijck,
 
Ick weet ghewis dat Goods woort niet en mach lieghen;
 
Ick weet dat die trouwe Godt niet en mach bedrieghen,
 
En ick weet dat hy ons bemindt al te gader,
1260
Des sy u danck en lof o Hemelsche Vader.
 
Ghemerckt nu Godt belieft heeft my hier te gemoeten1261
 
Om met nieuwe troost myn oudt leet te versoeten
 
Deur belofte dat ick noch vrucht sal aenschouwen,
 
So wil ick hier den Heere een Altaer bouwen
1265
Omme te aenroepen syn Godlijcke name.
 
Fides, doet ghy dit op die hoochte bequame.
 
Godt is hooch, 't hoochste wert hem recht toegeschreven;
 
Hem verhoocht een neder hert, doch hooch verheven,
 
Met hooghe begeerten vande nedere aerde.
1270
Neemt daer toe viercante steenen van hooger waerde,
 
By gelatentheyt geslecht ghelijckmoedelijck.
 
Bouwet vry hooch op een diepe grondt vroedelijck;
 
De grontsteen sy een ontwijffelijck betrouwen,
 
Dan voeget metter liefden kalck, die sal 't vast houwen.
1275
Dit sult ghy besorghen, Timor sal 't wercken,
 
Daer en tusschen gaen wy 't lichaem wat verstercken.1276

Al 't gheselschap singhet
  
Stem: Psalm 5.
 
Godt schept den mensch tot salicheden,
 
Maer sotte wil hem sneven doet;
 
Dan komtmen weer int leven goet,
1280
Alleen deur dooden en vertreden
 
Van quade seden.
 
Tot dit verstant mach niemandt raken
 
Dan deur des Heeren heylich woort;
 
Dat helpt den kleynen veylich voort
1285
Om hem deur quaetheyts recht versaken,
 
Salich te maken.

[p. 313]

 
Die hier het quaet seyt goedt te wesen,
 
En hem van Godt niet raden laet,
 
Blyft stadich in zijn quaden staet;
1290
Maer die ootmoedich God wil vresen,
 
Wert heel ghenesen.
 
Dees heeft Gods woort tot synder spysen;
 
Hy sterft zijn wil en luste quaet,
 
Waer deur hy in Gods ruste gaet,
1295
Daer hy syn God, met deughts bewysen,
 
Eeuwich moet prysen.

Eynde.

 
Die Rimere
 
Dit's vander ghelovighen uytganck mijn bediedt,1297
 
Inden Vader des gheloofs uyterlijck gheschiet,
 
Op dat wy, so Abram gehoorsaem was Gode,
1300
Ghehoorsaem souden syn ons Meesters ghebode,
 
Daer hy, om der sondaren salichmakinghe
 
Voor al beveeldt onses selves versaeckinghe.
 
't Verstandt van dees uytganck leert ons oock wanderen,
 
Niet om plaetsen maer om herten te veranderen.
1305
Men treckt uyt 's wereldts moeyte na d'Hemelsche ruste,
 
Wt die Duyvelsche na die Godlijcke luste,
 
Wt het belaechlijck vleesch na des Geests veylicheydt,
 
En uyt hate nader liefden heylicheydt.
 
Dits den tocht uytten gonste der creaturen,
1310
Wt 's vleeschs anmoet, dat's uyt 's herten sot beruren,1310
 
Wt ghemeen ghevoelen, uyt dootlijche sonden,
 
Wt quade ghewoonte, vast aen 't hert gebonden,
 
En uyt Babel, dats uyt verwarringhe van 't verstand,1313
 
Na 't vreedsaem Jerusalem, het beloofde landt,
1315
Om daer te leven sonder druck en smerticheydt,
 
In broerlijcke liefde, in soete barmherticheydt,
 
In vasten ghelove, in lijdsaemheydt gheduldich,
 
In vrye waerheydt, in deuchtsaemheydt onschuldich,
 
In goede ghewoonte, in rechte eenvuldicheden,
1320
In 't rijcke Christi ons Coninx, Vorst des vreden.

[p. 314]

 
Tot dese reyse behoeftmen paerdt noch waghen,
 
Noch schip, noch schuyt, noch teer-geldt te bejaghen,1322
 
Maer alleen een vast gelove en hope ghewis,
 
Dat God in zijn beloften waerachtich is.
1325
Soo wie nu in 's Duyvels rijcke treurt ellendigh,
 
Die treck sonder omsien na Gods rijcke inwendigh.
 
Die soecke dat begeerlijck voor allen dinghen,
 
En reyse huyden spoedich snel en gheringhen.
 
Sydy maer op wech, ghy sult Gods rijcke erven,
1330
Alquaem dy in d'eerste treedt uws uytganx te sterven,
 
Soo aenden moorder bleeck, die in 's doodts besuren,
 
Wtginck, en in 't Paradijs quam ter laetster uren.
 
Slaet maer op wech, elck spoede hem tot desen uytganck,
 
Hier toe is niemandt te arm, te out, of te kranck.
1335
Want God besorght, die syn rijck soecken spoedelijck,
 
Met wil, macht en toewerpsel overvloedelijck.1336
 
Al blyft u lichaem kreupel of sieck binnenshuys,
 
Ja binnen een toorn ghevangen onder 't kruys,1338
 
't En belet u dees reyse in 't minste noch in 't meest,
1340
Want men reyst niet inden lyve, maer inden Geest;
 
Inden Geest kan dees Pelgrim den Hemel betreden,
 
Al blijft syn lichaem op ter aerden beneden.
 
Op desen wech behoeftmen niet te vreesen
 
Van verleyt, bedrogen of vermoordt te wesen,
1345
Want God heeft syn soon tot ons leydtsman gegheven,
 
Dit is self die wech, self de waerheyt, self het leven.1346
 
Die brenght ons uyt d'Egypsche duystere swaerheydt
 
Inde lichte, lieflijcke, Hemelsche klaerheydt.
 
Wie sou niet gaerne koper om goudt verlaten?
1350
Wie schroomt voor 't snootste het best te aenvaten?
 
Wie blyft nu noch soo sot en verkeerdt van sinnen,
 
Die 't niet al voor dreck acht om Christum te winnen?
 
Dit doet de wereldt, maer weest niet meer wer'ldt, wert Hemelen,
 
Verlaet die geltsuchtighe bult der Kemelen,
1355
Vermijt eygen boosheyt, volcht Godlijcke goedtheydt,
 
Vliet dootlijcke sond, soeckt deugt om 's levens goetheydt,
 
Wijckt van u vernuft, aenkleeft Gods waerachticheydt,1357

[p. 315]

 
En gaet uyt u kranckheyt, omhelst Gods almachtigheydt.
 
Elck haest sich, dewijl der genaden Windt noch waeyt,1359
1360
Dewijl 't noch huyden heet, eer hem die Sonne draeyt,1360
 
Dewijl die vruchtbare somer noch is voor ooghen,
 
Tot dees uytganck in Goods, niet in 's vleesch vermoghen.
 
Soo en sal u die buyten sluytende nachte,
 
d'Onvruchtbare Winter, des wanhoopens krachte,
1365
Noch 't verdoemlijck oordeel niet overvallen,
 
Daer voor bescherme die goede Godt ons allen.
 
Amen.

Op de wyse: Hoe ben ick in liefden aldus verblind? etc.
 
A bram vertrock door Gods bevelen goed1367
 
Wt zyn gheslacht en bloed
 
In vreemde landen wyt.
1370
Wel hem die so met hert, zin en gemoed,
 
Van d'aardsche lusten spoedt
 
Ten Hemel waert altyd,
 
Die als een gast ter wereld Pelgrimeert,
 
Geloovigh vast den Heer tot erf begeert.
1375
Diens weldoen gaart een schat,
 
Daarse geen dief noch mat1376
 
En steelt noch en verteert.
 
Me nigh pat schynt wel recht voor d'ooge bloot
 
Diens laatste voert ter dood,1379
1380
Daar lust de ziel vermoort.
 
Betert, o Jongeling, u wegh, 't is nood,
 
Met Gods genade groot,
 
Al na zyn heyligh woord.
 
Eer ghy bestaat, het eynd in als aanschout,1384

[p. 316]

1385
Dat niet te laat u daad vergeefs berout,
 
Ghy kryght hier, edel mensch,
 
Altyd u 's herten wensch,
 
So ghy den Heer betrout.
 
Ron dom end' in u hert de Heere woont,
1390
Syn waardigheyd verschoont
 
In 't vlieden van boosheyd.
 
Pooght meer dat zyn goedheydt u deughde kroont
 
Dan dat zyn strengheyd loont
 
U zond met eeuwich leyd,
1395
Want hy aansiet u werck, ia u gedacht.
 
Acht ghy God niet, ghy wort van hem veracht.
 
Maar hoordy na zyn stem,
 
Volght ende eert ghy hem,
 
So eert hy u met macht.
 
1400

Ghen adelijck de Prins Emanuel
 
Sijn Engel Gabriel
 
U tot een Leydsman doet,
 
Als ghy uyt Babylonien seer snel,1403
 
Deur 't Vaderlijck bevel,
1405
Ter deughden stiert u voet.
 
Soo leefdy God ter eeren in u ieughd,
 
U Ouders tot een hertelijcke vreughd.
 
Dit is het rechte padt
 
Al na des Hemels Stad,
1410
Daar altyd is geneughd.

Eynde.

[p. 317]

Tekstvarianten

Gebruikt is de uitgave van 1621 (bij Claes Gerritsz. op de Nieuwe Brugh t Amsteldam), omdat deze een herdruk was van die van 1575(?) ‘ghedruckt toe Rees / By my Derck // van Zanten’ (verloren gegaan, zie Bibl. Belg. C. 270). Onze tekst wordt aangeduid met de letters A.R. Wel bewaard is een uitgave van 1583 ‘ghedruct tot Haerlem by Antonis Ketel, woenende in de Suyerstrate’ (H). Voor de tekst van de volledige Wercken is de Amsterdamse uitgave van 1621 gebruikt, hier en daar verbeterd (c.q. veranderd). Deze is aangeduid met W.W. De Alkmaarse druk van 1603 (‘Talcmaer. Op nieus ghedruyckt by p.v. 1603’) is een herdruk van die van 1583, zo slecht verzorgd, dat het ondoenlijk is en geen zin heeft varianten op te geven. Waar H. of W.W. een betere lezing gaven, koos ik die, met verantwoording in deze tekstvarianten.

6	A.R. Gheenraet.
8	A.R.-W.W. wanderinge.
44	A.R.-W.W. leyt stiert.
55	H.-W.W. wel licht.
70	A.R. Godt.
82	het tweede my ontbreekt in A.R.
106	H. knagen en smerten.
112	A.R. blyf.
116	H. van vreden.
117	A.R. onderwintlicke.
119	H. Ooc cont.
120	H. onwaerheyt.
131	H. die nut verdreef.
139	A.R. tot uwaerts.
145	A.R.-W.W. d'een loghen.
164	H. nu gebooren.
170	H.-W.W. deenvuldige waerheyt.
261	A.R.-W.W. op mijn gemeen.
283	H.-W.W. en van velen.
288	A.R.-W.W. Oock wijsselick.
291	H.-W.W. die dierbare.
293	H. Ist ooc recht.
320	H. Ter waerheyt keert zijn gants verdoolde oogen.
327	A.R.-W.W. lust. (ook Liedboeck).
371	A.R. dit vers ontbreekt.
377	A.R. lustelijck leeren.
378	A.R. om te keeren.
421	A.R. den sinnen.
474	A.R.-W.W. van ons.
529	A.R. boeven.
530	A.R. derf.
559	A.R. slaverinne.
574	H. een woort niet afhoren.
609	H. Sal icx - ick en bens.
618	H. Wat God.
646	H. eer icx.
660	H. Wy sagen.
664	H. Godt mach bet schicken.
675	A.R. laat dit vers door Fides en 676 door Sara zeggen.
746	A.R. onderscheyt.
752	A.R. u lief.
753	A.R. verstyven.
849	H.-W.W. veracht.
910	A.R. een schorfte slaef.
937	A.R. waent te sijn.
940	H.-W.W. der slangen.
955	A.R.-W.W. hier ontbreekt: geest.
1006	H.-W.W. maer mercke op.
1050	AR. Ghy scheyden.
1051	A.R. u vrucht.
1071	A.R. wil sy als.
1096	A.R. een lustich gewicht.
1101	A.R. van 't ick.
1122	A.R. noch noyt.
1176	A.R. noemt Timor als spreker.
1210	A.R. salighe vreucht.
1277	H. Stemme. Psalm 6.
1349	A.R.-W.W. koper of goudt. H. om gout coper verlaten.

*: Opdracht.
Van Arendt van Wachtendonck is verder niets bekend. De familie Wachtendonck heeft in de 16e en 17e eeuw het drostambt bekleed. In aanmerking komt Arnold van Wachtendonek, gehuwd met Anna von Nesselrode. onbewaende onverdachte.

3: na daarna.

6: Goeden raet zie de varianten na deze comedie.

17: versocht bezocht.

21: port drijft.

26: teer hooch geef veel uit.

28: diert duurte.

30: pondt talent; Matth. 25:25.

38: Sabbateert laat gij God alleen in u werken (een veel door Seb. Franck gebruikte uitdrukking).

39: mits onder temidden van.

43: ten quaden lustich die lust tot het kwaad heeft.

52: laet al verlaat alles.

61: en werckt die verstaen deucht laat de deugd van het begrijpen haar werk doen.

72: sonder noot zonder noodzaak.

89: hongers boetsele wat de honger stilt.

92: onwegh verkeerde weg.

96: noopte beroerde.

98: op open.

99: vernam ik vatte ik op.

112: verschoven veracht.

121: spoedigh voorspoedig, gelukkig.

126: beradich behulpzaam.

128: Ps. 111:10; Spr. 9:10.

131: den mit wsch. corrupt.

137: scheywegh tweesprong.

140: gheen schijn om hem te bedecken geen schone schijn waarmee hij zich kon bedekken.

142: der waerheyt, lees: ter waarheid.

143: ruid ruw, hardvochtig; spytich toornig.

188: verblommen zo mooi mogelijk voorstellen.

197: heelen verbergen.

199: te verpachten deel te hebben in.

217: magen bloedverwanten.

218: het nl. het land; laten verlaten.

237: paerten delen.

238: maerten dienstboden.

239: rusten in orde maken.

247: ons gesinde het volk dat ons dienstbaar is.

254: helpster tot helpster.

262: al alles.

264: van als van alles.

287: lanckmoedigheyd. lees lanckmoediglyck.

307: vg. Ook in C.'s Lied-boeck, no. 47.

327: versocht beproefd, ervaren.

335: Christen rancken zinspeling op Joh. 15.

337: port drijft, beweegt.

343: mits te midden van.

344: oyt steeds.

347: immers toch.

349: hy leeret haest hij zal het spoedig leren.

354: schennisse schande.

359: sticken stuk.

362: willens vrijwillig.

368: ter steel heimelijk.

380: by lyve om 's hemels wil (Hd. beileibe)

401: serpentineren doen als de slang in het paradijsverhaal.

406: peulu Nachtegael het zoete gesprek op de nachtelijke peluw.

411: inder gemeenten sinne volgens algemeen oordeel.

413: lyden toestaan; een eensaem hooft een enkele persoon.

433: Lied-boeck no. 48.

436: Ps. 14:1; 53:2.

442: hem hun.

470: wercken in practijk brengen.

473: dryven er vandoor.

474: ionst genegenheid.

491: haest spoedig.

495: maert dienstbode.

497: gants verbastering van Gods.

503: beproeft ondervindt.

509: lanckmoeyelijck lang en met moeiten.

514: spaey laat.

534: in perijckel in gevaar.

538: putierich wulps.

543: banden afhankelijkheid; catyvicheydt ellende, verworpenheid.

544: levende aflyvicheydt een levend dood zijn

546: een als een

551: leyder helaas.

556: snoy katijf verachtelijke ellendeling.

571: gehenghen gedogen.

575: stoort u niet maak u niet boos.

578: wild als in 't wilde, verre (of lees wijt?)

579: sulck menigeen.

581: sulck menigeen.

582: het vaentje laet leggen de strijd opgeeft (thans: het vaantje strijken in zwijm vallen).

583: belget u niet word er niet boos om.

586: eens vrunds wonde de pijn, die de woorden van een vriend kunnen doen.

587: misteyt misstaat.

596: raed raadgever.

604: bet beter.

607: het mijn mijn opvatting (vgl. vs. 640).

617: gemerckt aangezien.

623: herder harde.

625: ter noot in de nood.

637: schoon-praten mooipraters.

640: 't myne mijn eigen oordeel.

645: Rabbaut schurk (landloper).

656: Ps. 18:3; 31:4; 71:3; 91:2.

658: niet met allen volstrekt niet.

677: wy, pondekens personificaties van Abraham ponden = talenten, deugden.

679: Matth. 13:31; Luk. 13:19.

686: ons... douwe ons (liefde en trouw) die als dauw het groeien bevorderen.

702: Rom. 8:31.

705: dadelijck door de daad.

729: plonder kleren (plunje).

731: waer neemt waarneemt, zorg draagt voor.

746: sneven falen, te kort komen.

749: Joh. 3:19(?).

758: Luk. 22:42.

774: Openb. 1:8; 21:6; 22:13.

778: doet doet het; trouwen inderdaad.

780: oorbaer voordeel, nut.

781: maghen bloedverwanten.

791: 1 Joh. 5:4.

800: versocht ervaren.

803: haer het Vaderland.

807: Aen wat betreft.

813: sijn eighen knecht zijn lijfeigene.

815: Hij kan het verwijt van onwijsheid niet ontgaan.

839: ghehengt laat toe.

842: van Godt van God af.

852: 't Vermaen het spreken er over.

857: sich bijna steeds wordt het pers. vnw. nog gebruikt

893: menscheyt menselijkheid; verterden vertreden.

897: hertstoor Affectus is de ‘Verstooringe des herten’.

912: lyd duld, verdraag.

925: 't propoost breecken het gesprek onderbreken.

928: vast in hoge mate.

943: swermerije geestdrijverij.

957: bescheyden verstandig.

982: tuysschen bedrog plegen.

984: bloede blode, laffe.

986: Roffiaen hoerenloper.

993: neemt ontneemt.

994: 't kruys-boeck. Onder het vignet van de Alkmaarse uitgave (1603), een opengeslagen boek met op elke bladzijde een diagonaal kruis, staat het rijmpje:

In smenschen leeven behoecftmen cost en cleeren

maer ooc wel het chruysboeck om gedult te leeren.

1002: versoecken ondervinden.

1007: na naar.

1055: 't best hun best.

1065: Lied-boeck no. 49.

1083: geringen snel.

1089: klerckelijck geleerd.

1099: godtvolgigh Gods gebod volgend.

1101: verschoven veracht.

1116: zijn zijn raad.

1119: van ghelijcken eveneens.

1143: gesinde reisgezelschap.

1152: ghewaghen vertellen.

1157: Haran Gen. 12:4. Van Haran uit trok Abraham naar Kanaän.

1161: hem D: hen.

1168: genoecht genoegen.

1175: Fonteynen bronnen.

1177: groot-Heer grootvader (Gen. 11:31).

1178: Syn naem is rieckende verklaring uit Robertus Stephanus (zie Inleiding): ‘Thara: odorans, vel spirans, aut abigens’. Ook de volgende namen.

1179: dit lants deucht de deugd van deze streken.

1185: Ur ‘ignes vel lumen aut lux’.

1188: Haran ‘ira sive irascens’.

1193: Chaldea ‘quasi daemones, aut quasi depraedatores’.

1194: de vernuft gheloovers vgl. vs. 1191.

1197: Chanaan ‘mercator, vel negotiator, sive contritus vel confractus, aut recte respondens’.

1207: Abram ‘pater multitudinis’ (zie vs. 1213).

1215: Sara ‘domina, vel princeps’.

1230: onverdientlijck zonder het verdiend te hebben.

1232: 't verlaten het verlaten land.

1235: 't u niet bevromen er niet op zult roemen, er geen pleizier van hebben.

1242: beswijcken in de steek laten.

1261: Ghemerckt aangezien.

1276: vg. Lied-boeck no. 50.

1297: bediedt verklaring.

1310: anmoet bekoorlijkheid.

1313: de oudtestamentische etymologie verklaart de naam Babel als verwarring.

1322: teer-geldt reisgeld.

1336: toewerpsel schenking uit genade (zinspeling op Matth. 6:33).

1338: als gevangene in een Rooms land.

1346: Joh. 14:6.

1357: u vernuft eigendunk.

1359: haest haaste.

1360: Dewijl 't noch huyden heet terwijl het nog vandaag is.

1367: vg. Lied-boeck no. 51. Het acrostichon Ameronghen, dat in de druk van 1583 ontbreekt, heeft betrekking op een jongeling, van wie we verder niets weten. (Becker, Bronnen bl. 313 noot). De Bibl. Belg. noemt een zekere Jean Taets van Ameronghen, seigneur de Groenewoude, afgevaardigde van de Staten-Generaal bij het sluiten van de Pacificatie van Gent.

1376: mat mot.

1379: diens laatste welks einde.

1384: vóór ge iets begint, kijk naar het eind.

1403: Babylonien zie vs. 1313.

Het roerspel en de comedies van Coornhert (1955)

Abrahams Uytgangh

Argument oft inhoudt

Edelen, Erentvesten, vromen ende zeer wysen Ionckeren Arendt van Wachtendonck, Clevische Raedt, Maerschalck, ende Drost tot Cranenburch, etc.*

Voor-Reden

Personagien

Abrahams uytganck

Eerste deel. Dat eerste uytkomen

Eerste deel. Tweede uytkomen

Eerste deel. Derde uytkomen

Tweede deel. Eerste uytkomen

Tweede deel. Tweede uytkomen

Tweede deel. Derde uytkomen

Tweede deel. Vierde uytkomen

Derde deel. Eerste uytkomen

Derde deel. Tweede uytkomen

Derde deel. Derde uytkomen

Derde deel. Vierde uytkomen

Vierde deel. Eerste uytkomen

Vierde deel. Tweede uytkomen

Vierde deel. Derde uytkomen

Vierde deel. Vierde uytkomen

Vijfde deel. Eerste uytkomen

Vijfde deel. Tweede uytkomen

Vijfde deel. Derde uytkomen

Vijfde deel. Vierde uytkomen

Tekstvarianten

Over het gehele werk

Over dit hoofdstuk/artikel