Swart mar leaflik

(1998)–W. Cuperus– rechtenstatus



[pagina 206]
XXVI It is oft de âlde santiger in ferjongingskuer ûndergien hat, sûnt se nije oanslach foar har altyd warbre hannen fûn hat by Arjen. ‘Jo binne fjirtich’ is tsjin har sein, en de ferwûndre omstanners dy't har sjogge, sizze: ‘Men moat tinke, dat it sa is.’ Jantsje hat wol oanslach yn har nije tsjinst. Der is neat te betinken yn 'e wrâld, dat dy húshâlding net brek is. Soks leit lykwols foar 'e hân. Sûne minsken mei sa'n húshâlding kinne net komme dêr't se wêze moatte en graach wolle, lit stean fan ien, dêr't de mem tidenlang oanien siik west en njonkelytsen úttard is. Hoefolle jonge, sterke minsken soene der tsjinoan doarst ha, om yn sa'n húshâlding de ûnminsklik swiere opjefte fan de opbou op harren te nimmen? Mar Grutte Jantsje, de santiger, mei de krêft en it moed fan in fjirtiger en de leafde fan in mem by de graasje fan God, doar it. Jantsje is in útsûnderlik minske yn alles, yn har memwêzen, yn har leafdebetoan, yn hiel de utering fan har foar hopen minsken ûnfetber libben. De mannichte skammet him foar har, lykas yn Jezus' dagen de mannichte him skamme foar de hoer, dy't se foar Syn fuotten sleepten: op 'e died betrape by it kwea. Sa slepe se Jantsje ek aloan foar de minskerjochtbank: ‘Heare, wy tankje Jo, dat wy net binne lykas dy Grutte Jantsje.’ Mar as Hy har lykas doedestiids, skriuwend yn 'e ierde,
[pagina 207]
rjochtút oansjoen hie, wiene se linkendewei weiwurden, allegearre, fan de earste ta de lêste. Dan wiene der ek mar twa oerbleaun, de ‘swarte’ en de ‘Leaflike.’ ‘Hat net ien jo feroardiele, Jantsje?, dan doch Ik it ek net, gean hinne, sûndigje net mear, hoedzje dy fjouwer lamkes dêr oan de Seedyk, want wat jo oan harren dogge, dogge jo oan My.’ Jantsje hat miskien gjin erch yn dizze opjefte, hat miskien foar har sels hiel oare motiven foar dit leafdewurk, mar docht it, ommers net de ‘Heare! Heare!’-roppers, mar de doggers binne it. En by Arjen is raar wat te dwaan. Dêr is in berch fan illinde en soargen te sljochtsjen, dêr is gjin trochkommen oan, sizze de minsken, dêr koene twa susters net tsjinoan. Dy binne faaks fuortgien: ‘Godtank, dêr binne wy ôf.’ Mar wat foar in oar slim, net te dwaan is, dat nimt Jantsje op har, dat lûkt har, dêr soarget se net tsjinoan, it is har nea te folle, en nea te swier, want hja moat no ienkear in hiel protte, in liiffol ha, om har libben fol te krijen. Ja, hja docht it oars as mannichien, hja docht it sûnder nifeljen en sûnder lintsjes en flintsjes; hja docht it fakentiids rûch en ûnbehouwen, mids in taskôgjende en krityske wrâld, dy't skodhollet: ‘Sa hoecht it dochs fêst net,’ mar hja docht it. Hja docht it op alle manearen, hja lit gjinien mûglikheid slûpe, ek dy op 'e kant ôf, net. En de ferwûndre Arjen wit net wat er der oan hat, mar hy fielt, it giet goed, de izeren bân, dy't syn muoisum libben omslút, wurdt losser, knypt sa net mear. It âld minske is rûch, ja dat is se, dat wist er lykwols foarút, hoe faak sjocht er net in noasdrip hingjen, as se har oer it iten bûcht. ‘Tink der efkes om, âlde, de bûsdoek, foar't it lid der ôf komt.’ Mar Jantsje is foar him in wûndre jefte út Hegerhân, dat sjocht er ek, en dat fernimt er by de tiid lâns better en better.
[pagina 208]
Sneontejûns smyt er syn sober wykleantsje de âlde yn 'e skurte en it falt dêr net yn in grûnleaze put. Jantsje tovert der mei. Moandeitemoarns giet se nei Jarich mûnder om har ûnderhâld, dat komt derby en starichoan skrompelje de ûnfoldiene rekkens fan winkelman en bakker yninoar, oant se weiwurde. De turfskipper, dy't de lêste tiid mar leaver it húske foarby rûn, omdat it nêstaai net grutter hoegde, komt wer oan op syn simmerreis. Arjen wol mar wer in weinfol keapje, mar Jantsje stikelt ôf, by 't hjerst mar ris wer sjen, it fean is ommers efterdyk en de see fiert aloan brânje ta en dy stjoert gjin rekken efternei. Moarns ier stekt se de see yn om brânje. Ja, der is fansels net altiten likefolle, mar der sit ek wolris in planke fan in hikke, net al te spikerfêst mear, of der sit in peal fan de seewarring as in losse tosk yn in mûle. En turf, dêr soargje de kij en de hokkelingen foar, dy lizze rûne, platte bulten hjir en dêr del en as men dy op 'e tiid omkeart, dan hat men sa in turfbult op de âlde kowestal lizzen. It is fansels oare turf as dy fan Beets en boppe Grins en Valtermond, mar yn syn soarte is it goede brânje. De see is net sa min en bûtendyk binne safolle mûglikheden, dêr't de measte minsken blyn foar binne, mar Jantsje is net blyn, dy wit dy mûglikheden fan bern ôf, dy sjocht se wol en dy grypt se oan en njonkelytsen sjocht Arjen in steapel brânje groeien op 'e kowestâl, dêr't er fan efteroer slacht en dat midden yn 'e simmer. Yn Jantsje' hannen is de see in willige tsjinster yn alles. Utsein yn ien ding en dat fynt Jantsje beroerd. Dy berntsjes rinne sawat neaken en bleat. Arjen lykwols sels ek, alle jûnen komt de boel thús mei skuorren en winkelheakken Alle jûnen ta de nacht út ponget Jantsje de boel wer wat oaninoar mei in gleone nudle en in baarnende tried, mar it strekt net. As de wynsekken út 'e likenissen komme der hyltiten wer grutter skuorren en winkelheakken.
[pagina 209]
Dat is in aaklike boel, dêr is gjin ein oan, dat wint net oan, lykas de brânje op 'e kowestâl, mar dat brekt ôf, alle dagen al weroan en dêr lit de see Jantsje mei sitte, dêr wit er gjin ried op. Har eigen foarrie is teraand as snie foar de sinne en no hat se ek noch wol in kastfol meinommen, mar hjir is gjin ein oan. Ja, der is wol te krijen, de lapkepoepen en Joaden rinne mei flewielen sekfollen en houten marsefollen by de seedyk lâns, âld en nij, mar beide kostet jild en dat hat Jantsje net, lykwols dêr is it har ek net om begûn. Hja soe ek net witte hoefolle jild der nedich wêze soe, om dizze húshâlding yn rak en dak te setten. Mar dêrom binne der noch wol oare mûglikheden en dy hat Jantsje ek wol earder tapast. En sa rist se de âld bernewein, dy't fergetten op 'e souder stiet, út, set lytse Keesje der yn en stekt ôf de doarpen troch yn 'e hiele omkriten. Dat is in stik reklame, dat docht it, de minsken sjogge it lytse jonkje mei barmhertige eagen oan en komme mei fan alles, klaaiïng en sinten. ‘It heale weeske,’ seit Jantsje, ‘en no binne der noch trije thús.’ It lytse weeske belibbet lykwols in feestlike simmer, dei oan dei giet er fuort te riden en as er útsjoen is en slûch wurdt, dan sliept er en bakt brún yn 'e strielen fan de simmersinne. Jûns as it op nei hûs giet, leit er hast bedobbe ûnder in fracht woldieden, dy't Jantsje sammele hat. En no moatte de beide muoikes fanwegen, want it past allegearre net en Jantsje wol de bern kreas ha. Sels hat se it net oan tiid, hja sjout mar al den dei oan en as de trochtocht ôfrûn is, is der in oerfloed, sa grut, dêr't mannichien fergees nei longert. En foar Arjen is der ek wol wat by. Stom ferslein stiet er te passen en te mjitten fan al de woldieden, dy't Jantsje him út har foarrie foarsmyt en as in karmaster rint hja om him hinne: ‘It past jo man, it sit as in snare as wie it foar jo makke.’ Jantsje is ek net sa nijsgjirrich, it is har gau goed, it sit neffens
[pagina 210]
har altiten as in snare, al hinget him it krús fan in ûnbidige boerebroek ek yn 'e hoksen. Mar de muoikes binne jonger en kritysker, it moat earst nochris troch harren hannen, Arjen is optlêst noch in jongkeardel. En de jonge keardel is tankber, ûneinich tankber, want syn tsjuster libben giet mei dit âld minske de ljochte, blide hichte yn. En ferskate minsken om him hinne binne mei him bliid, hja gunne it sa fan herten de man, dy't der sa raar foar sitten hat en sa slim sitten bleaun is. Der binne ek oaren, dy't dit net sa goed ferarbeidzje kinne, dy't aloan it ‘swarte’ omheech helje, sa heech, dat it ‘leaflike’ net mear te sjen en te finen is. Dit giet der wer in rare skeet út mei Grutte Jantsje, dat komt allegearre ek net earlik byinoar. En it lit Grutte Jantsje kâld, hoe't se deroan komt, as se it mar hat. Dêr wit de folksmûle dochs mear as genôch fan te fertellen, fan dy hikke en fan dat laam en folle en gjin genôch. Dy hikke, dat is al sa moai gien. Op in moarn stiek Jantsje bûtendyk út om branje, mar der wie neat te finen en de ierdappels moasten gear wêze as it iterstiid wie. Doe bleau Jantsje foar in hikke stean: ‘Giest wei of ik nim dy.’ Mar de hikke bleau stean en doe hat Jantsje him nommen. En dat laam, dat wie noch moaier. Jantsje hie neat yn 'e panne en in man, sa jong noch as Arjen, dy't by de dei lâns sa'n liif fol wurk dwaan moast kin dat net dwaan op ierdappels mei wat winkelsmoar. Dan nimt Jantsje op in jûn in laam mei út 'e greide en set it yn it hok; dat sil de oare moarns de reis ha. Mar de eigner mist it en tinkt fansels daliks oan Grutte Jantsje. Sûnder dat se it fernimt, hellet er it by har út it hok. De oare moarns fynt Jantsje it lege plak yn it hok en se hevet har spreuke op: ‘So gewonnen, so geronnen, wei duvel, wei!’
[pagina 211]
Ja, ja, de minsken kenne har út 'e pin. Se hoege der net nei te fernimmen oft it wol wier is, wat se elkoar fertelle, hoe soe dat no net wier wêze, it giet dochs oer Grutte Jantsje en dan feroaret de grutste fantasije fansels yn de reinste wierheid, men soe der op swarre doarre. Bewiis? Wol nee, dat hoecht net, is Grutte Jantsje sels net it libbene bewiis fan in fan alle noarmen en moraal losslein minske? Mar Arjen is tankber, dy ynmorele en noarmleaze is foar him in jefte út 'e himel en foar syn bern, dêr't de woltier fan ôfdript, is se de mem, dy't nee, de roede net sparret en dy miskien ek net altiten mei leafde en ferstan brûkt. Mar se komt der ek foar op, as in liuwinne as it moat, dêr soe ek mannichien fan meiprate kinne, dy't se tenei west ha nei Jantsje har sin. En Jantsje sels lit al dat gepraat en gerab, sawol goed as kwea, sawol ‘Halleluja's’ as ‘Krusigje hims’ lykas altiten kâld, iiskâld. Hja hat wer in wurkobjekt, in libbensfolling, in opjefte, in takst dy't se harsels opjûn hat, in lêst dy't se harsels oplein hat te dragen, in lêst, dy't ûnder har noch ûnbetwongen krêften sa licht is, dat se der neat fan fielt. Dit wurk is Jantsje iten en drinken, dêr sûnder soe se fan hûnger stjerre, de tankbrens fan de man dy't se tsjinnet, de woltier fan de fjouwer bern, dy't groeie as koal en waakse as it reid yn 'e sleatten, de opgong fan dizze húshâlding út de djipste djipte wei nei in hichte ta, dy't Jantsje útsocht hat, dat is har lean, in alle dagen op 'e nij weromkommend geniet. Allinne tiisdeitejûns, as se nei de jongelju ta west is en wer fuort moat, dan hat se it swier, alle kearen al weroan. Want Hindrik en Boukje, de earste foaral en de twadde allinne om de earste, binne har nei en by dat ôfskied, alle kearen al weroan, falle de fierwei grutste part fan de net sa machtich folle triennen, dy't Jantsje yn har libben út 'e eagen prange wurde. Dan hat se soms sa'n ûneinich langstme, om dêr te bliuwen, dat se Arjen en syn hiele, troch har tadwaan, bloeiende húshâlding ferjitte kin.
[pagina 212]
Dan moat se harsels losskuorre, want Hindrik is en bliuwt de earste leafde, sa fêstgroeid en bewoartele yn fiifentweintich jier fan striid en fjochtsjen en freze, dan lûkt der in dize foar dy âlde, hurde eagen, dêr't de lulkste hûnen foar yn it hok krûpe en dy't ek mannich minske yn 'e ban hâlde. Dan skriemt se, nei de Seedyk ta rinnend, de hiele Pypkedyk lâns, oant foarby de pleats fan Jan Knilles, ja sa lang, dat se út de dize fan de lette jûn it húske opkommen sjocht, dêr't in man en fjouwer bern ûnwennich op har wachtsje. Dan droeget se har âlde eagen, dan leit se harsels de twang op om net mear om te sjen, mar foarút. En in blide útrop út fiif mûlen: ‘Dêr is Jantsje wer,’ ferneaticht de lêste wjeraksel, dan grypt de santichjierrige it libben wer yn de fêste greep fan in fjirtiger. ‘Dêr bin ik wer,’ seit se dan en dan binne der seis bliid.

Vorige Volgende

XXVI