Onder de groene linde. Verhalende liederen uit de mondelinge overlevering. Deel 2. Liederen over ontluikende liefde, werving, vrijage en zwangerschap

[p. 57]

3
Daar reed een jonkheer, hij was wellegemoed

Samenvatting

Een letterlijk en figuurlijk goedgemutste man rijdt naar [door] [langs] het Morgenland en treft daar voor een poort drie meisjes aan. Hoe aardig het eerste en het tweede meisje ook zijn, het derde steelt zijn hart en de liefde blijkt wederkerig te zijn. Ze laat zich echter niet omkopen noch overhalen tot een avontuurtje of een kortstondige affaire; pas waneer de man haar ten huwelijk vraagt geeft ze zich gewonnen.

Toelichting

Daar reed een jonkheer was vooral boven de Moerdijk bekend en werd met name gezongen wanneer er geld, vruchten, noten òf geschenken van blijvender waarde konden worden verwacht: als rommelpotlied op vastenavond (Zaandam ca. 1890), bij het sterzingen op Driekoningen (Zaandijk ca. 1870) en vooral als Pinksterbloemlied (Zaltbommel ca. 1850, Friesland en Westfriesland ca. 1890).

Voor de hardnekkige pogingen die in de laatste 150 jaar zijn ondernomen om de in dit lied voorkomende rode krans, de blauw bloemetjes rood, het kransje olijn of marijn, het achter of juist vlak voor de deur gelegen Morgen- of Mariënland en dergelijke te verklaren vanuit de middeleeuwse symbolenleer, zij verwezen naar de hieronder vermelde literatuur. Genoemde benamingen lijken ons eerder te zijn ontstaan door klankassociaties met Duitse varianten en het zoeken naar Nederlandse rijmwoorden daarop^1., hetgeen een symbolische betekenis ervan niet uitsluit, wel in een ander licht plaatst. Ter vergelijking volgt hieronder de tekst van de door H. Pomper gezongen versie naast een in de negentiende eeuw in de buurt van Bonn opgetekende Duitse versie^2.:

Daar reed er een heer	Es war ein Reuter wohlgemuth
die was weldergemoed	refr.: In den Rosen
Hij droeg er een rooie	Er führt eine Feder auf seinem Hut
krans ommer zijn hoed	refr.: In den Rosen

1. Veurman en Bax, van alle explicatoren de enigen die gewezen hebben op het bestaan van Duitse varianten (1944, 73), beschouwden de overeenkomst tussen die varianten en Er reed een jonkheer ‘te gering dan dat men er conclusies uit kan trekken betreffende den juisten samenhang der Nederlandsche en Duitsche redacties’.

2. Erk/Böhme I, 264.

[p. 58]

	Die Feder war mit Gold beschlagn
	Die darf nicht jeder Reiter tragn
[Hij droeg er een wandelstok	Er trug ein Schwert
in zijn hand]	in seiner Hand
Daar reed hij al mee	Er ritt dem Markgrafen
door zijn morgen-ja-land	durch sein Land
Dat morgen-ja-land en dat	Wohl durch sein Land,
lijt voorder mijn deur	wohl vor seine Thür
Daar stonden drie	Da kamen drei schöne
mooi meisjes al voor	Jungfrauen herfür
De een die was hups	Die eine war hübsch
en de ander was fijn	die andre war fein
De derde schonk mij er	Die dritte sollte
een glaasje vol wijn	sein eigen sein
Een glaasje al van die	Der Reuter aus
blauw blommetjes rood	dem Sattel sprang
Wat wierp hij dat meisje	Das rothe Gold
toen in haar schoot?	in der Tasche klang
Een krone van goud die was	Ach Jungfrau nähmt ihr
wel twaalfde half pond	des Golds drei Pfund
Kom slaapst doe bij mij er	Bei mir zu schlafen
een korte ja stond	ein halbe Stund
	Das rothe Gold ist bald verthan
	Hemach müst ich in Schanden stahn
	So nehmt den Ring von meiner Hand
	Bei mir zu schlafen den Sommer lang
	Der Sommer lang ist bald vorbei:
	Was sollt mir eure falsche Treu
Een korte ja stond en dat	Ach Jungfrau, schneidet
duurt er niet lang	eur Brautgewand
Kom slaap dan bij mij er	Bei mir zu schlafen
dein leven ja lang	eur Leben lang
Mijn leven ja lang	Mein Leben lang das wär wohl gut
dat draait in het rondom...	Doch tragt keine Feder mehr auf dem Hut

[p. 59]

Over het kransje olijn, dat in verschillende varianten het glaasje met wijn vervangt, vertelde destijds de in 1892 in Benningbroek geboren mevrouw A.L. Reus-Wilms:

Ja, dat is een, een kransie, dat is aangevlochten, net as een soort lijn, weet u wel, en dat is in elkaar gevlochten. Dat het niet uit elkaar zal vallen, dat is het kransie olijn. Dat is dan blijft 't steviger. Mijn moeder heb dat gezegd. Want dan zei ik wel eens, geef mij zo'n olijn. En dan zei mijn moeder, dat kan niet kind, daar wordt het van gevlochten, zei ze dan.
(Enkhuizen, 22 mei 1964)

De melodie van lied A is de meest verbreide. Afwijkende melodieën tekenden wij op in Harkema-Opeinde (voorbeeld B) en in Leeuwarden (voorbeeld C).

Lied
A. Daar reed er een heer die was wel

Opname 22 november 1967

Daar reed er een heer die was wel diridom
was wel domdarom diridaridom
was weldergemoed.

Hij droeg er een rooie krans¹⁾ om diridom
krans om domdarom diridaridom
krans ommer zijn hoed.

Daar reed hij al mee door zijn mor diridom
door zijn mor idom diridaridom
door zijn morgen ja land²⁾.

1) elders: rooie band; rozenkrans; gouden krans

2) elders: mallige land; morregenland; Mariënland

[p. 60]

4

 

Dat morgen ja land en dat lij diridom

 

dat lij domdarom diridaridom

 

lijt voor der mijn deur.

Daar stonden drie hupse mooi mei diridom
mooi mei domdarom diridaridom
mooi meisjes al voor.

De een die was hups en de an diridom
de an domdarom diridaridom
de ander was fijn.

De derde schonk mij er een glas diridom
Een glas domdarom diridaridom
een glaasje vol wijn³⁾.

Een glaasje al van die blauw blom diridom
blauw blom domdarom diridaridom
blauw bloemetjes rood⁴⁾.

Wat wierp hij dat meisje toen in diridom
toen in domdarom diridaridom
toen in haar schoot.

Een krone van goud die was wel diridom
was wel domdarom dididaridom
was wel twaalfde half pond.

Kom slaapst doe bij mij er een kor diridom
een kor domdarom diridaridom
een korte ja stond.

Een korte ja stond en dat duurt diridom
dat duurt domdarom diridaridom
dat duurt er niet lang.

Kom slaap dan bij mij er dijn le diridom
dijn le domdarom diridaridom
dijn leven ja lang.

Mijn leven ja lang dat draait in diridom
draait in domdarom diridaridom
draait in het rondom.

3) elders: een kransje allein; een kransje olijn; een kransje (roze)marijn; een kransje om 't lijf

4) elders: blauw bloemekes groot; blauw bloemetjes schoon (en daar zal ik van vlechten een gouden kroon)

[p. 61]

De zanger Hendrik Pomper (1887-1968) uit Haulerwijk was zoon van een landarbeider. Op zestienjarige leeftijd ging hij naar Duitsland waar hij allerlei soorten werk verrichtte. In 1913 keerde hij naar Nederland terug. Hij werd landarbeider en boer. Zijn vrouw stierf jong waardoor hij alleen voor de kinderen moest zorgen. 's Avonds zong hij veel met de kinderen. Hij was ook een goed verteller. In het dorp waar hij woonde was hij zeer gezien. Hij hielp veel mensen met administratieve zaken.

A′. En daar reed er is een heer en hij was wellergemoed

Opname 31 augustus 1956 (eerste van de twee opgenomen strofen)

En daar reed er is een heer en hij was wellergemoed
En daar reed er is een heer en hij was wellergemoed
En hij droeg er d'r rozekrans om er zijn hoed
En hij droeg er een rozekrans om erre zijn hoed.

Trijntje Steur-Tuip (1900-1974) werd geboren te Volendam. Ook haar ouders kwamen uit Volendam. Haar vader was visser. Als jong meisje moest ze in Amsterdam in de huishouding werken totdat ze trouwde. Haar

[p. 62]

echtgenoot die in de fabriek werkte, overleed in 1939. Ze bleef met zeven kinderen achter. ‘Nu kun je nooit meer bij de groentewagen staan’, werd haar toen gezegd, een bekende uitdrukking in die tijd in Volendam om aan te geven dat ze het moeilijk zou krijgen om in haar levensonderhoud te voorzien. Na de oorlog was het garnalen pellen met het gehele gezin de voornaamste inkomstenbron. Dat bracht toen 2,5 cent per ons op. Mevrouw Steur kende veel liederen die zij in haar jeugd heeft geleerd. Ze heeft veel samen met haar broer Klaas Tuip gezongen (zie lied 33D). Een aantal heeft ze van een tante geleerd.

In de tweede wereldoorlog heeft de taalkundige Jacques van Ginneken tijdens zijn verblijf in Volendam diverse liederen van haar op de grammofoonplaat opgenomen. Wanneer ze voor hem moest zingen werd haar op het hart gedrukt dat ze vooral goed moest ‘juijen’, d.w.z. de typisch Volendamse versieringen in de zangstijl moest aanbrengen.

Zie bijlage 6 voor meer gegevens over haar.

B. Daar was eens een heer hij was wellegemoed

Van dit vrolijke lied worden de regelmatige isoritmische struktuur en het tekstverloop onderbroken door onzin-lettergrepen in trommel-imitatie. Voorts overlappen de begin- en eindregels van tekststrofe en melodie elkaar zodat wij bij dit helaas onvolledig overgeleverde lied slechts kunnen gissen naar de muzikale afloop.

Opname gemaakt in 1950 (eerste van de vijf opgenomen strofen)

[p. 63]

1.

 

Daar was eens een heer hij was wellegemoed

 

Hij droeg er een rooie

 

tralom diedom domdarom dirom daridiridom

 

Hij droeg er een rooie krans ommer zijn hoed.

Gezongen door Sietse Kooistra te Harkema-Opeinde.

C. Daar was eens een heertje dat reed welgemoed

Opname 22 mei 1964

Daar was eens een heertje dat reed welgemoed,
Hrij had er een veertje al op zijn hoed.

Hij had er een stokje al in z'n hand,
Daar reisde hij mee naar het morgenland.

Het morregenlandje lag vlak voor zijn deur,
Daar stonden drie hupse mooi meisjes veur.

De eerste was hups, hups en de tweede was fijn
En de derde schonk hem menig glaasje wijn.

Een glaasje wijn als goud zo rood,
Hij trok het jonge meisje al op de schoot.

Jong meid, jong meid van wel tachtig pond,
Slaap jij er bij mij nu een nacht terstond.

[p. 64]

7

 

Bij jou, bij jou, nee dat doe ik niet

 

Want ik ben vrouw maagd zoals gij wel ziet.

Ben jij vrouw maagd, vrouw maagd die voor me staat
Dan zal ik uw hartje met goud belaân.

Goud ja goud dat is naar mijn zin
Omdat ik de goudsmit z'n dochtertje ben.

Deze variant werd gezongen door Margrietha de Vries-Boltje (1900-1985) te Leeuwarden.

Data en plaatsen van opname

A
00 00 1958	Wormerveer
11 10 1960	Anna Paulowna
11 10 1960	Blokker
14 12 1963	Hoomsterzwaag
22 05 1964	Enkhuizen
12 11 1966	Haarlem
22 11 1967	Haulerwijk
25 01 1968	Enschede
10 09 1968	Heerenveen

A'
31 08 1956	Volendam

B
00 00 1950	Harkema-Opeinde

C
22 05 1964	Leeuwarden

Vermeldingen/Literatuur

Duyse 1903, II, 1333-1335; Erk/Böhme 1963, I, 262-265; Kalff 1883, 300; Molen 1961, 216-218; Molen 1969, 23-25; Roggeveen 1946; Simrock 1851, 189-191; Th...s [sic] 1855; Veurman/Bax 1944, 70-74; Veurman 1968, 173; Winkler 1889.

[p. 65]