Algemeen letterkundig lexicon

portretgedicht

Bijzondere vorm van het beeldgedicht-2, vooral beoefend van de 16^de tot en met de 18^de eeuw . Het portretgedicht vergezelt gewoonlijk een tekening, schilderij of gravure en behandelt, meestal in de vorm van een epigram, de voorgestelde persoon als voorwerp van lofprijzing (laudatio). Vaak komen ook de volgende motieven aan de orde: de meer- of minwaarde van het beeld tegenover het woord (het schilderij zwijgt, het vers spreekt; het schilderij ziet men, het vers hoort men; het schilderij verhult, het woord onthult), de kunst als meerdere of mindere van de natuur, enz. Het bijschrift verhoogde de status van het portret en de geportretteerde.

Vondel was hierin zeer productief. Van hem is bijvoorbeeld het gedicht op het door Sandrart geschilderde portret van P.C. Hooft:

Het brein, gespitst op 't roer der Staaten te regeeren,
En 's weereldts Oceaan met kloekheid te braveeren,
Den geest, die Tacitus en d'oudtste dichters tart,
Besloot natuur in 't Hooft, herbooren uit Sandrart,
Die hooft-en-halscieraet des Ridders heeft vergeeten,
De Duitsche Lauwerkroon, en Fransche Koningsketen.
(Vondel, Werken, WB-ed., dl. 4, p. 535).

Van Vondel is ook het epigram bij Rembrandts portret van de predikant Anslo:

Ay, Rembrandt, maal Cornelis stem.
Het zichtbre deel is ‘t minst van hem:
‘t Onzichtbre kent men slechts door d’ooren.
Wie Anslo zien wil, moet hem hooren.
(Vondel, Werken, WB-ed., dl. 4, p. 209).

Lit: K. Porteman, ‘Vondel over Vondelportretten’ in L. Roose & K. Porteman (red.), Vondel bij gelegenheid (1979), p. 103-131 • K. Kupisz e.a. (red.), Le portrait littéraire (1988) • M. de Clercq, '”Ik leer zien”: van “gezicht” naar “portret”: de visualiteit in en van de literatuur’ in Id. e.a. (red.), Verzoenende veelzijdigheid (2000), p. 19-28 • Fr. Dickey, The modern portrait poem. From Dante Gabriel Rossetti to Ezra Pound (2012)

portretbijschrift zie portretgedicht

positivisme