polysemie

Etym: Gr. polu-sèmos = met veel betekenissen < polus = veel; sèma = teken.

De eigenschap dat één enkel woord verschillende betekenissen of zgn. betekenisonderscheidingen heeft die als verwant ervaren worden door taalgebruikers. Als de verwantschap tussen de deelbetekenissen niet meer doorzichtig is, zal het taalgevoel deze gaan interpreteren als behorende tot twee aparte woorden; de taalkundige spreekt in dat geval van homoniemen. Overigens is het onderscheid tussen polysemie en homonymie soms problematisch. Het synchronische criterium valt daarbij niet steeds samen met het diachronische. Een bekend voorbeeld is dat van ‘bloem’ (bloeiwijze) tegenover ‘bloem’ (bakkersmeel). Terwijl beide nu als aparte, homonieme woorden aangevoeld worden en als zodanig in woordenboeken beschreven, ging het oorspronkelijk om een enkel, polyseem woord met twee duidelijk verbonden betekenisonderscheidingen: de bloem is het fijnste meel, zoals de ‘bloem der jeugd’ de elite der jongeren is.

Polysemie is vaak het resultaat van metaforische of metonymische betekenisuitbreidingen. Het zonet gegeven voorbeeld van ‘bloem’ of een geval als ‘vos’ (dier/sluw persoon) berust op metafoor; de polysemie van een woord als ‘glas’ (doorschijnend materiaal/drinkbeker) berust op metonymie.

Polysemie is een fundamenteel kenmerk van taal, dat evenwel in de taalpraktijk zelden tot misverstanden leidt omdat de context steeds helpt de juiste betekenisonderscheiding te selecteren. Van de mogelijkheid meervoudige contexten te creëren, die verschillende betekenissen toelaten en activeren, wordt gebruik gemaakt in speelse vormen van taalgebruik (raadsel, mop, woordspeling) en vaak ook in poëzie.

Bij uitbreiding duidt de term polysemie ook wel eens op andere vormen van meervoudige of dubbelzinnige betekenistoekenning. In deze lossere zin is de term dan vrijwel synoniem met ambiguïteit of polyinterpretabiliteit.

Lit: D. Geeraerts, Woordbetekenis. Een overzicht van de lexicale semantiek (1986) • J. Pustejovsky & R. Boguraev (red.), Lexical semantics: the problem of polysemy (1997) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Bd 6 (2003), kol. 1530-1537.