cliché-1

Etym: Fr.  gemeenplaats.

Term uit het grensgebied van stijlleer en literaire kritiek ter aanduiding van een vorm van beeldspraak die zo vaak gebruikt is dat men deze ervaart als een afgesleten metafoor of metoniem (metonymie) zoals bijv. ‘het ruime sop’ voor ‘de open zee’ of ‘het schip van de woestijn’ voor een kameel. Sommige topen (topos) kunnen ervaren worden als een cliché. Wanneer een cliché samengaat met bombast leidt dit tot holle retoriek. Het cliché of de gemeenplaats is vergelijkbaar met de platitude.

In de literatuur wordt het cliché gebruikt om er een komisch of ironisch effect mee te bereiken. In een lezing van november 1985 heeft Gerard Reve op het literaire gebruik van het cliché gewezen. In de praktijk van zijn schrijverschap heeft hij er ook op talloze plaatsen gebruik van gemaakt. In een brief aan professor Grossouw schrijft hij:

Voor een literair professoraat, met 9 ½ kolleesjes per jaar, zal ik zeker tot het Ware Geloof intreden. (Voor niks gaat de zon op, waar of niet?).
(G. Reve, Brieven aan geschoolde arbeiders, 1985, p. 28).

Zo kunnen ook verstarde, geïdiomatiseerde uitdrukkingen uit de dagelijkse taal door een lichte wijziging of in een bepaalde context opnieuw gemetaforiseerd worden of ironisch worden geladen. In Paul Celans regel ‘Ein Wort, das fortlebt vor den Fenstern’ wordt het cliché ‘zijn woorden leven voort’ nieuw leven in geblazen door de toevoeging ‘vor den Fenstern’.

Lit: R. Amossy & E. Rosen, Les discours du cliché (1982) • A.C. Zijderveld, De tirannie van het cliché (1982) • G. Blaicher (red.), Erstarrtes Denken: Studien zu Klischee, Stereotyp und Vorurteil in englischsprachiger Literatur (1987) • W. Redfern, Clichés and coinages (1989) • C. van der Pluijm, ‘Een cliché was nooit weg: over Bezorgde ouders van Gerard Reve’ in D. Cartens e.a. (red.), ‘Tegennatuurlijke letteren’ speciaal nummer van Bzzlletin 21 (1991-1992) 188, p. 7-13 • P. Smulders (red.), ‘Clichés’, speciaal nummer van Onze taal 65 (1996) 12 • E. van Eeden, Om maar eens een cliché te gebruiken: over de platgetreden paden van de taal (1996) • Ch. Dantzig, La guerre du cliché (1998) • J. Kuitenbrouwer, Oubotaal: de taal van de kromme tenen (1999) • J. Cresswell, The Penguin dictionary of cliches (2000) • B. Kirkpatrick, Bloomsbury dictionary of cliches (2001) • M. de Coster, Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en slogans (2002²) • H. Laroche, Dictionnaire des clichés littéraires (2003) • R. Amossy & A. Herschberg-Pierrot, Stéreotypes et clichés: langue, discours, société (2007²) • W. Redfern, Le mort et le vif. Clichés/néologismes (2014).