Algemeen letterkundig lexicon

rationalisme

Etym: Lat. ratio = rede.

Term uit de geschiedenis van de wijsbegeerte voor een stroming in de 17^de en 18^de eeuw met Descartes, Leibniz en Spinoza als belangrijkste vertegenwoordigers. Kern van het rationalisme is het geloof in de kenbaarheid en beheersbaarheid van de fysische en metafysische werkelijkheid door het verstand. Het 17^de-eeuwse rationalisme is nieuw ten opzichte van voorafgaande rationalistische stromingen doordat het steunt op ontdekkingen in de wiskunde en toepassingen van de wiskunde op de empirische werkelijkheid, met name de natuurkunde (menig ‘filosoof’ had een fysisch laboratorium!). Dit kenniselement leidde tot de veelgenoemde activiteiten van de encyclopedisten. Het leidde tevens tot vormen van atheïsme alsook tot de 17^de-18^de-eeuwse stroming van het deïsme. Laatstgenoemde richting, vooral in Engeland en Frankrijk te vinden, verwerpt het geloof in de openbaring en kent een natuurlijke religie; God is oergrond van de wereld maar grijpt niet in.

Voor de literatuurgeschiedenis is het rationalisme van belang als stroming die het classicisme heeft bevorderd. Voor de cultuurgeschiedenis is deze denkrichting onlosmakelijk verbonden met de Verlichting, die er onmiddellijk uit is voortgevloeid.

Gevoelsfilosofen uit de romantiek (Shaftesbury, Jacobi, Hamann, Hegel en Nietzsche) en uit het Reveil (Bilderdijk) verzetten zich vaak hevig tegen de kern van het rationalisme.

Lit: Ph. de Vries, Tussenspel der redelijkheid: schets van de cultuurgeschiedenis der 18de eeuw (1948) • F. Sassen, Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland (1959), p. 217-268 • R. Schmidt Degener e.a., Het rationalisme: zes belichtingen (1960) • R. Wellek, A history of modern criticism, dl. 1 (1981), p. 12-30 • J. Stouten, Verlichting in de letteren (1984), p. 5-6 • B. Paasman, Het boek der verlichting (1986), p. 3-7 • A.J. Hanou, Sluiers van Isis, dl. 1 (1988), p. 234 • H.W. Blom e.a. (red.), De Nederlandse Verlichting, speciaal nummer van Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland 5 (1994) 1-2 • J.J. Kloek & W. Mijnhardt, De verlichte burger (2002).

ratiocinatio zie enthymema

RDA