Tafel van den kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc

Regelnummers proza verbergen

^1-70Dat seste capittel is vanden. VII. planeten des hemels.^1-70

3^3-6Der planeten sijn seven anden firmament, die alle lant, 4 lucht ende water ommegaen, die alle tijt, iaren, daghen ende 5 oghenblicken meten, ende alle leven, werck, arbeit ende 6 ^6-8beroeren voirstaen. Si sijn onthout der ghemeenre naturen 7 ende stonden si stil een oghenblic lanc, al dat inder werelt 8 is soude in een nu vluchtede niet warden.⁸

9Die eerste planeet hiet Saturnus, die is die alre wreetste 10 ende hoochste. Hi is cout ende droghe in sinen wercken. Want 11 als hi regniert, wart die vrucht inden lichaem teder ende cranck. 12 Hi is heer ende staet boven alle rijcdoem. Die archangel

1-70 Comp, II, cap. 3 en 7.

1-70 De getallen zijn dikwijls onjuist. We hebben ze verbeterd naar den incunabel van het Comp. der Kon. Bibl. Den Haag, wijl daar de optelling der afzonderlijke getallen inderdaad de totaalsom oplevert, die overeenkomt met het eindcijfer in Thomas Cantimpratensis, De naturis rerum. lib. XVII, cap. 2: usque ad celum centum et novem millia et trecenta septuaginta quinque milliaria.

3-6 Comp, II, cap. 4: operantur quoque corpora superiora distinctivam significationem dierum secundum lumen Solis et distinctionem mensium secundum lumen Lunae ac distinctionem annorum secundum motum Solis in aliquo circulo atque distinctionem temporum secundum varium cursum planetorum... superiora influunt in inferiora virtutem motivam, vegetativam, sensitivam et omnium generabilium productivam.

6-8 Thomas Cantimpratensis, De naturis rerum, lib. XVII, cap. 2: firmamentum in instanti moveretur nisi esset prohibens: et propterea positi sunt planetae magni, qui motu naturali moventur contra firmamentum ad motus sui velocitatem impediendam. Si autem moveretur firmamentum, in instanti, esset rerum confusio.

8 in een nu vluchtede niet warden: in een oogenblik dadelijk te niet gaan.

[p. 25]

tekstkritische noten

13 Cassiel regierten ende <hi> woent in een yeghelic teyken 14 des hemels. xxx. maenden; also vervolt hi sinen loop in der-15tich iaren. Hi is versceiden vanden hoochsten firmament drie 16 ende twintich dusent milen. cccc. ende. xxxvi. milen.

17Die ander planeet hiet Jupiter, die [5 a] is claer wit als 18 melc, blenckende ende wel ghetempert, heet ende vuchtig. Hi 19 maect die vrucht inden lichaem vroem van leven; hi is heer 20 ende staet boven alle hulp ende macht. Die archangel Sachiel 21 regierten ende hi woent in een yeghelic <teyken> een iaer22 lanc 22 ende so vervolt hi sinen loop in. xii. iaren. Hi is verscei-23den ende staet vander eerster planeet Saturnus <vi> dusent²³. 24 <d>ccc. ende. xii. milen.

25Die derde planeet hiet Mars, die schijnt vuerich ende ghift 26 van hem lichte rayen; hi is heet ende droech ende dair-om 27 is hi die vrucht scadelic ende hi is heer gheset van strijt ende 28 van oorloghe. Die archangel Samael regierten ende hi woent 29 in een ygelic teyken. xl. daghen; also vervolt hi sinen loop 30 ende hi is versceiden van Jupiter, die boven hem staet, ses³⁰ 31 dusent. <d>ccc. ende xii. milen.

32Die vierde planeet hiet Sol, dats die sonne, die achtwarf 33 meerre is dan die werelt; hi is heet ende alleen luchtig voor 34 allen anderen planeten, die hi boven hem ende beneden hem 35 verluchtet ende daerom is hi die middelste. Hi is een heer 36 ende een vader alre natuerliker winnige³⁶ ende seer toetreclich. 37 Die archangel Michael regierten ende hi merret³⁷ in een yghelic 38 teyken. xxx. daghen ende. x. uren; also vervolt hi sinen loop 39 ³⁹en hi is gesceiden van Mars die boven hem is, xv. dusent. 40 <d>c ende xxv. milen.

41Die vijfte planeet hiet Venus, dat is die morghensterre; hi 42 heeft die blenckende verwe als electrum⁴², scoenre schinende 43 ⁴³dan enich ander planeet; hi is heet ende vuchtich ende ver-

13 G ende hi woent in een iuwelyc (H nighelijc) teyken.
23 GH 6812.
28 H Samahel.
30 GH 6812.
39 GH 15625.

23 bi lees VI; 6312 lees 6812.

30 6312 lees 6812.

36 natuerliker winnige: natuurlijke voortbrenging; - toetreclick: aantrekkende, aantrekkingskracht uitoefenend.

37 merret: vertoeft.

39 A: 15125 lees: 15625.

42 electrum: benaming van een metaalsoort, messing, geel-koper, van de kleur als barnsteen.

43 A: vruchtich lees met C: vuchtich (Comp: humidus).

[p. 26]

tekstkritische noten

44 sellet hem⁴³ alle [5 b] tijt mitter sonne, voor of nae, ende hi 45 is een overheer⁴⁵ gheset boven alle minnen. Die archangel Anna-46hel regierten ende hi vervolt sinen loop in. ccc. ende. xlviii. 47 ⁴⁷daghen ende <staet> versceiden vander sonnen. xx<v>. 48 dusent. cccc. ende. xxxvi. milen.

49Die seste hiet Mercurius ende heeft een blinckende verwe 50 ende treet altijt op mitter sonnen, mer om der sonnenlicht 51 mach men hem qualiken scouwen; ende is nymmermeer meer 52 dan. xxx. graden vander sonnen versceiden. Ende hi is een 53 overheer boven allen reden ende spraec ende over zade oec 54 gheset. Die archangel Raphael regierten ende hi vervolt 55 sinen loop in. ccc. ende. xxxviii. daghen ende is versceiden 56 ⁵⁶van Venus. <vii dusent dccc milen ende xii> ende een halve 57 mile.

58 Die sevende ende die leste planeet hiet luna dat is die 59 maen, die nederste ende cleynste onder alle die planeten. Si 60 ⁶⁰wast ende dwinet⁶⁰ ende ontfaet haer licht vander sonne, daer 61 si die nacht mede verschijnt; si maect eclipsim der sonnen 62 ende si lijdse⁶²; si is cout ende vuchtich ende scaet der vruchten 63 inden live. Si is een conincinne des hemels ende een moeder 64 alre vucht ende waters. Die archangel Gabriel regiertse ende 65 haer loop is in eenre maent over alle die. xii. teykenen des 66 ⁶⁶hemels. Ende si staet versceiden van Mercurio seven dusent. 67 <dccc> milen ende. xii. ende een halve mile. Ende die maen 68 ⁶⁸is verheven vander aerde. vijftien dusent milen. <d>c. ende

48 H 23436 In G ontbreekt fol. 6, waarop de tekst heeft gestaan van hier tot A 6a: ende mitten sterte steket.
56 H 1900½.
59 H wasset ende minderet; DA dwinet lees dwinet.
64 H Gauriel.
66 H 7912½.
68 CH 15625.

43 versellet hem: begeleidt.

45 overheer: opperheer.

47 A: 23436 lees: 25436.

56 A: 1400½ lees: 7812½.

60 dwinct lees: dwinet (Comp, II, 7: augmentum patitur et detrimentum).

60 dwinet: neemt af.

62 si lijdse: ze ondergaat ze (nl. verduistering).

66 A: 7912½ lees: 7812½.

68 A: 15125 lees: 15629 - A: hondert ende XXV stadiën; - daar één geographische mijl is 40 stadiën, zouden 15125 mijlen, zooals door A wordt opgegeven = 605000 st. en 15625 mijlen = 625000 st. en 15629 mijlen = 625160 st. Neemt men als rond getal 625000 st., dan dient men een VI voor ‘hondert’ en ‘dusent’ achter 't geheele getal te plaatsen.

[p. 27]

tekstkritische noten

69 <xxix> milen, die maken <vi> hondert ende xxv 70 <dusent> stadien. Summa summarum van der aerden totter 71 ⁷¹overste speren saturni is hondert ende <ix> dusent milen 72 ende driehondert ende. lxxv. milen.

69 H 111375. Geen der hss. heeft alle getallen juist. De eindsom is waarschijnlijk 109375, die zoowel in de incunabel-uitgave als in de Bonaventura-editie van het Comp. dezelfde is. Daar de optelling in de incunabel-uitgave uitkomt, meenen we ook de daar opgegeven getallen te mogen aanvaarden. AH geven als som 111375 mijlen, de beide edities 109375, hetgeen wel te wijten is aan wisseling van XI en IX, wat in overeenstemming is met de voorafgaande slordigheden van de kopiisten. - De juiste getallen zijn:

Firmament-Saturnus	23436 Milen
Saturnus-Jupiter	6812 Milen
Jupiter-Mars	6812 Milen
Mars-Sol	15625 Milen
Sol-Venus	25436 Milen
Venus-Mercurius	7812½ Milen
Mercurius-Luna	7812½ Milen
Luna-aerde	15629 Milen
	__________
	109375 Milen

GB ontbr.
1 H Van den XII teyken des firmaments in den hemel.
D Van den twaelef teykenen des hemels firmaments in den hemel.

71 A: hondert ende elf dusent milen ende driehondert ende LXXV milen; lees: hondert ende IX dusent milen ende driehondert ende LXXV milen.