Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
Logo DBNL Ga naar de homepage
Logo DBNL

Hoofdmenu

  • Literatuur & taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw
Voorne-Putten (1992)

Informatie terzijde

Titelpagina van Voorne-Putten
Afbeelding van Voorne-PuttenToon afbeelding van titelpagina van Voorne-Putten

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave

Downloads

PDF van tekst (18.68 MB)

Scans (72.39 MB)

XML (1.35 MB)

tekstbestand






Genre

non-fictie

Subgenre

non-fictie/architectuur


In samenwerking met:

(opent in nieuw venster)

© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Voorne-Putten

(1992)–Peter Don–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende
[pagina 397]
[p. 397]

Bedrijfsgebouwen

De boerenschuren, de bedrijfsgedeelten van de in een eerder hoofdstuk al behandelde boerderijen, vormen op Voorne-Putten in feite verreweg de grootste groep historische bedrijfsgebouwen. Met de landbouw verbonden zijn verder de op enkele plaatsen geheel of gedeeltelijk nog bewaarde smederijen en de korenmolens. Pakhuizen zijn vrijwel alleen in Brielle te vinden.

Zwartewaal bezit een voormalige zeilmakerij.

Grootschalige bedrijven hebben zich tot in een tamelijk recent verleden op het eiland nauwelijks ontwikkeld. Een uitzondering vormde de kalkbranderij die in 1896 in Brielle op het Slagveld werd gesticht en die in 1906 met een kalkzandsteenfabriek werd uitgebreid. Dit bedrijf domineerde met zijn acht hoge, flesvormige kalkovens de oostzijde van de stad tot kort na de sluiting in 1971. Nu is er niets meer van over.

Aan de eerste fasen van de ontwikkeling van het waterleidingnet op Voorne-Putten herinneren de watertorens van Hellevoetsluis en Brielle.

Litteratuur

H. van der Graaf, De exploitatie van de duinen van Voorne tussen 1903 en 1940, z. pl. 1990; Van der Graaf en Wind; A.D. Heederik, ‘De waterleiding der gemeente Brielle’, Water en Gas 10 (1926), 127-128; Klok 1980; R.G. Meijer, De molens van Voorne, Putten en Rozenburg, Zierikzee 1978; De molens van Zuid-Holland, 's-Gravenhage 1980.

Smederijen



illustratie
543 Smederij Dorpsstraat 42 te Zwartewaal; opname 1988.


Als overal elders, had ook op Voorne-Putten elk dorp tot voor kort zijn eigen smederij. Op sommige dorpen waren zelfs twee of meer smeden naast elkaar actief. Zo beschikte Zwartewaal, waar behalve het boerenbedrijf ook de visserij voor het nodige smidswerk zorgde, omstreeks 1900 over niet minder dan drie smederijen.

De werkplaats van de smid stond meestal in de kern van het dorp en vormde daar, getuige talrijke oude foto's, een der blikvangers, niet het minst doordat een belangrijk deel van het werk met open deuren of buiten werd uitgevoerd. Thans zijn de meeste oude smederijen verdwenen of omgevormd tot moderne constructiewerkplaats. Het meest gaaf bewaard bleef tot heden de smederij Dorpsstraat 42 te Zwartewaal. In een eenvoudig, in oorsprong wellicht nog 17de-eeuws pand was hier in elk geval vanaf 1811 een smederij gevestigd. Het gebouw heeft een met pannen gedekt zadeldak en een gecementeerde tuitgevel aan de voorzijde. Tegen de achtergevel staat een woonhuis met mansardedak uit circa 1917.

In de voorgevel van de smederij te Zwartewaal zijn twee negenruits schuiframen en een dubbele deur aangebracht. Schuin voor de deur ligt in de straat de ronde wielsteen, waarop de smid de ijzeren banden direct na het smeden om de houten velgen der wagenwielen sloeg. De ‘steen’ is hier van beton en in het midden voorzien van een met een ijzeren plaatje afgedekt, rond gat voor de wielnaaf. De bedrijfsruimte heeft evenwijdig met de

[pagina 398]
[p. 398]


illustratie



illustratie
544 Vijf hoefstallen, in verschillende dorpen. Aanzichten en plattegronden. Schaal 1:75. Opmetingstekening B. Kooij, 1987.




illustratie
545 De hoefstal in de smederij in Zwartewaal; opname 1987.


[pagina 399]
[p. 399]

voorgevel lopende zolderbalken, waarvan er één rechts een console bezit die gezien het profiel nog 17de-eeuws zou kunnen zijn. Links staat de uit baksteen opgemetselde vuurplaats met ertegenaan een grote, rechthoekige hardstenen koelbak. In de zijkant van deze bak is een inscriptie aangebracht met de letters IHN en het jaartal 1811. De letters vormen de initialen van I.H. Neecken, die hier in 1811 smid werd. In de ruimte bevinden zich verder onder meer een aambeeld op een houten blok, een draaibank, een boor- en een slijpmachine en aan wanden en zoldering reeksen tangen, sleutels, hoefijzers en dergelijke. Op de zolder ligt nog de oude lederen blaasbalg waarmee het vuur werd aangewakkerd.

Het meest in het oog springt echter de eikehouten hoefstal dicht bij de deur. Deze dateert wellicht uit 1811, maar zou ook ouder kunnen zijn. De vier zware stijlen zijn thans onderaan met ijzer verstevigd en staan in de betonnen vloer (het voor een hoefstal vereiste houten vloertje tussen de stijlen is verdwenen). De stijlen zijn zo geplaatst dat het geheel een enigszins trapeziumvormige plattegrond heeft gekregen; het paard liep zich in de hoefstal als het ware vast. Vrijwel bovenaan zijn de stijlen zowel links als rechts verbonden door een ligger; beide liggers worden ondersteund door korte korbelen. Onder de liggers zijn twee schuine, naar voren aflopende balken geplaatst. Deze balken, die bedoeld waren om het paard te beletten zijwaartse bewegingen te maken en tevens om er tijdens het beslaan het te behandelen linker- of rechtervoorbeen op te leggen, zijn eenvoudig uitneembaar, dit om het ruimteverlies in de smederij gedurende de tijd dat de hoefstal niet werd gebruikt tot een minimum te beperken. Aan de achterzijde steekt een tweetal stangen uit, met aan de uiteinden twee ogen waardoorheen een ijzeren staaf kan worden geschoven. Op deze staaf werd bij het beslaan het te behandelen achterbeen gelegd. De ijzers die aan de voorzijde uitsteken, dienden om er na het beslaan het voorbeen op te zetten, zodat de hoef verder kon worden afgewerkt. Om het paard in bedwang te houden zijn er verder een wegschuifbaar balkje aan de voorzijde en een aantal haken van verschillende vorm, bedoeld om daaraan touwen en kettingen vast te maken. De twee voorste stijlen zijn bovenaan door een getoogde balk met elkaar verbonden; aan de achterzijde ontbreekt deze verbinding.

De plaatsing van de hoefstal in de werkplaats en niet daarbuiten lijkt na 1900 algemeen gebruik te zijn geworden. Dat de paarden voordien veelal in de buitenlucht werden beslagen, blijkt uit oude foto's, zoals van de nu verdwenen smederijen van Geervliet en Abbenbroek. Bij beide smederijen stond kort na 1900 de hoefstal nog op straat: in Geervliet pal voor de smederij en voorzien van een apart zadeldakje, in Abbenbroek aan de overzijde van de straat en niet overdekt. De buiten geplaatste hoefstal, zoals die tot heden met name in een aantal plaatsen in Zeeland nog bestaat, is begin 20ste eeuw niet alleen op Voorne-Putten, maar vrijwel overal in Zuid-Holland verdwenen. Een uitzondering hierop vormt weliswaar de late hoefstal van ijzer die voor de smederij Den Hoek 10 in Hekelingen staat, maar hier gaat het vermoedelijk om een eerst betrekkelijk kort geleden ontstane situatie.

Behalve in Zwartewaal en in Hekelingen, werd op Voorne-Putten tijdens het onderzoek nog in drie andere dorpen een oude hoefstal aangetroffen. In Rockanje stond hij in 1989 nog in de kort daarop gesloopte oude smederij Molendijk 14, in Tinte is hij uit de smidse verplaatst naar de tuin van het woonhuis Kade 9 en in Vierpolders is hij eveneens uit de smederij verwijderd, waarna hij in gebruik is genomen op de bij het dorp gelegen boerderij Esterenburch (Middelweg 5). Op het 20ste-eeuwse exemplaar te Hekelingen na, zijn al deze hoefstallen van hout en van een niet erg goed vast te stellen ouderdom. In details verschillen zij hier en daar aanzienlijk, maar het hiervoor beschreven principe is steeds hetzelfde.

De gebouwen waarin de smeden hun beroep uitoefenden, waren immer sober uitgevoerde werkplaatsen. Den Hoek 10 te Hekelingen en Dorpsdijk 4 te Vierpolders dateren beide uit de periode omstreeks 1900. Zij hebben een rechthoekige plattegrond en liggen tegen de dijk aan, met hun lengteas evenwijdig met de op de dijk aangelegde weg en met de bijbehorende woning

[pagina 400]
[p. 400]

aangebouwd tegen een der beide zijgevels. De nu verdwenen smederij Molendijk 14 in Rockanje was ongeveer even oud en op dezelfde manier ingedeeld en gesitueerd. Wat de inventaris van de oude smidse betreft: die is alleen in Zwartewaal nog min of meer compleet aanwezig. In Vierpolders ligt, als in Zwartewaal, de wielsteen nog voor het pand.

Korenmolens

Voorne-Putten bezit negen korenmolens. Vier hiervan zijn ronde stenen grondzeilers. Ten zuidwesten van Nieuwenhoorn staat aan de Rijksstraatweg een grondzeiler die in 1717 een standerdmolen verving. Uit 1718 dateert de grondzeiler op de Molendijk ten noordoosten van Rockanje; deze molen telt niet minder dan zes voorgangers, alle standerdmolens, waarvan de eerste al in 1338 werd gebouwd. De grondzeiler op de Molendijk ten zuidoosten van Oostvoorne dateert uit 1821. De vierde grondzeiler is molen ‘De Hoop’, op de Gemeenlandsedijk Zuid bij Abbenbroek; deze molen, voorzien van een mooie, enigszins getailleerde romp van gele baksteen, werd opgetrokken in 1842-'43. Vier andere korenmolens vertegenwoordigen het type van de ronde stenen stellingmolen. De oudste van deze is molen ‘De Hoop’ ten westen van het dok binnen de vesting Hellevoetsluis; deze molen verrees in 1801 ter vervanging van de korenmolen die in verband met de aanleg van het droogdok (zie pagina xxx) gesloopt moest worden. Uit omstreeks 1840 dateert de stellingmolen ‘Nooitgedacht’ aan het Noordeinde te Spijkenisse. Molen ‘De Arend’, aan de zuidoostzijde van Zuidland, is van 1844 en de ‘Bernissemolen’, aan de Spuikade te Geervliet, is van 1851. Deze laatste molen, thans in gebruik als restaurant, staat op de ronde onderbouw die van een middeleeuwse waltoren resteert.



illustratie
546 De molen van Rockanje; opname 1991.




illustratie
547 Molen ‘De Hoop’ te Hellevoetsluis; opname 1983.




illustratie
548 Molen ‘Het Vliegend Hert’ te Brielle; opname 1989.


De rompen van de genoemde stenen korenmolens, grondzeilers zowel als stellingmolens, zijn vrijwel alle aan de westzijde (de regenzijde) gepleisterd. De negende en laatste korenmolen is ‘Het Vliegend Hert’, de houten standerdmolen die in 1986 op het noordoostelijke bastion van de vesting Brielle werd gebouwd. De ronde stenen stellingmolen met dezelfde naam, die hier in 1882 afbrandde en die door een in de voormalige begijnhofkapel (zie pagina 248) ondergebrachte stoommaalderij werd vervangen, was ooit voorafgegaan door een standerdmolen. Van deze werden de gemetselde teerlingen in het bastion teruggevonden. Dit was de aanleiding tot de herbouw van een standerdmolen ter plaatse.


Vorige Volgende

Footer navigatie

Logo DBNL Logo DBNL

Over DBNL

  • Wat is DBNL?
  • Over ons
  • Selectie- en editieverantwoording

Voor gebruikers

  • Gebruiksvoorwaarden/Terms of Use
  • Informatie voor rechthebbenden
  • Disclaimer
  • Privacy
  • Toegankelijkheid

Contact

  • Contactformulier
  • Veelgestelde vragen
  • Vacatures
Logo DBNL

Partners

Ga naar kb.nl logo KB
Ga naar taalunie.org logo TaalUnie
Ga naar vlaamse-erfgoedbibliotheken.be logo Vlaamse Erfgoedbibliotheken

Over het gehele werk

auteurs

  • over Christianus Johannes Nieuwenhuys


plaatsen

  • over Zuidland

  • over Zwartewaal

  • over Simonshaven

  • over Spijkenisse

  • over Vierpolders

  • over Tinte

  • over Rockanje

  • over Nieuw-Helvoet

  • over Oostrum

  • over Oudenhoorn

  • over Putten

  • over Nieuwesluis

  • over Nieuwenhoorn

  • over Oost-Maarland

  • over Heenvliet

  • over Hekelingen

  • over Hellevoetsluis

  • over Geervliet

  • over Brielle

  • over Abbenbroek