Onder de groene linde. Verhalende liederen uit de mondelinge overlevering. Deel 1. Liederen met magische, religieuze en stichtelijke thematiek
(1987)–Marie van Dijk, Ate Doornbosch, Henk Kuijer, Hermine Sterringa–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 104]
| ||||||||||||||||
5
| ||||||||||||||||
ToelichtingDit lied is in Duitsland onder meer bekend als de ballade van de Pfaffendirne of het Teufelsross: een dienstmeid wordt door de duivel naar de hel gereden wegens haar omgang met drie geestelijken. Aan deze geestelijken herinneren in de varianten A, B en D de drie gebroeders en in variant D de drie heren die het meisje in de hel zullen dienen. Strofe 13 en 18 van variant D bieden een andere verklaring voor de straf van het meisje: ze zou van haar vader, een goudsmid, geld en goed hebben gestolen. Ook bij de vorming van variant E heeft dit motief waarschijnlijk een rol gespeeld: In strofen 14 t/m 19 roept het in de hel aangekomen meisje haar familieleden aan; ze is nog in het bezit van de sleutels van haar vaders kast en kist. De tweede interpretatie is waarschijnlijk ontleend aan Duitse varianten waarin een goudsmid tot de ontdekking komt dat het door hem beslagen paard zijn moeder, vrouw of dochter is. In enkele gevallen is ook in deze variantengroep de verandering in een paard het gevolg van een relatie met geestelijken. | ||||||||||||||||
[pagina 105]
| ||||||||||||||||
De oudste tot nu toe bekende verhalen waarin de omgang met geestelijken de verandering in een duivelspaard tot gevolg heeft, zijn aangetroffen in een Latijns en een Frans handschrift, beide uit de dertiende eeuw. Het duivelspaardmotief zelf is veel ouderGa naar eind1.. We troffen het lied alleen aan in Noord-Brabant; de vijf daar opgenomen varianten vertonen onderling grote verschillen in tekst en melodie; ze worden hier alle vijf afgedrukt. Melodie en refrein van variant A staan in verband met de liederen Een scheepje zag ik varen en Wat zullen onze patriotjes eten. In Etten-Leur vonden wij een lied dat was gebaseerd op de erotische symboliek van de smid, de hoefstal, de spijker en het beslaan van het paardGa naar eind2.; melodie en refrein ervan zijn vrijwel gelijk aan die van de varianten C en E. | ||||||||||||||||
Lied
| ||||||||||||||||
Opname 23 juni 1962 | ||||||||||||||||
[pagina 106]
| ||||||||||||||||
1
Maar ach meisje wat doet gij zo laat op de straat
Van de dilikonsiansGa naar margenoot+
Dat de klok bij twalef uren slaat,
Kapitein, luitenant, neemt de meisjes aan de handGa naar margenoot+
Al in het groene land.
2
Het is voorwaar zo laat nog niet
Van de dilikonsiansGa naar margenoot+
Ik verwacht er mijn drie gebroeders hier,
Kapitein...Ga naar margenoot+
3
Gij verwacht er drie gebroeders niet,
Gij verwacht uw minnaar, uw zoetelief.
4
Als ik mijn drie gebroeders niet verwacht
Dan gaf ik de duivel mijn eigen macht.
5
De duivel pakte haar bij de hand
Dat het bloed uit nagel en vingers splant.
6
Toen maakte hij van haar een paard
En hij reed ermee naar de smid voorwaar.
7
Toen maakte hij van haar een koe
En hij reed ermee naar de helse deur toe.
8
Lucifer doet eens open de deur
Want ik sta er met paard en mijn zoetelief veur.
9
Toen werd voor haar bereid enen drank
Van solfer en pek, en is dat niet krank.
De zanger, Adrianus van Berkum (1894-1976) te Oss, was van beroep mandenmaker; hij werkte samen met zijn vader en twee knechten. Toen na de dood van zijn vader de mandenmakerij werd opgeheven was Van Berkum korte tijd als fabrieksarbeider en vervolgens als gemeentebode werkzaam. | ||||||||||||||||
B. Een heer die sprak een meisje aanDoor het bijna geheel stapsgewijze verloop en de nadruk die op a′ (de secunde vanaf de grondtoon g′) wordt gelegd heeft de melodie, ondanks de gebruikte grote terts, een modaal karakter. In plaats van naar d′ daalt de melodie naar e′. Het metrum wisselt van driedelig (9/8) | ||||||||||||||||
[pagina 107]
| ||||||||||||||||
naar tweedelig (6/8) en terug. Vorm: A [a-b-c]. | ||||||||||||||||
Opname 19 september 1963 1
Een heer die sprak een meisje aan
En vroeg aan haar om mee te gaan
En vroeg aan haar om mee te gaan.
2
Neen, ik verwacht mijn drie broedertjes hier,
Die zijn gaan halen wijn en bier.
3
Neen, jij verwacht er je broedertjes niet
Maar jij verwacht (er) je zoetelief.
4
Als ik er mijn zoetelief verwacht
Dan geef ik de duivel mijn lijf in macht.
5
De duivel die pakte het meisje toen vast
Dat bloed haar neus en mond uitspat.
6
Hij maakte van haar toen een zwart paard
En reed ermee naar de smid met vaart.
7
Kom smid, kom smid, besla er mijn paard
Het is me wel duizend kronen waard.
8
Bij de eerste stel nagels die hij erin sloeg
Toen riep het mooi meisje: Ik heb al genoeg.
| ||||||||||||||||
[pagina 108]
| ||||||||||||||||
9
Ik heb al genoeg en wil er niet meer,
Mijn arme ziel doet mij er zeer.
10
De duivel sprong toen weer op zijn paard
En ging er toen mee op hellevaart.
11
Doe open, doe open, die helledeur,
Ik sta er met een mooi meisje veur.
12
Toen bood-ie haar een glaasje aan
Opdat haar de schrik zou overgaan.
13
Maar hoe meer zij van dat glaasje dronk
Hoe dieper dat zij er de hel in zonk.
De zanger, Johannes Schilders (1905-1982) te Dongen, was kleermaker, evenals zijn broer en zijn in 1865 in Dongen geboren vader. Ze werkten veel voor boeren in de omgeving bij wie ze dikwijls op zondag een bezoek brachten om de maat te nemen: de boeren hadden dan hun beste kleren aan. Ook het passen en afwerken gebeurde meestal bij de klanten thuis. Tijdens de bezoeken leerden de kleermakers hun liederen. Hoewel Schilders werk verloor aan de confectie-industrie, bleef voor zijn maatkleding in ruime kring belangstelling; tot in Den Haag en Amsterdam had hij klanten. Hij vertelde ons dat hij veel zong tijdens het werk op de kleermakerstafel. | ||||||||||||||||
C. Daar kwam een lief meisje aangegaanOpname 10 september 1975(Informante had slechts vage herinneringen aan de melodie) 1
Daar kwam een lief meisjen aangegaan,
Holderdenbolder van tsjoep tsjoep tsjoep
En d'r kwam een lief meisjen aangegaan en kom kom.
2
Zeg meisje wat doe je zo laat op straat?
3
En ik verwacht er mijn broertje klein.
4
Nee, jij verwacht er je zoetelief.
5
Als ik er mijn zoetelief verwacht
| ||||||||||||||||
[pagina 109]
| ||||||||||||||||
6
Dan geef ik de duivel mijn ziel en mijn kracht.
7
Hij pakt het mooi meisje al op z'n paard
8
En hij reed ermee door een donker bos.
9
Daar kwamen zij aan een kruisje gegaan.
10
'k Geloof dat ik op den duivel rij.
11
(En) toen werd er een drankje klaargemaakt
12
Van lucifers en brandewijn.
13
En hoe meer (dat) ze van dat drankje dronk
14
En hoe dieper dat zij er die hel in zonk.
Deze variant werd gezongen door Adriana Maria Goderie-Broos (1892-1983) te 's-Hertogenbosch, op een melodie die ze zich nog slechts vaag kon herinneren. De opname vond plaats in aanwezigheid van haar dochter, Johanna C.L.W. Kerssens-Goderie (geb. 1925). Beiden werden geboren in Roosendaal. Mevrouw Goderie-Broos leerde het lied van haar moeder, Johanna Broos-Rommers (1858-1939), geboren in Rucphen, die als negenjarig meisje in betrekking kwam bij een welgestelde familie in Wouw. Aangenomen om vee te hoeden en kousen te breien werd ze gaandeweg meer bij de huishouding en het gezinsleven betrokken; tenslotte sprak ze Frans met de kinderen. Ze bleef in deze betrekking tot ze op 32-jarige leeftijd trouwde. Haar dochter en kleindochter heeft ze veel verteld over haar belevenissen in Wouw, waar ze haar liederen leerde van rondtrekkende zangers die ze later zou beschrijven als ‘minnestrelen, een soort flierefluiters’: met z'n tweeën of drieën zongen ze aan de deuren en traden op bij feesten; er was altijd een solozanger bij en de begeleiding werd gespeeld op een (niet nader omschreven) snaarinstrument. Haar dochter merkte over het lied van het duivelspaard het volgende op: Dat vond ik eng, daar was ik bang van. Ik stelde me voor dat er een man met horens op zijn hoofd, een grote zwarte mantel aan en een paardepoot, op een paard reed en dat hij mij dan meenam, want ik had wel eens een slecht geweten natuurlijk, als kind. Dan dacht ik: dat is de duivel op een paard en die neemt mij mee door die poort, en dan ben ik in de hel. | ||||||||||||||||
[pagina 110]
| ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Opname 20 november 1975 1
Het was op enen avond laat
Toen wou er een meisje uit wandelen gaan.
2
Wat zag zij er van verre staan?
Een man met zwarte kleren aan.
3
Hij sprak: Wat doede gij hier zo laat op straat
Totdat die klokke van elve slaat?
4
'k Verwacht mijn drie gebroederkes hier
Die zijn er halen wijn en bier.
5
Gij verwacht die drie gebroederkes niet
Maar verwacht er voorwaar uw zoetelief.
| ||||||||||||||||
[pagina 111]
| ||||||||||||||||
6
Als ik mijn zoetelief hier verwacht
Dan geef ik de duivel al zijn macht.
7
Als ik mijn zoetlief hier verwacht
Dan geef ik de duivel al zijn kracht.
8
Hij maakte toen van haar een paard
En reed er mee naar het smedegevaart.
9
Al smekend, al smekend: Beslaat er mijn paard
Het is er wel duizend gulden waard.
10
De eerste spijker die 't smeden sloeg
Riep het schoon meisje: Het is genoeg.
11
Hij sprong toen weer van acht'ren op zijn paard
En reed ermee naar die helse vaart.
12
Doet open, doet open, die helse deur
Daar staan er ja twee papinnekes veur.
13
D'r staan er geen twee papinnekes veur
En d'r staat er een goudsmidsdochter veur.
14
Zou het een goudsmidsdochter zijn
Dan zullen drie heren haar dienaars zijn.
15
Den eerste die gaf haar ene stoel
En den tweede wierp haar een kussen toe.
16
En den derde maakte haar wat drank
Van zollester en van pek.
17
En hoe meer dat zij van die zollester dronk
Hoe dieper dat zij die hel in zonk.
18
Weet jij wel waarom je hier branden moet?
Ja, zei ze, het is voor al mijn vaders geld en goed
Dat ik hier eeuwig branden moet.
Mondelinge toelichting van informante: Ja, mijn moeder verteldedat zij alles ontvreemdde van haar vader. Allemaal van die geschenken en zo....die juwelen, die ontvreemdde zij allemaal, en die bracht ze naar haar vrijer toe. | ||||||||||||||||
[pagina 112]
| ||||||||||||||||
En die ging het dan verkopen en dan moest hij als schone meneer voor den dag komen. Hij moest schoon gekleed zijn als hij bij haar vader kwam, en dan gingen ze daar 's nachts mee uit. De zangeres, Clara Maria Ludovica Schelle-Habraken (1892-1983) te Udenhout, begon op tachtigjarige leeftijd met het noteren van de liederen die ze zich herinnerde. Ze zond ons meer dan tweehonderd liedteksten toe; in de loop van enkele jaren namen we bijna zeventig van haar liederen op. Twee daarvan staan op de LP Van een heer die in een wijnhuis zat; bovenstaand lied is te horen op de LP Toen Rollewijn over die bergen kwamGa naar eind3.. Mevrouw Schelle, dochter van een boer en oudste van de tien kinderen in het gezin, was boerin. Haar vader kwam uit Oirschot, haar moeder uit Diessen. Ze leerde haar liederen van haar ouders, thuis en bij het werken op het land, en van vriendinnen bij spinningen. | ||||||||||||||||
Opname 15 november 1963 1
Toen zette hij 't mooi meisje weer op haar paard
Holderdebolder van hopsasa
Toen zette hij 't mooi meisje weer op haar paard en ja ja.
| ||||||||||||||||
[pagina 113]
| ||||||||||||||||
2
En hij reed ermee naar de hel voorwaar.
3
Zij klopten aan die helse deur.
4
Die helse deur werd dan opengedaan.
5
Hij kon er met 't paardje naar binnen gaan.
6
Zij maakten voor haar enen drank al klaar
7
Van solferstekken en lucifer.
8
Zij vroegen: Mooi meisje lust jij nog meer?
9
Neen, sprak het mooi meisje, ik heb genoeg.
10
Hierachter staat nog wel een ton of twee.
11
Hoe meer al dat dat meisje van dieën drank dronk
12
Hoe dieper al zij er de helle in zonk.
13
Toen kwam ze in een klein kamertje aan.
14
Daar zag ze van verre haar ouders huis.
15
Zij riep: O vader, 'k wou jij het eens wist
16
Ik draag er de sleutel van je kast en kist.
17
Zij riep: O moeder, 'k wou jij het eens wist.
18
Zij riep er: O broeder 'k wou jij het eens wist
19
Dat mijn arme ziel hier verbranden moet.
De zangeres, Petronella Robbeson-van Peer (1905-1981) te Etten, werd geboren in Zeppe. Haar liederen leerde ze van haar ouders; later zong ze ze met haar eigen gezin, in de avondschemering rondom de kachel. Toen we enkele jaren na de opname opnieuw belangstelling toonden voor het lied over de duivel en het meisje, reageerde ze enigszins afwijzend en zei dat men dergelijke liederen maar niet ernstig moest nemen. | ||||||||||||||||
[pagina 114]
| ||||||||||||||||
Data en plaatsen van opname
 | ||||||||||||||||
Vermeldingen/LiteratuurBoone 1984; Erk en Böhme 1963, I, 650-655; Franken 1978, 562-563; Moser 1981, 550-555; Röhrich en Brednich 1965, I, 48-54. |