De literaire getuige

essays

[p. 7]

Woord vooraf

In de volgende bladzijden vindt men een aantal essays die in de loop van enkele jaren over verschillende onderwerpen geschreven zijn. Sommige zijn niet eerder gepubliceerd, de andere zijn voor deze uitgave herschreven en hebben dikwijls niet veel meer gemeen met de oorspronkelijke versie. Zij zijn daardoor verbeterd, wil ik hopen, en in ieder geval anders geworden. Wanneer men zich namelijk gedurende een zekere tijd met hetzelfde onderwerp bezig houdt, dan blijft dat alleen in naam hetzelfde. In werkelijkheid wijzigt het zich, terwijl het behandeld wordt en juist omdat het behandeld wordt. Zo ontstaat een ontwikkeling, waarvan de richting misschien niet nauwkeurig en zeker niet door de persoon zelf aangegeven kan worden, maar die zonder twijfel leidt tot een voortdurend hernemen en opnieuw overwegen van verschijnselen en feiten, welke op een gegeven ogenblik voor het eerst de belangstelling hebben gewekt. Deze herhaling kan een onaangename indruk wekken en de schijn inhouden alsof men niet verder komt en dus blijft staan bij het eenmaal veroverde en aanvaarde. Misschien is dit ook wel enigszins het geval, maar anderzijds zouden in een dergelijke steeds terugkerende regelmaat van dezelfde problemen toch ook de veranderingen die de tijd aanbrengt betrokken moeten worden, zodat de vraagstukken, ook al zijn zij in wezen dezelfde gebleven, zich desondanks op andere wijze voordoen en dientengevolge om een nieuwe en eveneens tijdelijke oplossing vragen.

Het is trouwens niet zeker, dat de verscheidene onderwerpen, die hier achter elkaar behandeld worden, ook inderdaad onderling zo verschillen. Op het eerste gezicht heeft een beschouwing over het lezen weinig te maken met de bohémien; het platonisme in de literatuur lijkt geen raakpunt te bieden met de rauwe werkelijkheid die in oorlogsromans of ghetto-mémoires wordt geboden. En ten slotte zal het moeilijk vallen de figuur van de ‘Princesse lointaine’ aan te treffen in een historische roman die van het verleden getuigen wil. Daar staat evenwel tegenover, dat iedere getuigenis op een of andere wijze ook een navolging wenst te zijn, zodat beide, zij het ook niet op dezelfde manier, toch wel tegelijkertijd behandeld kunnen worden. In het platonisme vindt men onder andere verheven opvattingen over mense-

[p. 8]

lijke waardigheid of de afwisseling van licht en duisternis. De vraag naar de waarde der mensen is ons allen concreet en dringend gesteld tijdens de oorlogsjaren en komt dan ook telkens te voorschijn in de literatuur die zich daarmede bezig houdt. In die zelfde tijd was voor zeer ernstige strafgevallen de poëtische benaming ‘Nacht und Nebel’ in sommige kringen zeer bekend. Het is wellicht vreemd bij de afgeslotenheid der hermetische dichtkunst ook aan de omheining van concentratiekampen te denken maar het is niet uitgesloten, dat een dergelijke zonderlinge vergelijking resultaten oplevert die beide beter doen begrijpen en althans in een ander licht stellen.

Hoe verschillend de onderwerpen mogen zijn, het is de moeite waard na te gaan of zij niet in sommige opzichten meer op elkaar gelijken dan men in eerste instantie aannam. Alles wat in woorden uitgedrukt wordt getuigt ergens van, hoewel in de wijze van getuigen en de gekozen uitdrukking radicale verschillen mogelijk zijn. Vandaar dan ook, dat het geen zin heeft de literaire getuigenis in haar algemeenheid tot onderwerp te kiezen en bij voorbeeld de manier waarop het leven of de werkelijkheid in de letterkunde verschijnen in haar geheel te willen behandelen. Beter lijkt het mij iedere keer een bepaald geval te stellen en door middel van dit gegeven door te dringen tot een achtergrond die daarin belicht wordt. In elk detail onthult zich een geheel waartoe het behoort, terwijl het geheel zich alleen daarin, maar telkens ook in een ander, openbaart. Zo zou het mogelijk zijn algemene vraagstukken als het leven èn de letterkunde of het leven vàn de literatuur steeds opnieuw, maar ook steeds via andere onderwerpen, aan de orde te stellen. Hetzelfde verschijnt dan altijd op andere wijze.

In dat geval is het niet meer eenvoudig van een bundel of een boek te spreken. Bij een boek vloeien de hoofdstukken logisch uit elkaar voort en hangen zij noodzakelijk met elkaar samen; in een bundel verwacht men een lossere of in het geheel geen onderlinge afhankelijkheid der hoofdstukken, die eigenlijk zelfstandige grootheden zijn en niets met elkaar te maken hebben. Het laatste zou ik niet willen, het eerste durf ik niet wensen. Misschien is het zo, dat hier enkele onderwerpen in verschillend perspectief voorgesteld worden. Het hangt van hun plaatsing en de belichting af of men een gelijkenis aantreft dan wel voor de verschillen gevoelig raakt.