Het oude Nederlandsche lied. Deel 2

[p. 1667]

435. Men brand, men blaeckt.
(1569-1571)

Men brand, men blaeckt, men schend, men moort;
't arme volck, laes, rechte voort
lyd nu groot gewelt
en wort seer gequelt.
Noyt dack van regen so druypen men sag,
gelyck men 'tvolck weenen siet al den dag.

[p. 1668]

 

Rechtvaerdig Heere! siet ons aen

 

en wil de tranen toch ontfaen

 

in een vat,

 

en thoont, dat

 

Ghy dierbaer hebt de onnoosel ziel,

 

die u steedts, suchtende, te voet viel.

Tekst en Melodie.

Valerius, Neder-landtsche gedenck-clanck, 1626, bl. 30, ‘stem: Engelsche Daphne’. Valerius teekent aan: ‘Anno 1568 heeft de Prins van Orangien gedaen syn eerste tocht na 't Nederlandt, maer onberichter sake gescheyden’, en schrijft verder: ‘De Spanjaerden (hebbende geweest eerst vol schricx / mi siende haren vyand / sonder slag of stoot verstroyt) bedryven hier over binnen Brussel groote vreucht met tournoyen en̄ vieren; latende ondertusschen d' arme Nederlanden vol van oproer ende moord... In somma de jaren 1569 / 1570 ende 1571 zijn seer uytnemende bedroefde tijden geweest / de gantsche Landen door’. - Zie John Lothrop Motley, De opkomst der Nederl. Republiek, vertaald onder toezigt van Dr. R.C. Bakhuizen van den Brink, 2^de druk, 's-Grav. 1860, II, bl. 386 vlg.

Zelfde melodie I. Starter, Friesche lusthof, Amst. 1627, bl. 155, met stemaanduiding: ‘When Daphne did from Phoebus fly’, aanvang van het door Valerius vermelde en hier door Starter nagevolgde Engelsche lied. Dit laatste is te vinden bij W. Chappell, The ballad literature, I, bl. 338. Starter's navolging moet zeer populair geweest zijn; men vindt ze terug o.a. in Het Brabands nachtegaelken, Brussel, 1656, bl. 99, - eene eeuw later in Delfschen Helicon, Amst. 1720, bl. 93, in Thirsis minnewit, Amst. c. 1726, III, bl. 102, en in de XIX^de eeuw onder nr. 99 van de losse bladeren gedrukt te Gent door Van Paemel. Ziehier de zangwijs volgens Starter:

[p. 1669]

Doen Daph - ne d' o - ver - schoo - ne Maeght
Van A - pol - lo haer vlucht nam ten Bos-sche-waert in /
En van hem snel werd nae - ge - jaecht,
Hij liep en riep vast: O schoo - ne God - din!
Toeft wat / toeft wat / weest niet ver-bol - ghen /
Ey waer - om loop - je? iou sel-ven be - sind:
Leeu - wen / noch Bey - ren / noch Ty - gers dy vol-ghen;
Maer 't is A - pol - lo die u soo be-mind:
Wild u er-bar-men yet / Acht ghy mijn ker-men niet?
Laet ghy mijn God-heyd dan in - de ly?
Hebt deer-nis / ô Daph-ne! hebt deer - nis met my.

Als stem wordt ‘Doen Daphne’ aangehaald o.a.: Haerlemsche winter-bloempjes, 1651, bl. 157, voor: ‘Ach waerde lief, ach zydy doodt?’; - Elisabeth van Wauwe, Geestelyck maeghden-tuyltjen, (1708), Antw. 1722, bl. 48, voor: ‘Als Jesus sou na Jerusalem gaen’; - Kers-nacht en de naervolgende dagen, Antw. z.j., bl. 63, voor: ‘Een nieuwen hemel fraey door licht’; - Krul, Pampiere wereld, 1644, IV, bl. 66, stem: ‘Als Daphne d' overschoone, etc.’, voor: ‘Juffrouw! waerom is 't dat gy vlied’.

Op hare beurt gaf Starter's navolging aanleiding tot eene vergeestelijking die bijval genoot en die gevonden wordt, zonder wijsaanduiding, doch met de melodie volgens Starter, in Stalpaert's Extractum catholicum, Loven 1631, bl. 567. Wij laten de eerste strophe ter vergelijking volgen:

Als Jola d' onberade maegd,
van Iesus haer vlucht nam ter wereld-waerd in,
en van hem snel wierd na-gejaegt
al loopende, roepende: ‘schoone goddin,
toeft wat, toeft wat, weest niet verbolgen;
ey, waerom loopje dus tegen de wind?
Leeuwen, noch beeren, noch tyg'ren u volgen,
maer het is Iesus die u zoo bemind.
Wilt u erbermen iet;
acht ghy mijn kermen niet?
Laet ghy mijn liefde dan inde ly?
Hebt deernis, o Jola, hebt deernis met mij.’

Stalpaert's vergeestelijking werd herdrukt o.a. in Het Paradys der geest. en kerck. lof-sanghen van Tneodotus, uitg. 1648, bl. 662, op de wijse: ‘Doen Daphne enz. ofte U oordeel aenden Koning geeft’. - ‘Als Jola’, enz. wordt aangehaald als zangwijs: Den singende zwaan (Antw. 1655, 1664), Leyden 1728, bl. 165, voor: ‘Nu is verweckt uyt 't graf den Heer’. - In een artikel over Stalpaert spreekt Jos. A. Alberdingk Thijm, Volks-almanak voor Nederlandsche Katholieken, Amst. 1853, bl. 132, van de tot volksliederen overgegane en ‘onder de Nederlandsche Katholieke Familie nog zeer wel bekende’ schoone zangen: ‘Sulamite, keert weder’, - ‘Als Jola de onberaden maagd’, enz.

Verder treft men de melodie aan in de volgende verzamelingen: Stalpaert, Gulde-iaers feest-dagen, Antw. 1635, bl. 30, ‘stem: Doen Daphne’, enz., voor het

[p. 1670]

voorzeide lied: ‘U oordeel aenden Koning geeft’; - Theodotus, t.a.p., bl. 113, voor het laatstgenoemde lied: ‘U oordeel’, enz.; - Evangelische leeuwerck, Antw. 1682, I, bl. 16, ‘wijse: Doen Daphne. - Als Jola d'onberade maeght’, voor: ‘Joannes in de vangeniss’; - J. van Lodensteyn, Uyt-spanningen, Amst. 1695, bl. 247, ‘op den trant van Daphne’, voor: ‘Out Alpisch wijdvermaard gebergt’; - Den singende zwaan, bl. 48, voor: ‘Komt hier, komt hier, het is nu tijd’;- H. Sweerts, Innerlykke ziel-tochten, 4^de uitg., Amst. 1702, bl. 33, ‘toon: Dafne’, voor: ‘O mensch die graag ter gastmaal zijt’. - Eene bewerking van de zangwijs: ‘Doen Daphne, etc., ghestelt 13 May 1662’, komt voor, bl. 23 van het beiaardboek berustend op het Gentsch archief, terwijl eene fraaie klavierbewerking door Giles Farnaby te vinden is in The Fitzwilliam virginal book, Dl. XIX, 1895, bl. 12.

Chappell duidt als bronnen aan voor de melodie: Valerius, Starter en The dancing-master, 1650-1690, en geeft de volgende lezing:

When Daph - ne from fair Phoe - bus did fly,
The west wind most sweet - ly did blow in her face,
Her silk - en scarf scarce sha - dowd' her eyes,
The God cried, O pi - ty! and held her in chace.
Stay, Nymph, stay, Nymph, cries A-pol - lo,
Tar - ry, and turn thee, Sweet Nymph, stay,
Lion nor ti - ger doth thee fol - low
Turn thy fair eyes, and look this way.
O turn, o pretty sweet, And let our red lips meet:
O pi - ty me, Daph - ne! pi - - ty, me,
O pi - ty me, Daph - ne, pi - - ty me!