Vertelling en mijmering

[p. 210]

Levenswenken.

Je commencerai à décliner le jour que je serai content de moi.

Dit gezegde van Henri Regnault, den schilder van generaal Prims portret, is een van de diepzinnigste, die er biologisch geuit zijn. Eene verklaring daarvan te geven is niet gemakkelijk. Het juiste van het gezegde ligt niet in de oppervlakkige reden, dat na de voldoening een stilstand intreedt, maar in het verderfelijke van den bewegingsreflex van de voldoening. Deze zoude moeten worden aangetoond bij eene explicatie, doch dit is ondoenlijk en het is daarom niet aan te raden de geesteswerking te analyseeren. Wel kan de proef worden gedaan: dan kan er zorgvuldig door den geest des menschen worden gewaakt en toegezien of het gezegde inderdaad de waarheid bevat. Zoodoende kan de waarheid van het axioma worden bereikt, want indien het niet bewijsbaar is, zal het toch wel axioma moeten worden genoemd.

In den zielstoestand van de opkomende tevredenheid zal dus vlug verder moeten worden gestreefd, opdat de geest zich niet in stilzitten vermeie en het vermeien niet voortdurend aangroeie, zoodat een teruggang plaats hebbe, die misschien een verdere achteruitgang is, dan de vooruitgang geweest is.

Doch van den anderen kant zal er moeten worden gewaakt, dat de geest bij ontevredenheid over zich zelven niet te ver afdale in de kille rillingen van het berouw. Hierbij worde herinnerd aan het gezegde van Stendhal: Il ne faut jamais se repentir, dat ik eens op eene wandeling te Bussum uit den mond van den schilder Henri de Groux mocht vernemen. Als een vlammende dreiging staat dit gezegde van Stendhal, doch het lijkt mij minder volkomen juist, dan dat van Henri Regnault, dat dat van Stendhal verre weg in een multipliciteit van geestesbeweging en diepte overtreft. Het komt hier aan op de herstellende reservekrachten, die het kwaad dienen te

[p. 211]

neutraliseeren en te verdrijven, daar waar het zich in de ziel zou willen vestigen. Hier door namelijk geschiedt de loutering, die de regeneratie bewerkt.

Tevredenheid en berouw beiden houden den vooruitgang tegen, wanneer zij namelijk een zekeren graad van intensiteit overschrijden, en er is steeds gevaar dezen graad te bereiken. Tevredenheid is gevaarlijker dan berouw, omdat de omringende zielekrachten daar bij meer hulpeloos zijn. Tevredenheid in haar hoogsten graad leidt tot zielezelfmoord. Berouw in sommige gevallen tot den moord van het lichaam. Overmatige tevredenheid is een bedekt werkend gift; overmatig berouw een meer openbaar zich vertoonend wegteren. Beide moeten in die banen worden geleid, van waar zij zelf als motoren de ziel kunnen voortstuwen. Dat zijn de richtige banen, andere zijn de verkeerde, de kromme, die ten ondergang voeren. Noch de tevredenheid, noch het berouw, mogen een hoogte bereiken, waar zij de daadkracht vernietigen. Deze moet haar stof zuigen uit hen, die zijn als de wortels van een nieuw opgroeienden boom. Zij kan dit alleen, wanneer het diep-in levende ik zijn integraliteit heeft kunnen bewaren.

Dit zijn slechts redeneeringen, die approximatief de beide zielebewegingen in hun werking aantoonen. Regnault, toen hij zijn bewering uitsprak, heeft dit op een moment van intuïtie gedaan en zoo kan ieder slechts op zekere momenten tot het inzicht komen. Het aanschouwelijke begrip van de waarheid van het gezegde is niet te geven en kan niet door definities worden verduidelijkt.

Tevredenheid door eigen zielewerking teweeggebracht, uit eigen conclusies afgeleid, is misschien nog gevaarlijker, dan de lof van anderen, die tevredenheid opwekt, want men gelooft zich zelf meestal geheel, terwijl men de andere menschen slechts ten halve vertrouwt.

* _* *

[p. 212]

Vermijd dus stil te staan bij uwe tevredenheid, en laat uw geest ijlen naar nieuwe actie-velden. Vlucht de behagelijkheid. Wanneer gij er in afdaalt, rijs spoedig omhoog; want in die diepte zoudt gij verdrinken. Hier zij het ondeelbare moment gekozen bij het opkomende bewustzijn, dat er voor u iets lofwaardigs gebeurd is. Vlucht liever den lof, want hij is somtijds het wapen, waarmede men u tracht te vernietigen. Vlucht ook den blaam, maar den lof meer dan deze. Door den lof wil men u tot stilstand drijven. Hij is een der noodzakelijke ingrediënten in het wereldbewegen van de algemeene menschenziel, die een geheel vormt, waaraan gij door fijne draden zijt verbonden van uit uw individueel bestaan en waarvan ge dus een deel zijt.

Aan den uitbundigen lof stel de minachting op het juiste moment in den weg. Niet de lawaaierige minachting, die weer naar de eeuwige reactie in het leven roept, maar de verborgen geringschatting en onverschilligheid bij de omringende zielsaanvallen der andere menschen. Want aanvallen doet ieder mensch, die met u in verbinding treedt; het zij dan ten goede, het zij dan ten kwade en alle contact is een bedekte strijd. Zonder strijd geen leven en zonder leven geen strijd. Leven is strijd, leven is zich bewegen. Het zich bewegen is de strijd tegen den dood, tegen den stilstand. Doch laat op het juiste oogenblik de liefde fijn druppelen in uw geest en gevoel. Stort de olie der liefde over de golven van uwe sensaties; dit is de beste manier om ze tot bedaren te brengen. Aldus worden zij getemd, en verloopen in de zee van het Goede.

Laat de liefde groeien en aan dien groei geen einde komen. Zij alléén behoeft niet te worden bedwongen. Alleen dan moet zij in andere banen worden geleid, wanneer zij voor grootere liefde moet plaats maken. Om der wille van de liefde spaar uwe liefdekrachten. Liefde is het passieve bewegen der menschenziel door de ruimte, een bewegen naar God toe.

[p. 213]

Het verlaten der passiviteit van de liefde is gevaarlijk. Alle opzet bij menschelijke bewegingen leidt naar het kwaad.

Wij leven nu op een tijdstip van liefdeloosheid. Dit is zelfs het groote kenmerk van dezen tijd. De liefdebronnen zijn op het oogenblik in het heelal voor ons menschen droger, dan zij waren vele jaren geleden. Dit toonen de sociale bewegingen. Even als aan de vlekken, die zich nu en dan vertoonen op de zon, kunnen wij, menschen, misschien weinig aan die uitdroging doen, want wij staan voor een groot gedeelte van onze ziel onder den invloed der algemeene werkingen in het Universum.

Doch men versta wel: de eigenlijke tevredenheid is niet te verwerpen. Die kan Regnault ook niet bedoeld hebben. Het stabiele van de tevredenheid moet worden bereikt; niet dat zelfbehagen, dat overgaat in een trilzieken toestand. Tevredenheid op zich zelf is verwant aan vrede en niets is beter voor de menschenziel dan de vrede. Hij is het onbewuste geluk: te verkiezen boven het bewuste geluk. De stichter der Benedictijnerorde wist het zeer goed en stelde het woord Pax als wachtwoord voor zijne leerlingen.

Het Fransche woord content komt van contendere te zamen spannen of continere, te zamen houden. De ziel zich houdend te zamen: dat is le contentement. Let wel op het verschil van het Fransche woord met het Nederlandsche. Bij dit laatste is het hooge ideaal de vreedzame passiviteit. Bij den Franschman is het de sterke wil, die de ziel te zamen houdt. Het zwaartepunt van het zielsbewegen is dus verplaatst. Bij den Hollander is het individu ontlast, terwijl de Franschman de volle verantwoording blijft dragen. Bij dezen is er geen overgave, maar de doorgevoerde spanning van den willenden mensch. Wij hebben hier een staaltje van het onderscheid van beide nationale karakters, dat in die twee woorden tot uiting komt. Zij zijn gegrond op twee verschillende wereldbronnen. Die karakters hebben de twee woorden ge-

[p. 214]

maakt. Doch die woorden dresseerden weer als wisselwerking de twee verschillende geesten.

Eene lichte tevredenheid moet er zijn, want zonder deze vervalt gij in eene verwerpelijke onrust, die uit den booze is. Regnault, toen hij met zijn gezegde de tevredenheid gevaarlijk achtte, doelde op die, welke tot verdieping overslaat en uit welken put het soms moeilijk is naar boven te komen. De verdieping van gedachten en van de gevoelens is namelijk een gevaarlijke toestand. Zij, de verdieping, de dikwijls zeer geprezene zielstoestand, die vaak het kenmerk van eene groote persoonlijkheid kan worden genoemd, is bij den geest van een mindere soort gevaarlijk. De krachten tot verdieping moeten aanwezig zijn en niet kunstmatig gewild. Zelfs bij het niet kunstmatig willen moet er voor worden gewaakt er niet onvoorziens in te vervallen, wanneer het zelfbedwang ontbreekt en de teugels der persoonlijkheid worden losgelaten.

Ninsistez-pas. Kom niet telkens terug op het eenmaal verklaarde. Hij, die te veel bewijst, bewijst niets. Dat wil niet zeggen, dat objectief de gronden daar voor zouden beginnen te ontbreken, maar de subjectieve overtuiging bij hem, die u aanhoort, zou kunnen verzwakken. Want alles gebeurt slechts éénmaal in het leven. De feiten ijlen en spoeden zich voort. 'Gedane zaken nemen geen keer', zegt het spreekwoord. Zij worden ook niet twee maal gedaan. De lichtzinnigheid is over het algemeen te prijzen, want zij maakt het bestaan licht, dat wil zeggen: zonnig en dat wil ook zeggen: niet zwaar. Zij doet ook de lichamelijke krachten zich voegen in het wentelende wereldgebeuren. Zij kan zijn de noodzakelijke schakel van de keten der evenementen. Goethe sprak reeds van den holden Leichtsinn. Wel is Goethe niet voor allen en iedereen de levenskunstenaar, naar wiens lessen zij hunne daden kunnen richten; want zijne daden pasten bij zijne natuur en karakter, dat eene uitzondering was onder de men-

[p. 215]

schen: Eerder zou Montaigne voor een grooter aantal kunnen dienen als gids. Doch dikwijls moet er worden geluisterd naar den grooten Duitscher; menigeen kan hij zijn ten voorbeeld.

Het is dus raadzaam te vluchten de verdieping der sentimenten, wanneer zij niet kunnen worden gedragen en omvat door de persoonlijkheid. Laat dan voortijlen uw ziel met hare bovenlagen, gij zult dan komen tot den vollen vrede en rust.

Dit alles is een zoeken en tasten rondom het gezegde van den schilder Regnault. Bewijzen doen deze gedachten het niet, doch zij wijzen in de richting. Regnault zelf had het niet kunnen bewijzen, wanneer hij het had getracht te doen; doch de waarheid daarvan heeft hij zeker aanschouwd in een helder oogenblik van zijne intuïtie.

1921.