Brieven over verscheide onderwerpen. Deel 5

[p. 85]

Derde brief.

Verdeeling van het minnedicht.

Toen Wieland ⁽¹⁾ zijnen Lezeren vertelde, dat 'er eigentlijk drieërleie soort van Liefde ware, moest hij, naar mijne gedachten, gezegd hebben, dat de waare liefde tweeërlei voornaame verbasteringen ondergaan konde, te gevaarlijker, om dat ze beide haar den schijn der waare liefde overlieten.

Daar ik in deezen brief u eenige handleiding wilde poogen aantebieden, om het Minnedicht te rangschikken (want in de daad, men kan de stukjes van Anaoreon en Ovidius, van Hooft, Poot en Klopstock, om maar iets te noemen, schoon alle Minnedichten, niet wel tot eene klasse brengen) en ik levendig gevoel, hoe moeilijk het hier zij, ook maar als in 't ver-

(1) Agathon I Th. 5 B. 2. Kap.

[p. 86]

schiet bepaalingen te maaken, zal ik liefst 's mans gedachten hier vooraf opgeven. Zij zullen mijne verdeeling van 't Minnedicht licht bijzetten.

Als de Schrijver der Bevalligheden de liefde tot drie soorten brengt, is de eerste bij hem de eenvouwige, dierlijke natuurdrift der beide Kunnen tot elkander. Zij gelijkt, zegt hij, die soort van liefde, welke een weltoebereide Rostbeef een' mensch inboezemt, die eenen goeden eetlust bezit.

De tweede is eene liefde van sympathie, eene harmonie der harten, eene geheime verwantschap der zielen, welke zich voor de zodaanigen, die haar bij eigen ondervinding niet kennen, onmooglijk recht beschrijven laat; eene liefde, aan welk het hart en de geest meer aandeel nemen dan de zinnen, en welke mooglijk de eenige soort van verbinding is, die, indien ze algemeen zijn kon, in staat ware, om aan stervelingen eenig begrip te geven van de verbindtenissen en genoegens der hemelsche Geesten. Deeze, zegt Wieland, is de volstrekte tegenvoeteling van de eerste.

Eindelijk is de derde soort die liefde waarin de beide voorige soorten zich in elkander smelten; die liefde, welk de de zin-

[p. 87]

nen, den geest en het hart te gelijk betovert; de herftigste, de aantrekkelijkste, en de gevaarlijkste van alle hartstochten.

Gij ziet terstond, dat onder deeze drie zogenoemde soorten de tweede alleen de waare Liefde zij, en de Man, die ons met zo veel nadruk op eene andere plaats van zijne schriften verzekert, dat de vertedering der Liefde de Deugd voordeeliger is, dan men gewoonlijk denkt, dat de eerste, om zich zelven gelijk te blijven, volstrekt geene liefde moeten noemen. En wat de laatste betreft, zij is eigentlijk geene soort van Liefde op haar eigen, om dat de vermenging, die Wieland hier droomt, onmooglijk, naar zijne eigen uitdrukking als antipode, onmooglijk is. Het is zeer mogelijk, dat de deugd en ondeugd, de waare liefde en de dierlijke wellust, beurteling het zwakke menschelijk hart, daar zo veele uitwendige omstandigheden op invloeien, beheerschen; maar vermengen laaten ze zich wel niet. Zijne laatste soort is eenvouwig het geval, waarin de wellust somtijds de liefde overschreeuwt, en somtijds weder door de liefde overwonnen wordt; waarin nu eens het hart en de geest het gebied over de zinnen in handen hebben, dan weder de zinnen het

[p. 88]

hart en den geest in slavernij houden; in de daad een gevaarlijke toestand voor den mensch, die, als 't ware, de grenzen van de deugd en van de ondeugd voor zijne oogen verbergt, en hem meenigwerf waanen doet aan de Hemelsche Venus te offeren, terwijl hij de loutre aardsche met onbekrompen handen wierook toezwaait. De middelste wordt alleen met recht Liefde genaamd; zij is in den grond de waare Liefde; zij behoort niet tot de Engelen, maar geheel tot den Mensch; de zinnen deelen in haare zaligheid; maar zij deelen 'er zo in, dat het hart en de geest altijd den boventoon houden, en aan de zinnen, om zo te spreken, den beker van derzelver geneuchte toereiken.

Zo wij inmiddels deeze rangschikking aannamen, zoude het gemaklijk zijn het Minnedicht te verdeelen, en ieder van deeze soorten van liefde had dan het zijne. Tot de eerste zouden dan behooren die onreine voortbrengselen van het menschelijk hart of vernuft, welke bij alle beschaafde Volkeren niet dan te veel aan te treffen zijn, en die ze in de daad Minnedichten, Poësie erotique, of iets diergelijks noemen. Bij de Romeinen kunnen wij 'er modellen genoeg van vinden; het bekende: Aestus eras & c. van

[p. 89]

Ovidius en soortgelijken hebben alle aanspraak om in deezen rang geplaatst te worden. Deeze gevaarlijke kunststukken, te gevaarlijker naar maate ze, als kunststukken beschouwd, schooner zijn, ontvangen door hunne kieschheid zelve een doodelijker vergift; zij verheffen het dierlijke in den mensch, en poogen 'er den Engel onder te doen stikken. Verwerpen wij, uit achting voor de waare Liefde, deeze ongelukkige produkten der kunst uit den rang der Minnedichten! Het Hoerenlied kan de rampzalige verdienste hebben van door het gevoel voortgebragt te zijn; maar het is dat gevoel niet, daar wij onze waarde bij afmeeten, dat ons onder de aanlokking eener edele daad zachtkens toefluistert: o Mensch! gedenkt dat gij onsterflijk zijt!

Den jongen Dichteren, die, door eene verkeerde ⁽²⁾ en ontijdige navolging der Ou-

(2) Ik noem eene verkeerde navolging der Ouden, wanneer wij hen daar ter plaatse navolgen, waar ze geene navolging verdienen. Hunne schoonheden kunnen wij niet te veel bestudeeren, niet te veel met smaak ons eigen poogen te maaken, maar hunne dwaalingen zijn zeker onze navolging onwaardig. Wie zou het, bij voorbeeld, in 't hoofd krijgen, om willens eene feil tegen de natuurkunde te begaan, omtrent iets, dat toen niet, en thans zeer algemeen bekend is, uit zucht om de Ouden natevolgen? Is het met de zedekunde anders geleegen? Wij zullen vervolgens gelegenheid hebben, om in de heerlijke en zekere uitzichten op de onsterflijkheid eene nieuwe bron van schoonheid voor het Minnedicht te vinden, die voor een edel, zijne waarde gevoelend, en waarlijk beminnend hart alle andere schoonheden oneindig overtreft. Zien wij de Ouden de kunst af, om met het geen wij weten en bezitten als Dichters dat voordeel te doen, dat zij met hun licht en met hunne kundigheden als Dichters gedaan hebben; maar leeren wij nimmer van hun, groote talenten te misbruiken. In het eerste geval alleen zullen wij waare navolgers der Ouden zijn.

[p. 90]

den, geneigdheid voelen om hunne talenten in dit vak te doen schitteren, biede ik ter nadere overweging de volgende plaats uit Sulzer ⁽³⁾ aan:

‘Liefde, in ruuwe of door wellust verwilderde menschen, die enkel op eene woeste bevreediging der ligchaamlijke behoefte mikt, kan, naar den toestand der omstandigheden, in eenen hoogstgevaarlijken hartstocht uitbarsten, en bij uitstek verderflijke gevolgen na zich sleepen.

(3) Allgem. Theor. der Schön. Künst. 3 Th. Art.Liebe.

[p. 91]

Deeze door behulp der schoone kunsten nog meer aantezetten; in het reeds verteerend vuur nog meer olie te gieten, is het schandelijkste misbruik, waar aan zich de Dichter en Schilder maar al te dikwerf schuldig maaken. Voor werken, die bloot tot laagen wellust aanprikkelen, laaten zich hoe genaamd geene verschooningen inbrengen, die bij verstandige menschen den geringsten indruk zouden hebben. De dierlijke aandrift, voor zo ver haar de Natuur behoeft, is bij menschen, die hun temperament niet door buitensporigheden vernield hebben, altijd sterk en levendig genoeg; dus is het dwaasheid haar boven haar doeleinde aantevuuren: maar voor verworpen Wellustelingen te arbeiden, vernedert den Kusntenaar. Wie zou, zonder van schaamte te bloozen, zich tot een' dienaar van zulke, onder het Dier verzonken, menschen maaken, al waren ze dan ook van den hoogsten stand?’

Tot de tweede zouden wij dan het waare Minnedicht kunnen brengen, de stukjes van Petrarcha op Laura, bij voorbeeld; van Klopstock op Cidli, en alle die beminlijke Gedichtjes, die ons de Liefde als de volmaakst-

[p. 92]

er van ons wezen, als de eeuwige Gezellin der Natuur en Onschuld doen kennen, en ons door dezelve op beiden doen verlieven, tot beiden te rug brengen.

Tot de derde, die halve Minnedichtjes, halve hoerenliederen, welke ongelukkig geen gering vak in de Dichtkunst der mee te beschaafde Volkeren beslaan. Zo zijn verscheiden gedichten van Oviduis, Tibullus, Catullus; zo zullen de versen van Abelard op Eloïze geweest zijn; zo zijn verscheiden Minnedichten onder ons, die ik u echter niet verkies nader op te geven. Tot de besten nog van deeze soort behoort Poots Beddepraat tusschen Mars en Venus.

Maar gij voelt, mijn Vriend! dat hier de zaak niet mede afgedaan is, en dat wij, naar Wieland, dan eigentlijk maar eene soort van waare Minnedichten zouden bezitten; behalven dat 'er altijd nog bijzondere soorten overig zouden blijven, die zich volstrekt tot geen van de drie genoemden laaten brengen; de anacreontische Lierzang, bij voorbeeld; ik meen die losse, als 't ware, daarheen geblaazen bloempjes, die meer de rust dan de onrust van 't hart voortbragt, en welke eer eene stille, dan eene door hartstochten beroerde ziel verraaden.

[p. 93]

Liever zoude ik het Minnedicht tot de drie volgende soorten bepaalen. Denk ze zelf eens door, mijn Vriend! Want ik biede ze u alleen als een idé van mij aan, dat u mooglijk op iets beters zal helpen. Alles laat 'er zich, dunkt mij, redelijk wel in schikken, en ten minsten wordt het door onze voorige aanmerkingen over de liefde in verschillende eeuwen en onder verscheiden volkeren niet wedersprooken.

Tot mijne eerste klasse brenge ik den zachten Minnezang, en daar verstaa ik dan door die lieve stukjes, die niet zo zeer door de liefde zelve, als wel door haar voorgevoel, door de vatbaarheid voor de liefde, ingegeven werden.

Tot mijne tweede behoort het nationaale Minnedicht, dat ieder Volk bijzonder bezit, en 't welk niet door de liefde, zo als ze overal en in alle tijden een was, maar door de liefde, naar het karakter en de zeeden van ieder volk en in elke eeuw berekend, voortgebragt wordt.

En eindelijk tot mijn derde, het hooge Minnedicht, het Minnedicht bij uitnemendheid, de zucht der waare, onverdeelbaare, zich zelve altijd gelijkblijvende Liefde.

Ik zal mij nader verklaaren, en mijne ge-

[p. 94]

dachten voor u poogen te ontwikkelen. Laat mij met den zachten Minnezang een' aanvang maaken.

'Er zijn harten vatbaar voor de Liefde, en die 'er als 't ware het voorgevoel van bezitten, zonder dan nog een bepaald voorwerp te beminnen ⁽⁴⁾ Ze zijn kenbaar aan de volgende trekken. In die vormende jaaren van het leven, waarin alles nog om ons heen lagcht en speelt, trekt hen de Natuur met een onwederstaanbaar geweld aan zich. Zij beminnen de velden, en alle de tooneelen, die de Lente hun aanbiedt; maar

(4) Zo zingt Klopstock in de schoone Elegie, die künstige Geliebte betijteld:

Ach! warum, o Natur, warum, unzärtliche Mutter,

Gabst du zu dem Gefühl mir ein zu biegsames Herz?

Und ins biegsame Herz die unbezwingliche Liebe,

Daurend Verlangen, und ach keine Geliebte dazu?

Zo zegt J.G. Zimmerman, van de Eenzaamheid spreekende: Welhaast stortte ik in uwe droefgeestige stilte de beweegingen uit van mijn gevoelig hart, en roemde mijn geluk in de liefde van eenig geliefd voorwerp: of zuchtte naar de lonken van eene andere, wie ik onbekend was; of schilderde voor mijn verhitte verbeelding het beeld van haar, die ik nimmer gezien had.’

[p. 95]

geene zo uitsluitend als de sombere bosschen en ruischende watervallen. Hier slijten ze hunne meest geliefkoosde uuren; hier breidt zich hun gevoel uit; hier verfijnt het zich om duizend gewaarwordingen te kunnen genieten, die over het gros der stervelingen heen waaien, maar die hem meer met den adel hunner natuur gemeen maaken, meer naar hooger genoegens doen dorsten ⁽⁵⁾. Hunne verbeeldingskracht wordt van lieverlee aan 't werken gebragt; maar met de kalmte en zachtheid van de beek, die aan hunne voeten murmelt. 't Is de natuur zelve,

(5) Zou men tot deeze, voor zo veele stervelingen verloorene, zo ligt op de lijst van het dolle sentimenteele gezette, gewaarwordingen, de volgende van den straks genoemden Dichter niet mogen brengen:

Ich bin redlich! Mir gab die Natur Empfindung zur Tugend;

Aber mächtiger war, die sie zur Liebe mir gab.

Zu der Liebe, der Tugenden schönsten, wie sie den Menschen

In der Jugend der Welt stärker und edler sie gab.

Alles empfind ich von dir; kein halb begegnendes Lächeln;

Kein unvollendetes Wort, welches in Seufzer verflog;

Keine stille mich fliehende Thräne, kein leises Verlangen,

Kein Gedanke, der sich mir in der Ferne nur zeigt;

Kein halb stammelnder Blick voll unausprechlicher Reden,

Wen er den ewigen Bund süsser Umarmungen schwört;

Auch der Tugenden keine, die du mir sittsam verbirgest,

Eilet mir unerforscht und unempfunden verbey!

[p. 96]

die hen voorbereidt tot de liefde ⁽⁶⁾, die de bosschen voor hunne verbeelding met Nimfen bevolkt, en Velden met Herderinnen. Rusten ze aan het oevergras eener beek, eene Beminde, het ideaal, dat hun donker, maar voor hun hart zeer kenbaar,

(6) Daar ik in een onderwerp, als dit is, altijd meer houde van de natuur zelve te doen gevoelen, dan van te redeneeren, zult gij nog twee aanhaalingen uit de eigen künftige Geliebte voor lief moeten nemen.

- Erwacht mit unsterblicher Sehnsucht

Wie sie mein Herz mir empört, dir die starke Natur?

Was sagt dieser erseufzende Mund? Was sagt mir diess Auge,

Das mit verlangendem Blick sich gen Himmel erhebt?

Was entdeckt mir diess tiefere Denken, als sähst du ihn vor dir?

Ach, als sänkst du ans Herz dieses Glücklichen hin!

[p. 97]

voor oogen zweeft ⁽⁷⁾, spiegelt zich aan hunne zijde in 't kristal of spreekt met de golfjes, die langzaamer schijne voorttespoeien. Overdekt hen de schaduw der Wouden, het eigen ideaal heeft 'er hen in verzeld; het zucht in de koeltjes, wappert in de telgjes, klaagt in den Nachtegaal. Soortgelijke harten zijn geschapen voor de Liefde, schoon ze dan ook nimmer een bepaald voorwerp beminden, en dit voorgevoel sterker of flaauwer, edeler en vrijer of meer naar den smaak der tijden verwrongen, brengt den zachten Minnezang voort. Hij is nu eens enkel bevallig en teder, zo als de meeste stukjes van Anacreon; b.v.:

Van waar gij, lief Duifje?

Van waar zo ter vlucht?

De geur van uw wiekjes

Bewijrookt de lucht.

(7)

Oft um Mitternacht wehklagt die bebende Lippe

Dass, die ich liebe, du mir immer unsichtbar noch bist!

Oft um Mitternacht streckt sich mein zitterndar Arm aus,

Und umfasset ein Bild, ach, das deine vielleicht!

Wo, wo such ich dich? wo werd ich endlich dich finden,

Du, die meine Begier, stark und unsterblich verlangt

[p. 98]

 

Wie schonk u dien balsem?

 

Wie zijt ge? Waar heen? . . .

 

Anakreon zendt mij

 

Naar zijne Climeen',

 

Die thans alle harten

 

Beheerscht door haar schoon.

 

Anakreon heeft mij

 

Gekogt van Dioon';

 

Hij gaf haar een liedje

 

En kreeg mij ten loon.

 

Nu dien ik mijn' Meester

 

En heb hem zo lief!

 

Gij ziet, ik bezorg nu

 

Voor hem deezen brief.

 

Dan laat ik, dus sprak hij,

 

Wel spoedig u vrij;

 

Doch, schoon hij mij losliet,

 

Toch bleef ik hem bij.

 

Waarom zou ik zwerven

 

Door 't veld en in 't woud

 

En eeten in 't wilde

 

En schuilen in 't hout?

 

Neen! liever bewoon ik

 

Anakreons schoot

 

En pik uit zijn vingers

 

De kruimeltjes brood,

 

En lep uit zijn' beker

 

Verkwikkenden drank.

 

Dan spring ik en klapwiek

 

Uit vrolijken dank.

 

En sprei om zijn' schedel

 

Mijn vleugeltjes uit,

 

En, wil ik gaan slaapen,

 

Ik rust op zijn luit.

[p. 99]

 

Nu weet gij het alles,

 

't Is tijd om te gaan;

 

Geen raaf zou meer klappen,

 

Dan ik heb gedaan! ⁽⁸⁾

dan weder eene zachte droefgeestigheid ademende, zo als het volgende lieve gedichtje van Florian:

Vous qui loin d'une amante
Comptez chaque moment,
Vous qui d'une inconstante
Pleurez le changement,
Votre destin funeste
Pour moi seroit un bien;
L'espoir au moins vous reste:
Il ne me reste rien.

(8) Wij geven hier de Vertaaling van den Heer P. Nieuwland, zo als ze in zijne Gedichten te vinden is. Wie eene meer letterlijke Vertaaling mogt begeeren, slaa Batteux op Princ. de la Litt. Tom. 3. Trait. 6. Chap. 6. pag. m. 272. en zie hier het oordeel, dat hij over dit Liedje van den Griekschen Dichter velt: Autrefois on se servoit d'oiseaux pour porter les lettres. La colombe qui parle dans cette piéce, est un de ces couriers aîlés. Quelle naïveté dans son discours! que de graces! Quel agrément dans l'image qu'elle présente de sa vie, & de celle de son maître, de la douce liberté, qui régne chez lui! Mais ces beautés ne se démontrent point, il faut étre ne pour les sentir.

[p. 100]

 

J'aimois une bergère

 

Je possédois son coeur;

 

Mais hèlas! sur la terre,

 

Il n'est point de bonheur:

 

Il ressemble à la rose

 

Qui s'ouvre au doux zéphir;

 

Le jour qu'elle est éclose

 

On la voit se flétrir.

 

 

 

l'Objet de ma tendresse

 

A subi le trépas:

 

Beauté, grace, jeunesse

 

Ne la sauvèrent pas.

 

Je vais bientôt la suivre

 

Dans la nuit du tombeau;

 

Le lierre ne peut vivre

 

Quand on coupe l'ormeau.

nu een schalkachtig geestig, zo als veele stukjes van onzen grooten Hooft; b.v.

Roozemond, die lagh en sliep
Blies vijoolen uijt haer' lippen.
Pan die zagh 't, en ijlinks liep
Zoetjes op haer borsje knippen.
Mits dat hij zijn' duim liet slippen,
Viel een beez' van 't Moerbeilof;
Die 't recht op haer' boezem mikte.
Dies hij riep (want hij verschrikte)
Ach, ach, ach! de speen is of!

dan weder enkel naïf, zo als het favoriet stukje van Scaligerz bij Horatius:

[p. 101]

Donec gratus eram & c. en het volgende van Florian:

Ah! s'il est dans votre village
Un berger sensible & charmant,
Qu'on chérisse au premier moment,
Qu'on aime ensuite d'avantage;
C'est mon ami: rendez-le moi;
J'ai son amour: il a ma foi.

Si par sa voix tendre & plaintive
Il charme l'écho de vos bois,
Si les accens de son hautbois
Rendent la bergère pensive,
C'est encor lui: rendez-le moi;
J'ai son amour, il a ma foi.

Si, même en n'osant rien vous dire,
Son seul regard sait attendrir;
Si, sans jamais faire rougir,
Sa gaîté fait toujours sourire;
C'est encor lui: rendez-le moi;
J'ai son amour, il a ma foi.

Si, passant près de sa chaumiere,
Le pauvre, en voijant son troupeau,
Ose demander un agneau,
Et qu'il obtienne oncor la mère;
Oh! c'ést bien lui: rendez-le moi;
J'ai son amour, il a ma foi.

Nu eens de geheele natuur als bezielende en in betrekking tot de liefde vertoonende,

[p. 102]

zo als veel bij Poot, vooral in de Maan bij Endymion, en in zijn bevallig stukje: Hier heeft mij Rozemond bescheiden enz. Tot een voorbeeld zal ik u hier eenige onuitgegeven coupletten aanbieden:

Hoe vaak kwaamt ge in die stille dreeven,
O teder Westewindje! zweeven

Als Doris aan mijn zijde zat;

Hoe vaak bleeft ge aan de takjes hangen,
Om 't wordend zuchtjen optevangen,

Dat reeds een traan verraaden had!

Het Roosje, mild met daauw belaaden,
Ontsloot vergeefs de nuchtren bladen;

Het dartel Roosje bleef alleen!

Gij wapperde om de schoonste hairen,
Belust de parels op de gaêren,

Die langs den teêrsten boezem gleên.

Daar slonk het Roosje, neêrgezeegen,
Het uur van zijn verwelking tegen;

Maar Doris gaf 't zijn blosje weêr.

Haar boezem wiegt natuur in 't leven;
De Roos voelt naauw dien boezem beven,

Of Sephier strijkt op 't Roosje neêr.

Duld dat ik hier het allerliefste volgend versje van Hooft, wien ik in zijne Minnezangetjes zo graag uitschrijf, nog bijvoege:

[p. 103]

 

Klaare, wat heeft 'er uw hartjen verlept,

 

Dat het verdrietjes in vrolijkheidt schept,

 

En t'aller tijdt even beneepen, verdort,

 

Gelijk als een bloempjen, dat dauwetjen schort?

 

 

 

Anders en speelt 'er het windetje niet

 

Op Elzetakken en leuterigh riet

 

Als: lustighjes, lustighjes. Lustighjes gaet

 

Het watertje, daar 't tegen 't walletje slaet.

 

 

 

Ziet d'openhartighe bloemetjes staen,

 

Die u tot alle blijgeestigheidt raên.

 

Zelfs 't Zonnetje wenscht' u wel beter te moê,

 

En werpt u een lieffelijk ooghelijn toe. enz.

Dan weder schertsende en lagchende, zo als veel stukjes bij Cronegk, en het volgende van den Heer Staring bij ons:

Gij moeders,

Gij hoeders

Der bloeiende Jeugd,

Al kweekt gij, al preekt gij

De spijtige deugd:

Al keert gij,

Al weert gij

De listige Min

Van rijpende boezems,

Hij raakt 'er eens in.

[p. 104]

 

De kruiper

 

De sluiper

 

Waart zoetjes en zagt

 

In velden, in steden,

 

Bij dage, bij nacht!

 

 

 

Geen vuuren,

 

Geen muuren,

 

Geen bergen van steen,

 

Weêrhouden den schalkert

 

Hij slipt 'er doorheen.

 

 

 

Al sluiten

 

Hem buiten,

 

Met grendel en boom,

 

Benagelde poorten,

 

Al keert hem een stroom:

 

 

 

Twee lachjes,

 

Twee achjes,

 

Hij 's binnen de guit!

 

En duizend sermoenen. . . .

 

Hij is 'er niet uit!⁽⁹⁾

(9) Ik herinner mij hier een allerliefst antiek stukje over het eigen onderwerp, dat ons Göthe (zie van Deutsch. Art und Kunst) medegedeeld heeft en door hem voor een meesterstukje verklaard wordt. Vergelijk het een oogenblik met dat van Staring en gij zult uwen tijd, als Dichter, niet geheel nutteloos besteed hebben. Hier is het:

Ueber die Berge!
Ueber die Quellen!
Unter den Gräbern,
Unter den Wellen,
Unter Tiefen und Seen
In der Abgründe Steg
Ueber Felsen, über Höhen
Findt Liebe den Weg.

In Ritzen, in Falten,
Wo der Feurwurm nicht liegt!
In Höhlen, in Spalten,
Wo die Fliege nicht kriecht!
Wo Mücken nicht fliegen,
Und schlüpfen hinweg,
Kommt Liebe! sie wird siegen
Und finden den Weg!

Sprecht, Amor sey nimmer
Zu fürchten das Kind!
Lacht über ihn immer
Als Flüchtling, als blind!
Und schliesst ihn durch Riegel
Vom Tagstrahl hinweg.
Durch Schlösser und Riegel
Find Liebe den Weg!

Wenn Phönix und Adler
Sich unter euch beugt!
Wenn Drache und Tyger
Gefällig sich neigt!
Die Löwin lässt kriegen
Den Raub sich hinweg,
Aber Liebe wird siegen
Und finden sich Weg!

[p. 105]

En eindelijk, om niets meer te noemen, schoon ik deeze soort in de eerste plaats

[p. 106]

had moeten noemen, vol waare tederheid, maar door fijne zedelijke gevoelens veradeld. Onder de gedichtjes aan Elize van den Heer van Alphen vinden wij 'er eenigen, die hier toe behooren. Het volgende van Gleim moge ons thans tot een voorbeeld verstrekken:

Wenn Doris sich im Garten zeigt,
Singt Philomele, Zephir schweigt!

Wen sie an ihrem Blumen beet
Gedankenvoll spatsieren geht,
Stehn alle Blumen um sie her,
Als wenn sie Blumengöttinn wär,
Und sie in ihrer schönsten Pracht,
In der sie sie hervorgebracht,
Ihr huldigten. Balsamscher Duft
Erfüllt die kühle Morgenluft!

Die Lilge, die sich treuer glaubt,
Als Nelk' und Rose, hebt ihr Haupt,
Weit über Nelk' und Ros' empor,
Und steht in aller Blumen Chor
Weiss, wie der Unschuld in der Schaar
Der Tugenden.

[p. 107]

 

Die Göttinn sieht

 

Mit einem Blick, wie alles blüht.

 

Die eitle Tulpe nimmt es wahr,

 

Beherzigt den empfangnen Blick,

 

Und denkt: ich bin das Meisterstück

 

Der Göttinn! als aus ihrer Hand

 

Ich stolz hervorgieng, o da stand

 

Die Göttinn selbst Gedankenvoll,

 

Und sah mich an, ich weiss es wohl!

 

 

 

Die Göttinn aber geht vorbey

 

Und sieht sie nicht, sagt nicht, sie sey

 

Ihr Meisterstück. Die Rose zieht

 

Die Augen auf sich. Aufgeblüht,

 

Wie eine junge Schöne, stand

 

Sie da, vor ihrer sanften Hand

 

Und bot sich an. Doch, Doris bricht

 

Die Königinn der Blumen nicht!

 

Ach, sagt sie nur, wie schön bist du!

 

Die andern Blumen hören zu!

 

Sie sieht den Königlichen Putz

 

Der Blätter, sie bemerkt den Schutz

 

Der Dornen um sie her! Der Duft,

 

Mit welchem sie die dünne Luft

 

Durchbalsamt, riecht ihr kräftiger

 

Als alles Oel der Indier.

 

 

 

Stillschweigend steht sie lang und sieht

 

Rund um sich her, wie alles blüht;

 

Im Weggehn aber thut sie nur

 

Drey kurze Seufzer: o Natur

 

Wie schön, ach! wie so schön bist du!

 

Und bald darauf setzt sie hinzu:

 

Wie gross dein Gott!

[p. 108]

 

Und dann verlässt

 

Sie Ros' und Garten, und ein Fest

 

Der Freude nimmt sie auf, jedoch

 

Auch da denkt sie zuweilen noch:

 

Wie gross ist Gott!

 

 

 

Dein schön Gesicht,

 

O Doris! reizet mich so nicht,

 

Wie deine Tugend. Tugencusteht

 

Wie Marmor; Shönheit? die vergeht.

Maar welk eene gedaante deeze soort van Minnezang ook aanneme, altijd is hij kenbaar aan de rust, die in hem heerscht, en die eene ziel, vrij van eene heerschende hartstocht, aanwijst, schoon zij alle voorwerpen in betrekking tot de liefde beschouwe. Van hier dat hij eigentlijk niet tot het Pathos, maar tot het ethos behoore. ‘De Grieken, zegt Sulzer ⁽¹⁰⁾, plaatsten over 't algemeen het Pathos wel tegen het Ethos over; maar ook in deeze tegenoverstelling zelve schijnen ze onder het Pathos alleen het groote der hartstochten te verstaan, en het louter zachte en aangenaame hartstochtelijke nog onder het ethos te rekenen. Longinus zegt met even zo veele woorden, dat het Pathos zo naauw met het ver-

(10) l.c. Art. Pathos.

[p. 109]

hevene verbonden zij, als het Ethos met het zachte en aangenaame.

Maar welk een zedelijk nut brengen deeze soorten van Minnezangetjes aan? hoor ik, dunkt mij, hier een aantal menschen vraagen. Het eigen nut, mijne Vrienden! daar ik in mijnen voorigen brief reeds gewag van maakte. Zij brengen ons ongevoelig tot de natuur en tot de onschuld weder, ten minsten, zo 'er wederbrengen met ons aan is. ‘Hoe komt het, vraagt de straksgenoemde Wijsgeer ⁽¹¹⁾, dat de moreele naïfheid, eener Zilia b.v. of van de zegevierende Sunith, ons zo sterk en tot verrukkens toe bevalt? Ongetwijffeld wijl 'er niets schooners is, dan de waare onschuld eener ziel, die zich altijd ontblooten durft, zonder beschaamd te worden. Zulk een aanblik moet ons zedelijk gevoel noodwendig meer vermaak verschaffen, dan eenige andere schoonheid doen kan.’ Ik kan 'er nog bijvoegen, dat het voor een eeuw als de onze, zo rijk in vermaaken, als arm in waare vreugde van 't hart, altijd nuttig is tot de tafereelen dier wellust verwezen te worden, die, ja het hart levendig inneemt,

(11) l.c. Art. Naiv.

[p. 110]

maar nimmer, zonder eene getrouwe aankleving der Natuur en eene onschuldige ziel, genooten kan worden. Ook kan deeze soort van Minnedichten oneindig veel tot veradeling der gewaarwording bijbrengen, en wanneer 'er ten laatsten ook niets anders dan de naïve uitdrukking eener onschuldige gewaarwording in te vinden ware, dan zijn ze ten minsten hoogst aangenaam.

De onschuldigste tijden en de beste harten hebben deeze liederen het meeste voortgebragt. Sulzer roemt de oude duitsche Minnezangers van de 13de Eeuw in dit vak zo sterk, als de Franschen hunne Poëtes Provençaux doen. Hij zegt, dat ze, bij hunne eenvouwigheid en bescheidenheid, aartigheid en eene bevallige ongekunstelde betaamlijkheid bezitten, dat de meeste hunner gedichten door den geest der zedige en hartelijke liefde bezield zijn, en dat ze de taal der gewaarwordingen uit ervaaring kende. Gij kunt deeze antique stukjes voor een groot gedeelte bij Bodmer vinden, in zijne Proeven van de oude Dichtkunst der Schwaben. De Baron van Bielfeld, die hier Bodmer uitschrijft, schijnt de volle waarde deezer naïve stukjes niet gevoeld te hebben. Hij prijst ze echter, maar meer met den

[p. 111]

van iemand, die het op zich genomen had om de duitsche Literatuur gunstig te doen kennen, dan met dien, welke zijne leezers overreeden kan, dat hij ze verstaan en gevoeld hebbe ⁽¹²⁾.

Over 't algemeen wordt het schoone van deezen zachten Minnezang, en vooral van den bepaald Anakreontischen, niemand door raisonnementen en theoriën aan 't ver-

(12) Il faut une etude particuliere, zegt hij, (Progrès des Allemands dans les scienc. Belles-Lettr. & c. Tom. I p. 78.) pour comprendre l'ancien Germain. Je ne m'y suis jamais apliqué, & c'est qui me met dans l'impossibilité de juger sainement de toutes les beautés que d'autres trouvent dans ces vers. Mais autant que je puis m'y connoître, voici qu'el en est mon sentiment. - On y trouve beaucoup de naïveté, des images assez nobles & fort naturelles par ci par á des traits de morale, qui marquent du génie & qui tendent à inspirer la Vertu, plutôt que la Galanterie. De in dit vak waarlijk groote Gleim bewondert ze, en zijn lof doet hier wat meer af. Versteht man erst die Sprache dieser Minnesinger, und bedent man, wie viel Werke der Dichtkunst verlohren seyn müssen, da nur eine solche Samlung gerettet ist, so verfällt man auf den Gedanken, die deutsche Sprache müsse ihr goldenes Alter schon gehabt haben. Zie zijne Sämmtl. Schr. 4 Th.

[p. 112]

stand gebragt; men moet het terstond gevoelen of men is 'er voor verlooren; het behoort tot die dingen, daar Madame De Sevigne zo wel van zegt: Il y a de certaines choses qu'on n'entend jamais, quand on ne les entend pas d'abord.

De Schoonen, die na dit alles deeze soort van Minnezangetjes, zo als wij ze bepaald hebben, nog wraaken mogten, bieden zij ter nadere overweging het volgende versje van Dorat ⁽¹³⁾

(13) Les Baisers. p.m. 85. Elk zal, vertrouw ik, zien, dat dit versje door mij tegen de valsche eerbaarheid onzer Eeuw ingerigt is. Voor 't overige geloof ik, dat Dorat in deeze Baisers veel te vrij is; niet om dat ik niet met hem van oordeel ben, dat het nuttig zij, de denkbeelden eener waare wellust onder ons op te wekken, en hier door aan de weelde haare beste slachtoffers te ontrukken, maar om dat ik zeer overtuigd ben, dat de meeste van zijne tafereelen naar het diep verderf van onzen tijd niet genoeg berekend zijn. Zij zullen, schoon tegen zijn oogmerk, de driften alleen aanzetten, zonder ze daarom één graad nader aan de natuur te brengen. Gleim heeft hier een beter weg betreden; ook hij zingt van scherts en kusch, ook hij biedt tafereelen van waare wellust aan; maar hij verbergt, wat onze oogen niet verduuren kunnen, en de wellust is bij hem altijd het gevolg, de vrucht eener edele gewaarwording. In een woord, deeze braave Man en groote Dichter zou met grond van zijne Minneliedjes kunnen zeggen, wat Dorat naar mijne gedachten zeer gewaagd van Tibullus zegt: s'Ill étoit un être qu'offensât un aussi doux tableau, je le plaindrois d'avoir de tels scrupules, & ne me sierois pas à ses principes. Heyne, de Bewonderaar van Tibullus, en die hem over 't algemeen het recht laat wedervaaren van zijne versen van de misdaadige onreinheid (flagitiosa impuritas) die de voortbrengselen van Catullus zo dikwerf kenschetst, vrij te keuren, spreekt niet altijd zo ruimschoots van de onschuld deezer tafereelen. Zie hier onder anderen, om maar iets te noemen, wat hij van de 9de Eleg. des Isten B. zegt: Cum tot praeclara vetustatis monumenta interierint, mirum est, tot alia esse seruata, quae tinteriisse malimus! Huius ipsius elegiæ iacturam nemo facile aegre ferret; in summa enim carminis elegantis & nitore pudet pigetque deterrimae istius aeui corruptelae foedaeque libidinis, ad quam eius argumentum comparatum est.

[p. 113]

aan, terwijl wij ons tot onze tweede klasse, evenwel in eenen volgenden brief, heen spoeden:

Pourquoi donc, Matrônes austères!
Vous alarmer de mes accens?
Vous, jeunes Filles trop sévères,
Pourquoi redoutez-vous mes chants?
Ai-je peint les enlévemens,
Des passions les noirs ravages,
Et ces impétueux orages
Qui naissent aux coeurs des Amans?

[p. 114]

 

Je Célèbre des jeux paisibles,

 

Qu'envain on semble mépriser,

 

Les vrais bien des ames sensibles,

 

Les doux mystères du baiser.

 

Ma plume rapide & naive

 

Ecrit ce' qu'on sent en aimant:

 

l'Image n'est jamais lascive

 

Quand elle exprime un sentiment.

 

 

 

Mais qu'elle rougeur imprévue!

 

Quoi vous blâmez ces doux loisirs,

 

Et n'osez reposer la vue

 

Sur le tableau de nos plaisirs! . .

 

 

 

Profanes que l'Amour offense,

 

Qu'effarouche la volupté,

 

La pudeur a sa fausseté,

 

Et le baiser, son innoncence.

 

Ah! fuyez, fuyez loin de nous;

 

N'approchez point de ma Maitresse:

 

Dans ses bras quand Thaïs me presse

 

Thaïs est plus chaste que vous.

 

Ce zèle, ou votre Coeur se livre,

 

N'est quw le masque du moment;

 

Ce que vous fuyez dans un Livre

 

Vous le cherchez dans un Amant.