Logo DBNL
Natuurlyke historie van Holland. Deel 2 (1769-1771)

Natuurlyke historie van Holland. Deel 2

(1769-1771)–J. le Francq van Berkhey–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

[Vervolg zevende hoofdstuk]

+De tweede rang der eerste orde.
Aaneenverbonden krytagtige aarden of mergel-aarden.

De Rang der Krytagtige aaneenverbondene Aarden verschilt, in vettigheid, merkelyk van de Klaiagtige; zelfs zyn ze op het oog zeer ligt van elkanderen te onderscheiden. Alle de Krytagtige Aarden, die men in Holland vind, hebben eene witte of witgryze verwe; men ontmoet 'er geene, die geheel blaauw is, als klai; schoon sommigen derzelver met blaauwe aderen doormengd gevonden worden. De meeste soorten van dit Land zyn hard, en als steen aangedroogd; veele als aaneengezet zand; en zeer veele Kryt- of Kalkagtig en broos. Allen zyn zy ruw in het aanraaken, byzonder als men ze in haare natuurlyke kluiten graaft; dog ze vallen zagt in het polysten. In 't water ontbinden zy langzaam; maar ontbonden zynde, zinken ze redelyk spoedig; zy schynen hierom somtyds enkel zand te zyn; dog dit zyn de fynste deelen die, aaneengezet zynde, zig in het water zoo niet ontbinden als de fyne klaideelen. Wanneer men deeze Aarden zeer fyn wryft, en dezelven vervolgens gedroogd zynde, in 't water werpt, stooten zy zoo veel lugtbelletjes uit, dat men het voor eene gisting zoude aanzien. Zy gisten

+ook allen weezenlyk in sterk water; dan hier omtrent heeft, by onze Inlandsche soorten, een zeer groot verschil plaats: eenige gisten flaauwtjes en langzaam; zeer veele doen dit ongemeen sterk en met eene schielyke opbruisching; ook hebben wy bespeurd, dat deeze laatste soort meest al met schelpen gemengd is, waar door zy een kalkagtige grondoorzaak schynt te hebben aangenomen. Alle deeze Aarden verharden, zoo men ze in 't vuur toetst, tot een witagtigen steen; en sommige zelfs tot vuurgeevens toe, daar benevens neemen zy eene zagte gladde hoedanigheid aan, en zyn op verre na zoo zandig en ruw van steen niet als de Klaisteen. Wyders verschillen +de Krytachtige Aarden onderling, naarmaate zy met de Klaien, het zy van onderen of van boven of ter zyde, onafscheidelyk vereenigd en vermengd zyn.

Het eerste Geslagt.
Mergel.

+De Mergel is eene Krytagtige verbonden Aarde, welker hoofdstoffen uit een goed deel fyne Klaideelen, en seer fyn sand bestaan; die veeläl met eene kalkagtige of krytachtige zelfstandigheid vereenigd zyn: de Hollandsche mergel bezit ze altoos, en veele soorten zyn hier en daar vryveel met klai vermengd. Zy is hier te Lande schraal en zaverig, maar niettemin

+zeer hard en steenagtig; dog word in 't water leenig. Wy kennen 'er de volgende soorten van.

Eerst Soort.
Smeerige Mergel.

Deeze Soort van mergel komt, uit genomen +de kleur, zoo naby aan de Klai, dat men ze doorgaans voor Klai neemen zoud, maar derzelver sterke opbruisching in zuure geesten doet haar verschil terstond kennen. Zy word in 't water wel leenig en smeerig, dog verliest dit by de eerste afwassching; haare verwe is ligt graauw; zy is zeer fyn in 't aanraaken, en laat zig met een natten vinger glad wryven. Ik heb dezelve tusschen de Klaibeddingen, langs de Vecht, ontdekt; hoewel in geene groote hoeveelheid; 't is egter zeer waarschynlyk, dat 'er aan dien kant +meerder ligt: by Montfort heb ik 'er ook gevonden, die zeer goed was; dog al mede in afgebroken laagen.

Tweede Soort.
Zandige Mergel.

De Zandige Mergel verschilt van de +smeerige merkelyk in fynheid; dog ze wykt dezelve geenzins in aangedroogde hardheid. Haare deeltjes zyn grof en liggen korrelswyze ruw op de oppervlakte verbonden.

+Van deeze soort is de Mergel-Aarde, die men by de Hooge Morsch ontmoet; ook heb ik ze hier en daar omstreeks Naarden ontdekt.

Derde Soort.
Klai-Mergel.

+Hier onder betrek ik een Soort van bleeke Klai-Aarde, die ik, uit hoofde van haare uiterlyke gedaante en eigenschap, onder de Klai zou stellen; dog de graauwe witheid en fynheid der deelen, welken gelykaartig aan die van de Mergel zyn, onderscheid haar op 't oog. Men vind ze, tusschen eenige Klaibeddingn, by groote kluiten verspreid; inzonderheid in de Klai-Beddingen +onder de Duinen; waarom ik ze Klai-Mergel noem. Zeer dikwils loopen 'er blaauwe Klai-Aderen door; ook is de blaauwe uitslag, daar wy boven van gesproken hebben, 'er overvloedig tusschen verspreid, en ontdekt zig zeer sterk als deeze soort pas gegraaven is. In Plaat VI., Figuur A, heb ik een stuk van Klai-Mergel, zoo als ik ze by Katwyk gevonden heb, onder 't oog gebragt: men ziet 'er de blaauwe Klai-Aderen merkelyk tusschen vermengd, en de hoog blaauwe Mergel, die dadelyk te melden staat, 'er boven op afgebeeld. In Figuur B. vertoont zig insgelyks een stuk van dergelyken aart; dog het zelve is klaiagtiger, en men ziet 'er Yzeragtige-Aderen tusschen door loopen.

+Vierde Soort.
Steen-mergel.

+Wallerius maakt gewag van eene Soort van Mergel, onder den naam van Stenomarga, of Steenmergel, die men tusschen de Rotzen ontmoet, en zeer fyn is: hoedanig eene fyne Mergelstoffe men ook zeer veel tusschen de Zandsteenen by Naarden kan vinden. Ik bewaar een stuk steen, welks holligheden met deeze Mergel vervuld zyn. Die stoffe is zoo fyn, dat ze zig zelve aan klonten zet, en in de steenen verhard.

Vyfde Soort.
Mergel met zandige boompjes begroeid.

+Toen ik my met het onderzoeken der Klai- en Zandbeddingen op de Naarderheide bezig hield, zyn my, tusschen het fynste zand, verscheiden kluiten voorgekomen, die eene volmaakte Mergel zyn. Deeze kluiten waren van verschillende grootte; dog nooit kon ik 'er grooter vinden, dan van twee a drie voeten in den ronden omtrek; veeltyds waren het slegts kleene klontjes, van eene halve vuist. De meeste dier kleene klontjes waren hier en daar bezet met eene zwarte korrelige Zand-Aarde; en wel op die wyze, dat ze zig als kleene zwartgetakte Cornalyn-Gewasjes opdeed. Ook

+vond ik ze, doorgebroken zynde, inwendig met de gemelde figuuren bezet. Deeze zandige figuuren zyn 'er maar even aangekleeft, en vallen 'er na eene lugtige wryving af. De stoffe, waaruit zy bestaan, schynt my Yzeragtig, en oorspronklyk te wezen uit de zwaare zwarte Oehrbeddingen, die boven de Zandbeddingen, waar in ik deeze kluiten vond, gelegen zyn. De tekenagtige en niet min zeldzaame gedaante van deeze Boompjes heeft my doen besluiten, een natuurlyk stukje met Boompjes, op de bovengemende Plaat, in Figuur D, af te beelden.

Het tweede Geslagt.
Kryt-Aarde.

+Schoon 'er myns weetens geene eigentlyke Kryt-laagen hier te Lande zyn, zoo kan en moet men egter onder dit geslagt betrekken, alle de Klai-beddingen, die dermaate met schelpen vermengd zyn, dat zy in eene Kalk- en Kryt-agtige eigenschap verwandeld zyn, Dat zoodanige laagen hier te Lande weezenlyk gevonden worden, is gebleeken in de Katwyker Zandery, en in de Hazaartswoudsche droogmaakery; gelyk ook aan de vaart boven Utrecht, en nog onlangs in het booren van een put aan de Maarne-Poort te Leiden. Onder het drukken van dit Werk zyn my, door Jacob van Leeuwen, Meester Timmer-,

man, +nog eenige stukken, van aaneenverbonden Aarden, met schelpen vermengd, voorgekomen, die volkomen Kryt- en Kalkagtig waren. Het deswegens opgemerkte heeft my doen besluiten, dat deeze Aarden in dit Land, voor het grootste gedeelte, bestaan uit ontbonden en ontsloopte deelen van schelpen, die zig met de Klaideelen zoo zeer vermengd hebben, dat zy in eene weezenlyke aaneenverbonden Kryt-Aarde verwandeld zyn; dog egter niet dan by kleene niet verre uitgestrekte laagen liggen. Men kan deeze Aarden kennen, aan derzelver Steen- en Krytagtigen aart, aan eene witte graauwe kleur, en eene stroeve, mitsgaders ruwe bryzelige hardheid; maar boven al aan haare zeer sterke gisting met zuure geesten; waar in wel een derde gedeelte verteert, terwyl 'er niets dan wat zands en een gedeelte geprecipiteerde Aardstoffe overblyft. Deeze Kryt-aarde zinkt voor 't overige zoo spoedig in water, dat zy het zelve in een half uur tyds helder laat. Tot dit Geslagt behooren drie Soorten.

Eerste Soort.
Witte kryt-aarde.

+Hierdoor verstaa ik die Soort, welke meerendeels uit rivierschelpen en hoorntjes gebooren is. Dezelve is witagtig en helt eenigzins naar het blaauwe; sommige stuk-

ken +zyn volkomen wit, en als Kryt. Veele zulke stukken heb ik in de Klai der voornoemde Hazaarswoudsche plasse, als mede +in den opgebaggerden grond by Vreeswyk, gevonden.

Tweede Soort.
Geelagtige kryt-aarde.

+Van zulk eene natuur en verwe is de Kryt-Aarde, die men by Katwyk, Voorhout, Hillegom en elders in de Duinen vind. De schelpen, die men 'er tusschen ziet, zyn insgelyks rivierhoorntjes, veeläl ook landslekken, dog weinig zeeschelpen. De geelagtige verwe schynt veroorzaakt te worden door het Zand-oker, tusschen 't welke deeze laagen op die plaatsen liggen. In Plaat VI., word in Figuur H zoodanig een stukje vertoond; waar in nog etlyke kleene hoorntjes liggen, en zig tevens eenige holligheden opdoen, die met witte Krytstoffen zyn gevuld geweest.

Derde Soort.
Zwartagtige kryt-aarde.

+Als de stukken Kryt-Aarde van de laatstgemelde Soort, aan de open lugt bloot liggen, neemen ze eene rosse zwartroode korst en verwe aan; en kunnen dan by kiesche Rangschikkers voor eene derde Soort

+gehouden worden; dog anders is deeze Aarde maar eene Bysoort.

Het derde Geslagt.
Pyp-aarde.

+De Pyp-Aarde, die van wallerius, als eene zagte en bewerkbaare Mergel beschreeven is, word in Holland, zoo ver my bekend is, in geenen deele gevonden, evenwel is 'er geen Gewest, daar die Aarde meer bearbeid word, dan hier te Lande. Zelfs is haare nuttigheid, tot het maaken van Tabakspypen, door de Hollanders, en wel byzonder door die van Gouda, uitgevonden; waarom deeze soort hier te meer een kleen plaatsje vereischt. Het is eene witte fyne Aarde, die zig met water laat kneeden, en tot allerfynst werk vormen; waar toe zy egter met eene vetter aardstoffe vermengd word. Op zig zelve gaat zy af als kryt met eenige kleverigheid; waar om 'er de Tekenaars zig van bedienen tot het hoogen, met wit op blaauw papier. De plaats daar deeze Aarde gevonden word, was oudtyds, en is nog gedeeltelyk in Vrankryk omstreeks Rouaan; daar +ze de Hollanders voorheen goedkooper als ballast wegvoerden, zonder dat de inwoonders zelven het gebruik kenden; waar door zy langen tyd Meesters van het geheim bleeven: naderhand moeten die van Rouaan het gebruik deezer Aarde ont-

dekt +hebben; vermits 'er in die streek, na dien tyd, eene zekere soort van Porcelein gemaakt is geworden, bekend onder de benaaming. van Rouaansch Porcelein of Aardewerk, dat gantsch niet van het geringste der Fransche Porceleinen is. Het schynt dat de ontdekking van het nut deezer Aarde, vervolgens, derzelver duurte veroorzaakt heeft: en dat men hierom ook in andere Landen, die zelfde soort van Aarde heeft opgespoord. Hoe het zy, dit is zeker, dat zy thans niet alleen uit Rouaan naar de Hollandsche Pypemaakeryen gevoerd word; 'er komt daar benevens goede witte Pyp-Aarde van Keulen, uit Luikerland en Braband; ook voert men van omstreeks Hoei, eene soort van vetter, mitsgaders witte Pyp-Aarde herwaards; die de Pypemaakers onder een kneeden. Deeze vette Aarde is gelyk aan de Luiksche volaarde, en ze geeft aan de Krytagtige Pypaarde eene taaiheid, die ze handelbaarder maakt dan de witte Pypaarde op zig zelve is. Men schraapt of raspt beide deeze aarden in kuipen; laatze weeken en vervolgens door een werken, tot dat ze beide tot eene taaie Klai vereenigd zyn; waar na zy tot het maaken van Tabakspypen gebezigd word: van welke nette en Vaderlandsche konst, wy niet kunnen nalaaten, ook nog kortelyk de behandeling te melden. Dezelve gaat aldus toe.

Na dat de Pypaarde tot eene behoorlyke taaiheid en kneedbaarheid gebragt is,

+deelt een jongen of arbeider die Aarde in klontjes af, welken ieder omtrent tot genoegzaame stoffe voor eene pyp kunnen verstrekken. Deeze klontjes rolt hy op eene houten tafel dermaate uit, dat zy de lengte en dikte van den aanstaanden pypesteel verkrygen; aan welks einde een dotje Klai verknogt blyft, dat de pypekop moet worden. Van deeze ruwe uitgerolde pypen, legt hy 'er verscheiden op een stapeltje, doorgaans twaalf of meerder; welke stapeltjes aan den Vormer worden overhandigd, die ze vervolgens tot Tabakspypen vormt, en wel op deeze wyze. Hy, te weeten de Vormer, zit voor eene tafel, waar aan eene schroef geklonken is, die, met een of twee draaien zoo verre los of vast schroeft, dat 'er de Pype-vorm in sluite of 'er uitgenomen kunne worden. De vorm der pypen bestaat uit twee platte langwerpige koperen stukken, die net op elkander sluiten: midden in de binnenste op een sluitende zyden van elke halve vorm loopt eene groeve, die aan het einde eene groote holte heeft, en juist den steel en den kop der aanstaande pyp formeert, wanneer de gemelde twee stukken opeen-gevoegd zyn. Deeze vorm ligt, met zyne twee stukken van een gescheiden, voor den Vormer op zyne vormtafel; de Vormer neemt straks eene ruw gerolde pyp in the hand, en drukt een glad lang yzerdraad, net zo lang als eene pyp, aan 't begin van den steel, al draaiend door en door, tot

+aan den ruwen kop. Dit verrigt zynde, legt hy de doorgestooken ruwe pyp, met yzerdraad en al, in eene der groeven van de halve vorm; fluks neemt hy de andere halve vorm, en legt die op de eerstgenoemde, waar in de pyp ligt, zoo dat beide deeze stukken door pennetjes net op een sluiten; de vorm dus geslooten zynde, stelt hy dezelve tusschen de schroef, draait die met een slag toe, en houd 'er de vorm in vast. Vervolgens neemt hy zeer gezwind een yzere stift, aan het einde met een Ovaal ronden knop beklonken, die net de holte van een pypekop beslaat; deezen knop drukt hy knaphandig en met kragt, in de opening van de vorm, daar de pypekop ligt, welke hier toe aan het einde der koperen vorm open blyft; dus doende perst hy de overtollige Klai uit de vorm, en laat net zoo veel in de vorm zitten, als 'er tusschen de wanden van de vorm en deezen knop nodig is, om den pypekop te formeeren. Dit verrigt zynde, haalt hy het stift uit de kop, dryft het yzerdraad, tusschen den steel nog inliggende, en dit agt men de grootste konsthandeling, voorwaards, en steekt het gat door tot in den pypekop. Dan haalt hy het yzerdraad 'er uit, draait de schroef los, opent de vorm, en neemt 'er de pyp, die nu volmaakt gevormd is, uit. De dus gevormde pyp eens lugtig doorgeblaazen hebbende, legt hy dezelve in dien staat in een langwerpigen houten bak, in welks bodem groeven gewrogt zyn,

+waar in de pypen, orgelswyze, zonder elkander te raaken, liggen kunnen. Wanneer nu zulk een bak, een genoegzaam getal gevormde pypen heeft, komt die bak by andere arbeidslieden, wier werk het is de pypen te stempelen en glad te maaken; 't welk aldus geschied. Eene vrouw, meisje of jongen, neemt pyp voor pyp uit de bak, en snyd met een kort mesje, dat eene plompe scherpte heeft, de Klai af, die door het gemelde stift en den knop als overtollig uit den pypekop geperst is, en nog aan den hollen gevormden kop in een hol ronde gedaante aankleeft. Als nu deeze overtollige Klai van den pypekop gescheiden is, neemt die zelfde persoon een zeker dopje, dat meest al van hoorn gemaakt is, of ook somtyds wel van yzer. Dit dopje, dat rond en plat, en in deszelfs holligheid in de rondte, met karteltjes uitgewerkt is, drukt de Pypemaakster of Pypemaaker op den pypekop; en maakt dus het gekartelde randje, dat men aan alle pypen, boven om den rand van den kop, of zoogenaamden ketel, ziet. Dit verrigt zynde, bedient men zig van een spits toeloopend stiftje, dat ook van hoorn, staal en by sommigen van toetssteen of eene dergelyk vaste en gladde zelfstandigheid gemaakt is. Dit stiftje, dat allesins rond en spits toeloopende is, als eene volkomen spitse kegelfiguur, neemt de arbeider, die nu een Polyster word, in de eene hand, terwyl hy de nieuwgevormde pyp in de andere houd; in die gestalte rolt

+hy de pyp lugtig om, terwyl hy de spitse Stift dwars over den pypesteel heen en weder wryft; laatende de pyp nu hooger dan laager door de hand glyden; in diervoegen, dat de steel altoos langs den voorsten vinger der linkerhand op en neêr glyde, terwyl de Polyst-stift gestadig op die tegenwerkende kragt van den voorsten linkervinger, door de regterhand en wel byzonder ook door den voorsten vinger, bewoogen word; juist zo, als men de twee wysvingeren dwars over een, door de kinders, om elkander uit te jouwen, ziet gebruiken. Dus doende polyst men de pypen zoo lang tot dat zy gantsch glad zyn en blinkend worden; welke glans veel verschilt, naar geraade, de pypen fyner of grover zyn. Als dit verrigt is, komen de pypen by den Stempelaar. Deeze heeft een yzeren Stiftje, waar in het merk der Pypemaakerye of den naam van den Baas gestift is: dit Stiftje drukt de Stempelaar agter op het uitsteekenden knopje aan den kop, den Hiel genaamd; even als een Zegel door het fignet op een brief gedrukt word. Buiten dit gereedschap heeft de Stempelaar veelerlei andere langwerpige Stempeltjes of Yzers, waar in allerleie kartels, oogjes, kantige uitstekjes en rondjes uitgewerkt zyn. Deezen houd de Stempelaar op den voorsten vinger der linkerhand, of verandert die rigting ook naar welgevallen, om 'er den pypesteel gevoeglyk over te rollen, en 'er de figuur, die hy in zyn Stiftje heeft, inte-

drukken. +Dus maakt hy die aartige sierlyke ringen en kartelingen, welken men aan de steelen der pypen ziet, en slagswyze, om de zoogenaamde Kermis of Bruigomspypen liggen: en veelal zet hy ook hier door het merk op den pypesteel. Wat voorts die soort van pypen nog belangt, welken met beelden en ander loofwerk versierd zyn, deeze worden, in daar toe gemaakte vormen, met die sieraaden reeds gevormd.

Zie daar een hoofzaaklyk verslag van de wyze, op welke de pypen gevormd worden, dat met eene verbaazende vaardigheid en handeling geschied. De pypen gaan gestadig van de eene hand in de andere; en worden telkens in en uit de beschreevene bakken gelegd; tot dat zy haar volkomen beslag hebbende, in die bakken te droogen blyven liggen. Vervolgens worden zy in groote gebakken potten, van gedaante als een groote rondagtige omgekeerde Conus of Kegelvormige figuur, op drie of vier daar aan gebakken pooten staande, gestapeld. Men schikt 'er de pypen op deeze wyze in, dat, terwyl de koppen omlaag staan, de steelen in een top te samen loopen; en men stapelt ze voorts al opwaards, tot dat de laatste ry pypen met de koppen aan den rand der potten kome, en de steelen spits tegen elkander, als een stompe tooren, boven de potten uitsteeken. Als de pypen dus gestapeld zyn, maakt men een ring van Klai, en legt dien om den gemelden top; op dat de pypen niet

+zouden afglyden. Deeze dus gevulde potten stelt men wyders in een Pottebakkers Oven; dog groote Pypemaakers hebben doorgaans zelven een eigen daar toe gemaakten Oven, welke veelal met dien der Potte- of Platteelbakkers overeenkomt, en derhalven in dit geval geene byzondere omschryving vereischt. Men kan zig tog gereedlyk voorstellen, dat hier, even als tot alle ander Aardewerk, eene hette vereischt word, die naar den aart der stoffe gemaatigd moet zyn; weshalven wy volstaan kunnen, met te zeggen, dat dit bakken het laatste werk is, dat tot het pypemaaken vereischt word. Eenige verdere geringe omstandigheden slaan wy kort-heidshalven over; als daar is, het stellen der potten, het uitneemen der pypen en andere kleinigheden, het opmaaken van de pypen tot verzendingen, het pakken en dergelyke zaaken meer. Dit alleen kunnen wy niet nalaaten nog in 't voorbygaan aan te merken, dat 'er ook elders buiten Holland, en wel in Duitschland, pypen gemaakt worden, waarom 'er door 's Lands Staaten een impost op derzelver invoer gesteld is. Intusschen blyft, schoon de konst van 't pypemaaken ook in andere Landen en Provintiën, door nayver en oogmerken van winst geoefend worde, de Eer van die konst, en tot nog toe de roem van de fraaiste pypen te maaken, by de Hollanders. Wat andere nagebuuren ook ten deezen opzichte gedaan mogen hebben, zy zyn nog steeds te kort

+geschooten, om die konst zoo volmaakt, als de Hollanders, wel byzonder de Gouwenaars en die van Alphen te oeffenen. Het vernuftige China, zoo beroemd door zyne Porceleinbakkeryen, het schrandere Vrankryk, en het jaloersche Engeland kan ons, in het wel bereiden van eene Tabakspyp, zelfs in den geringsten trap, niet evenaaren; en zulks is niet geheel vreemd, dewyl die Natien zeer weinig gebruik maaken, van een smaaklyk pypje met tabak te rooken, dat onze Hollanders gemeenlyk, als eene gezellige versnapering, al vry hoog schatten. Dan, hier mede laaten wy onze verdere beschryving wegens de Tabakspypen en de Pypaarde berusten; en gaan nu voorts over tot het beschouwen van de Oker- en Dary-aarden van Holland, als behoorende tot den derden rang deezer eerste orde. Dit eenige moet ik 'er egter, eer ik afbreeke, nog byvoegen, hoe het my zeer aanmerkelyk voorkomt, dat de Platteelbakkers, ziende de taalheid en witheid, of, om 't wel uit te drukken, de Porceleinagtigheid der Pypaarden, 't niet eens onderwinden, om eene proef te neemen van dergelyk eene bereiding toe hun Aardewerk. 't Komt my voor, dat het een goed gevolg zou kunnen hebben; dan mogelyk is de groote zaak, goedkoop, hier tegen; of misschien zyn 'er andere my onbekende redenen; even zoo als 'er zyn in het bakken en maaken van pypen, uit onze Klaien; dewyl

+die altyd rood of roodagtig bakken. In 't vervolg hoop ik nog wel eenige nadere bedenkingen, raakende dit onderwerp, hier of daar ter geschikter plaatse, te laaten invloeien.


Vorige Volgende