Logo DBNL
Natuurlyke historie van Holland. Deel 2 (1769-1771)

Natuurlyke historie van Holland. Deel 2

(1769-1771)–J. le Francq van Berkhey–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Tiende hoofdstuk. Bevattende de onverbonden aarde. Voorkomende onder de
tweede orde van de eerste classe.
Moeder aarde, welker deelen onverbonden, en als stof strooibaar zyn.

+Al het geene in de omschryving deezer CLASSE, betreffende de eigenschappen der Aarder in 't geemen, gezegd is, +heeft men hier andemaal in agt te neemen, om zig te herinneren, welke de reden zy der verdeelinge wan deeze TWEEDE ORDE; waar toe wy, in tegenstelling van +de beschouwde aaneenverbonden Moederaarde, brengen die zelfde Hoofdstoflyke Aarden, het zy ze zuiver alleen of vermengd voorkomen, onder de gedaante van deelbaare en van een gescheiden deeltjes, als stof of gruis. Deeze Aarden zyn schraal, rul en droog in het aanraaken; waarom +wallerius dezelve noemt, Terrae macrae, (magere Aarden,) Terrae dissipabiles, (stofagtige, scheibaare, strooibaare Aarden,) enz.

+Wanneer zy in water geworpen worden, bespeurt men ligtlyk, dat zy gruisagtig en verspreidbaar zyn: als men ze met de vuist in het water samenwringt, neemen zy wel eene soort van verbinding aan; dog ze verliezen dezelven, zoo dra zy maar eenigermaate droog worden, en verdroogen wel dra weder tot Stof: weshalven het niet mogelyk zy, deeze Aarden, gelyk de aaneenverbonden Aarden, een vasten vorm of figuur te doen behouden. Deeze Aarden hebben dit voor het grootste gedeelte met elkanderen gemeen, dat zy, als 't ware veerkragtig zyn; waar door ze zig in 't water uitbreiden, en schynen te vermeerderen, daar ze, gedroogd zynde, wederom inkrimpen: ook schuimen zy meest allen, en geeven veele lugtbelletjes van zig: voor 't overige zyn haare deeltjes, met een vergrootglas beschouwd zynde, van +eene onregelmaatige en stompe gedaante, en korrelig. Wy deelen ze, overeenkomstig met onze voorgaande ORDE, in de volgende rangen; waar van de eerste is (a) Zuiver aan stof verdeelde Moeder-aarde; de tweede (b) Vermengde aan stof verdeelde Aarde; en de derde (c) Mineraalagtige, stofagtige en strooibaare Aarde. Deeze verdeeling recht geschikt zynde naar den aart der Gronden en Delfstoffen, die hier voorkomen, zoo vervolgen wy dadelyk met

+Den eersten rang der Tweede Orde.
Zuivere aan stof verdeelde Moeder-Aarde,
Welker Geslagt, overeenkomstig met den rang, is
Gemeene aarde. Itumus, by Waller.

Hoe moeilyk het zy om de Moeder-aarde, +of 't geen men eigentlyk Aarde noemt, in haar eigen onvermengd weezen te vinden of te bepaalen, is in het voorgaande overvloedig gebleeken. Wy hebben wel byzonder in de ontleeding en breedvoerige +beschrijving der Klai genoegzaam getoond, dat de Hoofdstoflyke Aarde zeer weinig zuiver te vinden is; en dat zy, naar onze meening allerzuiverst en allernatuurlykst in de fynste Klaideelen bestaat. Daar ze nu, wanneer men ze vind aaneenverbonden, het zy door haare eige fynheid, of door andere Stoffen, aan de eerste Afdeeling heeft beantwoord; zal ze 't derhalven ook even zoo aan deze doen, als men haar onverbonden vind. Gevolglyk behoeft men, dit eenvoudig onderscheid in agt neemende, de bepaaling der Hoofdstoflyke Eigenschap van deezen rang slegts te vergelyken met die van den eersten rang der eerste orde: tevens gadeslaande, dat de verdeeling, die hier plaats grypt, zoo

+zeer geen onderscheid in de Hoofdstoffe zelve maakt, als wel ten aanzien der gedaante, waarin men dezelve ontmoet; welke onderscheidingen hier alleenlyk ordeshalven voorkomen; dewyl men een zelfstandig Element, als de Aarde is, anderzins in 't gemeen zoude hebben te bepaalen. Dit is dan ook de reden, waarom wy deezen rang met het Geslagt zelven vereenigen moeten: als zynde een weinig onderscheid der Soorten alleen oorspronglyk, van de hoeveelheid der naast zuiverste Aardstoffen in dezelve: terwyl wy de Aarden, zoo dra zy met veel meer andere Stoffen vermengd zyn, dadelyk onder de vermengde Aarde zullen beschouwen. Ingevolge hier van bepaalen wy dan voor de

Eerste Soort.
Zavel-aarde; zuivere onvermengde, aan stof verdeelde, graauwe aarde.

+Zulk eene soort van zuivere Aarde vind men hier te Lande in geene geheele beddingen; maar men ontmoet dezelve tusschen +de fyne Klai in, daar ze als broze Stof, gelyk Assche ligt: en ze vervliegt, wanneer de fyne Klai zelve van haare vettigheid ontbloot, of door lang gebruik schraal en gebroken is, als stof voor den wind: en deeze is de eerste Soort van zui-

vere +Stof-aarde. Sommige merken aan, dat de Klai eene zuivere wryfbaare Aarde word, als zy veel met Alkalyn-zout vermengd is; om dat dit zout, zeggen zy, de +vettigheid wegneemt: wallerius brengt deeze Aarde onder de Glarea.

Tweede Soort.
Zuivere Rosroode Aarde.

+Onder deeze Soort heeft men, myns agtens, te brengen die Aarde, welke, onder zoodanig eene verw, tusschen de kieren en holligheid van de Keien, Zand-steenen, en zelfs het Zand natuurlyk gevonden word. Van dit slag heb ik een stuk bewaard, dat, in onze Duinen door my gevonden, zeer sterk met zulk eene Aarde bezet is; welker Stof, by de allersterkste Scheikundige Proeven onveranderlyk gebleeven is; en dus een zuiver aanweezen van de Hoofdstoflyke Aarde alleen vertoont.

Derde Soort.
Zuivere drooge Zwarte Aarde;
Molm-Aarde.

In hoe verre deeze Aarde in Holland plaats hebbe, kan men in 't voorgaande + gemeld vinden, zie Bladz. 96. tot 99, en 110 tot 112, daar onze gedagten hier op uitkomen, dat het bedde Molm-aarde,

+in de booring te Amsterdam gevonden, eene zuivere Aarde van deeze Soort is; ook ontmoet men ze elders vry kennelyk. Dezelve is geheel gruizig, droog, en als uit groove korrels bestaande: ze wederstaat het vuur, blyft zwart, gruizig, en ondergaat wyders geene verandering. Wy zyn niet vreemd van te denken, dat eene zekere soort van bruin Zand, als gemaaien Koffy, 't welk de voorheen gemelde pieter ter haar, in zyne aan ons gedaane opgave, betuigt gevonden te hebben, +ter diepte van vier-en-vyftig a zesen- vyftig voeten boorens, van die Soort zy.

Vierde Soort.
Zuivere aarde, uit de assche van allerleie verbrandde, dierlyke of plantaartige deelen.

+Zoo men eenige Aarde op goeden grond zuiver kan stellen, is het wel inzonderheid die, welke door het vuur van alle Dierlyke en Plantaartige deelen gezuiverd is. In dit, geval komt de Assche hier in aanmerking; welke, van haare kalkagtigheid in Zouten gezuiverd zynde, veel zuivere Aarde overlaat; en dus, schoon zy met die Zouten, en Kalkagtigheid, ja ook met Yzerdeeltjes nog vermengd mogt zyn, evenwel hier de plaats van zuivere Aarde mag bekleeden.

Zie daar alles, wat wy met de vereisch-

te +omzigtigheid van de zuivere Aarde durven bepaalen; met meerder ruimte en geregelder onderscheiding zullen wy te werk kunnen gaan, in 't beschryven en verdeelen van onzen

Tweeden Rang der Tweede Orde.
Vermengde aan stof verdeelde zwarte algemeene aarde.

Deeze rang bevat eigentlyk die Aarden, +welke alle Natuurkundigen eenstemmig als de bovenkorst van onzen Aardbol aanmerken; en grootlyks vermengd is met de ontsloopte+ deelen van allerleie geschaapen weezens; die van tyt tot tyd aan de Aarde wedergeeven, het geen tot derzelver bestaan+ en samenstel, daar van ontleend was. Onder alle deeze geschaapen weezens nu, die aan de gemelde bovenkorst der Aarde, den allergrootsten toevoer en verandering verschaffen, zyn, zoo als meermaals aangemerkt is, voornaamlyk de Planten, en de Dieren; dewyl de Delfstoffen, Metaalen, en Mineraalen, in zekeren zin, onveranderlyker, vaster en duurzaamer weezens zyn, die, in stede van te veranderen, in vastheid toeneemen: het welk de dagelyksche ondervinding alleszins bevestigt. Het zal niet noodig zyn, den Leezer met veel omslag onder het oog te brengen, op welk eene wyze de Planten, Boomen en Vrugten, dagelyks voor onze oogen verrotten,

+en tot Aarde verteeren; het zy door de natuur zelve, of door de schikkingen der menschen, die ze ter mestinge bereiden; of ook door de ontzachelyke menigte van allerleie Veldgewassen der Aarde, die door de Dieren verslonden worden, welken dus +gedeeltlyk, door hunne uitwerpselen, de bovenkorst der Aarde in stand houden. Wy zeggen, in stand houden; om dat het by ons. vast staat, dat de oppervlakkige aardkorst, hoe zeer zy ook door de gemelde Stoffe aangroeije, en daar mede vermengd worde, nogtans altoos op zig zelve bestaat; en, door de ontsloopte Stoffen der Schepselen, slegts weder nieuwen toevoer van vette, olyagtige zouten, en andere vrugtbaarmaakende Stoffen verkrygt, waar toe de Dieren zeer veel toebrengen. En wie ziet niet, hoe de lichaamlyke deelen van ons menschen zelven, zoo wel als van alle andere dierlyke weezens, geduurende ons gantsche leeven, en eindelyk na onzen dood, ook door onze eigen verdervelyke en stoflyke Lichaamen aan deeze bovenkorst der Aarde, op onze beurt, den tol der Natuure betaalen, en dezelve helpen vermeerderen? Een akelig denkbeeld waarlyk voor de zulken, die hun weezen in zoodanig een veranderlyke Stof stellen; maar een heuchlyk denkbeeld voor hun, die de stemme der Reden hier hooren zeggen, dat het denkbeeld van hun zelfsbestaan een heerlyker en onveranderlyker weezen aankondigt, dat voor geene omwenteling der

+Hoofdstoffen vatbaar is. Wanneer men dit nagaat, is 't overtuigend blykbaar, dat die bovenkorst der Aarde, welke wy bewoonen, meestal bestaat uit een mengsel van allerleie ontsloopte Aarde, Dierlyke en Plantdeelen; welke allen eene eigentlyke +Aarde bezitten, en ook de eigenschappen der vaste deelen bewaaren, gelyk wy hier boven reeds hebben aangemerkt. Dit nu vaststaande, hoe vol en vet moet dan ons van ouds digt bewoond Holland niet zyn van zulk eene Aarde? Eene Aarde, die met recht zeer vrugtbaar word gehouden; om dat de Gewassen, die 'er op groeien, 'er +overvloedig en geduurig hunne eigenaartige Stoffen tot voedsel vinden; terwyl de Dieren en Menschen ook aldaar, op hunne beurt, een overvloed van vrugten, vleesch en koorn tot hun dierlyk onderhoud hebben. Wanneer men nu dit laatstgezegde met het voorige, en 't geen hier boven telkens, betreffende deeze Stoffe, in gedagten gehouden is, vereenigt, begrypt men ligtelyk de reden, waarom deeze Aarde hier een wettigen rang op zig zelven bekleed; en men ziet tevens ten klaarsten, dat zy, zeer eigentlyk, den naam van eene Vermengde, aan stof verdeelde, zwarte algemeene Aarde, draagt; waar van de nadere omschryving ons deeze volgende natuurlyke eigenschappen oplevert.

De deelen deeze Aarde zyn rul, of stroef in het aanraaken, ongelyk van deelen, aardagtig en vuns van reuk, mitsgaders

+walgelyk van smaak, welke smaak verschilt naar den aart haarer vermenginge. Zy ondergaat in het vuur, tot een zekeren trap van hette, geene verandering; ten zy de overvloed van eene voor het vuur aandoenlyke daar mede vermengde Stoffe zulks veroorzaakte; uit welken hoofde onze zwarte Hollandsche Aarde, in een heet vuur, wel. kalkagtig en ook glasagtig word: en, in eene allersterkste hette, scheid zig de hoofdstoflyke zelfstandige Aarde, van de andere deelen. Ook scheid zig de zuivere Aarde, door herhaalde afwasschingen, zonder ze eens op het vuur te stellen, vry wel van Zand, Zout en Kalkstoffen. Daar benevens werd deeze Aarde bol in 't water, en ze gest somwylen dermaate, dat ze zig met kragt uitzet; 't geen de ondervinding in Holland dikwils leert. Als men een grond van onze gemeene zwarte Aarde, die in eene waterige streek ligt, of des winters onder water gelegen heeft, of ook in een nat Saisoen in 't algemeen, als men, zeg ik, dien grond, nog bewaterd zynde, omspit, zal dezelve zig zoodanig uitzetten en opwerken, dat men, 'er over gaande, door heen zinke, schoon men 'er te vooren vast op stonde. Dit is ook de reden, waarom men dikwils hier te Lande laate Teelvrugten heeft; nadien men genoodzaakt is, eene genoegzaame droogte af te wagten; waar door de grond weder inkrimpt. De verschillende Soorten van deeze Aarden zyn niet gemaklyk te bepaalen, uit

+hoofde van de ontelbaare vermengingen der onderscheiden weezens met dezelven; dog wy kunnen 'er zeer geschikt twee of wel drie voornaame Vermengingen, of, zoo men wil, Geslagten, hoofdzaaklyk in opmerken. Te weeten, het Zand, dat 'er even zoo nauw mede vermengd is als met Klai; het Veen, dat 'er ongemeen veel, dog minder algemeen dan het Zand, mede gemengd is, en dan eindelyk tot eene derde Hoofdvermenging, de Vee-mest, die 's jaarlyks zoo overvloedig in onze Weilanden gebragt word, dat men de Aarde, die daarmede doordrongen is, weezenlyk kan onderscheiden. Veelligt zullen sommigen in deezen denken, dat men hier ook de Klai als eene menging moest aanmerken; dan, in onze breedvoerige Verhandeling over die Stof is genoeg getoond, dat de fyne Klaideelen, zoo dra ze niet meer aaneenverbonden zyn, en met de zwarte Aarde vermengd worden, dan die Aarde zelve uitmaaken. Om die zelfde reden oordeelen +wy ook, dat de Heer valmont de bomare, tegen alle aangenomen benaamingen, deeze soort van Aarde (ten onrechte) zwarte Klai-aarde noemt: te meer, dewyl hy beweert, dat zy voor een groot gedeelte uit de vernietiging van zelfstandigheden saamgesteld is; dat geenzins tot de Klai betrekkelyk gemaakt kan worden: en schoon zy +in 't gemeen ruim zoo veel als de Klai op onzen oppervlakkigen bodem gevonden worde, verliest zy 't egter, in den boezem

+der Aarde zelve, verre by de hoeveelheid en eigenlyke aardsche hoofdstoflykheid der Klai. Met recht komt ons derhalven, als natuureigen, voor, onze vastgestelde benaaming van Vermengde, aan stof verdeelde zwarte algemeene Aarde; die wy, gelyk alle Natuurkundigen, aanmerken, als die voornaame Soort, welke eigentlyk geschikt is, om te gehoorzaamen aan de nooddruft en den arbeid, mitsgaders aan het onderhoud, dat 'er alle Dieren en Planten in 't algemeen, en de Menschen in 't byzonder, van eischen; en, in dien zin, is ook de weeke aardagtige bovenkorst van bebouwde Klai daar toe betrekkelyk. 't Zou hier, uit hoofde van dit laatstgemelde, geene ongeschikte plaats zyn, om ons uit te laaten, over het gebruik, de bereiding, bebouwing, mesting, beplanting, vrugtbaarheid en onvrugtbaarheid, van allerleie gemeene en byzondere Aarden, voor de byzondere Gewassen; dog dezelfde reden, die wy by het verhandelen der Klai hebben voorgesteld, ontslaat ons ook in dit geval van die breedvoerige uitweiding; te weeten, om dat wy dit by de Gewassen zelven hoopen te doen, daar de natuur van Aarde, die elk gewas vereischt, ons eene nog geschikter gelegenheid hier toe aan de hand zal geeven. Wat verder aangaat de wyze van bearbeiden, en de voornaame werktuigen daar toe gebruikelyk, naamlyk de Ploeg en het Ploegen, de Spade en het Spitten, de Egge en het Eggen; dit alles is by de

+Klai in 't byzonder alreede beschreeven, en in Plaat V, met Figuuren opgehelderd; zynde die zelfde wyze van bearbeiden, +hier in Holland, zoo wel op deeze soort van Aarde, als op de Klai, en, met één woord, op allerleie teelbaare Aarde, in gebruik. Onze Leezers dan voor tegenwoordig derwaards wyzende, zullen wy ons liever hier, even als by de Klai geschied is, nog kortlyk ophouden, met de kennelyke beste en slegte hoedanigheid van goede algemeene Teel-aarde op te geeven.

+Het eerste en voornaamste kenmerk is, dat derzelver voortbrengsels sterk, groot en kloek opgroeien; dat zy die, al zyn het geen bruikbaare Gewassen, zelfs het onkruid, weelig doet tieren; dat de Boomen, Telgen en Kreupelbosschen 'er schielyk en sterk in opslaan; dat hunne Stammen frisch, leevendig en glad zyn; de wortelen en takken bestendig tegen de vorst; de knoppen dik, sterk en wel uitgedyd; de bladeren breed, van een leevend groen, en vol sappen; in één woord, alles wat een tierigen grond door Gewassen kan aanduiden.

Een tweede vereischte is, dat zy in zig zelve genoegzaame kragt bezitte, om zig te herstellen; dat is, om haare voortbrengsels te voeden in droogte, en bestendig te zyn in natheid: als mede dat zy vervolgens, na dat zy door de Gewassen, en na veel oogsten als uitgeput schynt, zig, na eenige rust, spoedig weder herstelt: het zy dit, door

+het veranderen der Gewassen, of uit haar zelve geschiede.

Ten derden moet deeze Aarde geen kwaaden smaak hebben; dat is, zy moet bykans geen smaak hebben; en geen stinkend moeras, zwavelig Veen, of andere bedervende Stoffen bezitten; maar, even als het water, een zuiveren, haar alleen eigen, of, om zoo te spreeken, noch kwaaden, noch goeden smaak van zig geeven.

Voeg hier ten vierden nog by, dat zy tot eene genoegzaame diepte en uitgestrektheid behoort te liggen; dar zy gemaklyk te bearbeiden is; en ten laatsten, 't geen wegens Holland byzonder in aanmerking komt, dat zy niet te laag gelegen is, ten einde zy door het water of de Veenplanten niet verstikt moge worden. De hoogte van de gelegenheid der goede Aarde schaad in Holland nooit, ten zy men dezelve tusschen de hooge Zandgronden en Duinen stelle; want die slurpen gestadig de nuttige vogten weg.

Voorts geeft de zwart graauwe koleur, eene lugtige meuluwagtigheid, en, om zoo te spreeken, eene vaalagtige, zwarte, vetagtige, fluweele gloed, een zigtbaar kenteken van goede Aarde, die zig door den Ploeg en Spade gemaklyk en vettig laat bewerken; 't welk de Landdichter virgilius, die zoo uitmuntend de Aarden beschreeven heeft, ook aanduid, wanneer hy spreekt van eene zwartagtige Aarde, die vet valt in het ploegen.

+Nigra fere & preso pinguis sub vomere terra.
Georg. 2.

Ondertusschen moet men evenwel, in een zeker opzicht tot onze zwarte Aarde, niet altijd op de zwarte koleur aangaan; dewyl men dikwils zwart Veen ontmoet, dat een goede Aarde schynt, die nogtans moerig en zwavelig is: dan in de volgende Soorten, zullen de goede Aarden duidelyk in haare onderscheiding volgen.

Men paare nu by deeze opgave, om de vereischten van goede en vrugtbaare Teelaarde te kennen, ook die onderscheidigen, welken wy by de beschryving der goede Teel-klai hebben opgegeeven; die in vyf geschikte Afeelingen, op Bladz. 314, zyn voorsteld, en noodzaaklyk ook op deeze Vermengde, aan stof verdeelde zwarte algemeene Aarde, kunnen en moeten overgebragt worden; gelyk ook het verdere vervolg aldaar volstrekt op dit onderwerp toepasselyk is. Het overige dat men hier nog, omtrent deezen rang, by het gemelde zou kunnen voegen, zal zig van zelve, in het beschouwen der volgende Geslagten, opdoen: te meer, dewyl men uit die bepaalingen, den samenhang en betrekking dier Geslagten, ordeshalven, gereedlyk zal ontdekken. Des aangaande komt ons hier aanvanglyk voor, als het

+Eerste Geslagt.
Vermengde molm-aarde. meer-molm.

+Deeze Aarde is die geene, welke het naast overeenkomt met de zuivere onvermengde Molm-aarde; men baggert ze voornaamlyk in onze Haarlemmer Meer, daar zy bekend is met den naam van Meer-molm. Als zy gebaggerd is, legt men ze aan modderstaalen, en laat ze één of meer Winters bevriezen; wanneer hier mede haare deeltjes ontbonden, en als deelbaare Aarde gescheiden zyn, dan word ze vervolgens verkogt en vervoerd. Ervaren en keurige Tuinlieden ziften deeze Aarde door een lang, breed, vierkant Raam, met Yzeren traliën; en dus gezift zynde, word ze ook wel met Run of Mest tot byzondere Aarde bereid. Zy is zeer geagt by de kenners van de Hovenierkonst; en voorwaar, als men in aanmerking neemt, dat zy veel Vet en zuiver Slib bezit, als mede dat het Meerwater de scherpe veenagtigheid der Meergronden zuivert, bespeurt men duidelyk de reden der deugdzaamheid deezer Aarde. Van die eigenste deugd is ook te agten de Molm-aarde, die in de wateren van den Beneden Rhyn, van daar dezelve stilstaat af, tot aan Katwyk toe, gebaggerd word: dan zy dient wel onderscheiden te blyven, van het Veen-bagger of de Veen-molm, in

+beslooten Veenpolders. - Zoo men 'er nu Soorten van geliefde te stellen, zou men ze kunnen verdeelen, (1) in Meer-molm, (2) Rhyn-molm, (3) in zeker opzicht ook in Vecht-molm, (4) Maas-molm, en dergelyke verdeelingen, naar de Rivieren en Plaatsen; indien men ze maar van de Klaislibber, aan die Rivieren, onderscheide.

Tweede Geslagt.
Gemeene zwarte zandige tuin-aarde.

+Deeze is die algemeene Tuin-aarde, welke men overal in onze Tuinen en Hoven ontmoet, en voornaamlyk met Zand vermengd is, en in zoo veele bysoorten kan verdeeld worden, als zy in koleur en hoeveelheid van Zand verschilt. Hoe zwarter en vetter dezelve zy, hoe minder Zand; hoe vaalder en graauwer in tegendeel, hoe meerder Zand, en hoe schraalder; en helt zy naar het rosse of geelagtige, dan is ze met Okeragtig Zand vermengd. Men kan deeze Bysoorten trapswyze aldus optellen. (1) Beste zwarte Teel aarde, zonder Zand. (2) Zwarte Teel-aarde, met Zand. (3) Zwarte Teel-aarde, met de helft Zand. (4) Vaale Teel-aarde, met drie deelen of meer Zand. (5) Vaste Teel-aarde, met Klaideelen. (6) Zwarte Teel-aarde, met Kalkdeelen vermengd, enz. Alle deeze Bysoorten in 't gemeen zyn die geenen, wel-

ken +veelal in onze vlakke Landen of Boomgaarden, gevonden worden, en vry veel weiland beslaan.

Derde Geslagt.
Zwarte teel-aade, met veen, of allerleie verdorven plant-stoffen vermengd.

+Hier toe behooren alle de bovengronden van onze Veenen, en ze verschillen alleen daar in van het Veen, dat zy door zand, door mesting en door bearbeiding, als eene zwarte Teel-aarde worden, en geenen bevestigden Bitumineuzen aart meer hebben. Deeze Aarde bezit weinig of geen Zand, en is zoo ongemeen bol en lugtig, dat zy zig zelve geduurig uitzette, en dat het dreune op den grond, wanneer men 'er over gaat. Dezelve is zeer gewillig in 't voortbrengen van Peulvrugten, en ligtwortelende Gewassen: ook teelen 'er de Vrugtboomen goed op voort, dog op verre na zoo vast niet als in de Klai; en de Vrugtboomen, op Veen geteeld, tieren schraal in de Klai. Men heeft in onze Hollandsche Veenen aanmerkelyke Boomkweekeryen, die allen op deeze soort van Aarde worden voortgeteeld, gelyk ook eene ongelooflyke menigte van Peulvrugten, Kool, Aardbeziën, enz. De Weilanden zyn 'er goed, dog bol; het gras is liezig, en zeer vol wilde Zuuring; men vind 'er ook wel Klaver

+en fyn Gras, dat de eerstgemelde Teelaarde op hooger Landen beter uitlevert. De Bysoorten kan men ligtlyk opmaaken uit de Veensoorten; ze zyn voornaamlyk de volgenden.

Eerste Soort.
Onverbonden veen-aarde. cavel-aarde.

+Eene benaaming der oppervlakkige Aarde, op alle Veenbeddingen; waar onder men allerleie Veensoorten kan betrekken. Zie Bladz. 71 enz. en Plaat I. Figuur 20, 21 en 23. A.

Tweede Soort.
Bosch-aarde.

+Hier door verstaat men die vermengde Aarde, welke uit de Bladeren, in de Bosschen nedervallende, saamgesteld word.

Derde Soort.
Hei-aarde.

+Deeze Aarde bestaat meestal uit de ontsloopte deelen van Heigewassen, en behoort ook tot de Zand aarde, om de groote hoeveelheid van Zand die ze bezit. Zie

+Plaat I. Figuur 14. 15. Z.A. en Fig. 17. H.V.

Vierde Soort.
Tuin-aarde.

+Zoo kan men noemen de Aarde in Boomgaarden en Teeltuinen; alwaar de afval der Groente en Fruiten met de Aarde vermengd worde.

Vyfde Soort.
Run-aarde.

+De Run van de Leertouweryen, of de bast der Eikenboomen, die eigentlyk Run is, word zeer veel in Broei-aarden, en ook wel tot sieraad in de Tuinen gebezigd: dezelve maakt eene vette broeiende heete Aarde, die zig zelve door den reuk en de bruine koleur onderscheid.

Vierde Geslagt.
Zwarte teel-aarde, met allerleien mest van dieren vermengd.

+Men bespeurt deeze Soorten overvloedig in de beste streeken van onze Weilanden; en het zy dezelven meer of min Zand, of Klaideelen, of Veen-aarde ten grondslage

+hebben, de Mest maakt ze vettig. Men kan de beste Aarde van dit slach kennen, aan eenige vogtigheid, die zy doorgaans bezit; aan een ziltigensmaak, en een sterken vunsen reuk, dien ze gemeenlyk van zich geeft; maar vooral aan de Gewassen zelven, byzonder aan den aart van de Klaver, en het Gras; ook ziet men dat het Bentgras, schoon dit onkruid een pest in de Landen zy, meerendeels de vetste Teelaarde bemint. Men is in het toemaaken van deeze Aarde, hier te Lande, zoo ervaaren, dat onze Landzaaten, in dit stuk, voor geene Natie in kunde wyken; bovenal, word dit tot den hoogsten trap gebragt, in de Weilanden, in de Broeijeryen van vroege Gewassen, en in de Bloemkweekeryen, daar men de gemeene Aarde, door konst, tot het teelen van allerleie Bloemgewassen weet te temperen. Het zou ons te lange ophouden, indien wy alle byzondere Soorten van Aarden, die door menging van onderscheiden Mestingen bereid worden, afzonderlyk wilden beschryven; waarom wy ons bepaalen zullen tot het melden der voornaamsten, die elk, door eene enkele soort van Mesting, zeer kennelyk te onderscheiden zyn; en kortlyk tot deeze volgende Soorten gebragt konnen worden.

+Eerste Soort.
Zwarte teel-aarde, met koemest vermengd.

+Zulke gemeste Aarden zyn voornaamlyk die der Warmoezieren, welken den Koemest 's jaarlyks, in een groote hoeveelheid, door hunne Teellanden mengen; 't geen dezelven zoo zwart en vettig maakt, dat ze op 't oog te onderscheiden zyn. Men vind ze voorts ook, gelyk gemeld is, op de Weilanden. De Aarde, die door Koemest word veranderd, agt men koel en waterig, om dat de Koeien veel weeke en zagte kruiden eeten; ook geeft die Mest aan de Aarde veel vlugge Zouten: welke +Zouten, mitsgaders de aart van deezen Mest. door theodorus schoon, vry kundig afgebeeld en beschreeven zyn.

Tweede Soort.
Teel-aarde, met paarden-mest vermengd.

+Deeze Aarde word veelal op de eigenste wyze bereid, als de voorgemelde, dan zy is heeter van aart; en de Mest maakt de Aarde minder zwart, dog dezelve is egter niettemin vrugtbaar. De Paarden mest houd de Aarddeelen niet zoo vast aan één verbonden als die der Koeien; en word

>+weinig enkeld op Weilanden gestrooid: maar gemeenlyk vormt zy de beste Aarde voor Vrugtboomen en Boomgaarden; bezittende veele groove Aarddeelen, weinig Oly, en+ veel vast scherp Zout.

Derde Soort.
Teel-aarde, met verkensmest.

Men vind deeze Aarde veelal in het +Westland, en in het Sticht Utrecht; alwaar ze door veel Verkens-mest bereid word. Men agt ze niet alleen vol vast Zout en Oly, maar ook vol zuuragtige deelen, die daarom de Aarde sterk doen +gesten: derzelver Zout-figuuren hebben meest eene ruitige gedaant.

Vierde Soort.
Teel-aarde, met schaapen-mest vermengd.

Door den Schaapen-mest, die zeer droog +en heet is, onder allerleie Aarden te vermengen, doet men hier te Lande de gronden eene byzonder goede eigenschap verkrygen, om 'er Tabak op te teelen; in zoo verre, dat die Aarde byna wel half uit deezen sterken Mest bestaat. Men kan dit nagenoeg raamen, als men bezeft, dat men doorgaans (*)

+honderd zes- en dertig a honderd veertig Karren op één morgen ligt. Dus maakt deeze Aarde met recht eene byzondere +Soort uit; haare Zouten agt men vast, veel en van eene kennelyke figuur.

Vyfde Soort.
Teel-aarde, met duiven-mest vermengd.

+Tot het zelfde oogmerk, om naamlyk Tabak te Planten, maakt men door Duiven-mest eene drooge heete olyagtige Aarde, die men op alle plaatsen, daar men Tabak teelt, vinden zal. Ook is de Aarde, met Hoendermest vermengd, veelal +van dien aart.

Zesde Soort.
Teel-aarde, met verrotte visch-deelen en grom vermengd.

+De Rhynsburgers, zoo beroemd, door het teelen van Bloemkool, doen hunne Teel-aarden, door het mesten met Visgrom, tot eene vette sterke Aarde overgaan, waar door zy de allerschoonste Kool, en byzonder Bloemkool, teelen, die ergens gevonden word.

De hier gemelde zyn de voornaamste Soorten, welken in dit Land als weezenlyke vermengde Aarden voorkomen, en die elk in byzondere Streeken zeer uitgebreide

+Landeryen beslaen. Zoo men wil kan men 'er nog andere Soorten byvoegen, als daar zijn,

Zevende Soort.
Aarde, met schelpdeelen en kalkstoffen van dieren ontleend, vermengd.

Hier toe behoort de Aarde, by en omtrent +de Schelp-hoopen en Kalk ovens, en die van sommige Tuin-paden.

Agtste Soort.
Aarde, met menschendrek en deelen van menschen vermengd.

Onder deze Soort telt men inzonderheid +de Aarden der Kerkhoven; welken sommigen, met vooroordeel, voor zeer vrugtbaar houden; dan die het beproefd hebben zyn deerlyk misleid geweest; dewyl die Aarde, buiten een schraal stof, en + het akelige gruis van gebeente, vol is van Menschen hair, dat aan de Kruiden en Wortelen vast hegt; en dus by het afkeerige het onnutte aanbrengt. Voorts word de Menschen drek, uit daartoe vervaardigde vierkande Gierkaren, over de Landen verspreid, en word voor zeer goed gehouden. Dan alle deeze en verder Soort-bepaalingen daar laatende, meenen wy te kunnen volstaan, met

+dit Schetsje; waar uit de Leezer genoegzaam kan nagaan, in hoe verre de verdeelingen van allerleie gemengde Aarden gebragt kunnen worden; die elk naar zyne zinlykheid tot ontelbaare Soorten kan uitbreiden; 't geen ook plaats heeft in de verdeeling en onderscheiding van den volgenden

Derden rang der tweede orde.
Mineraalagtige stoflyke en strooibaare aarde.

+Nadien wy in den derden rang, der EERSTE ORDE de aaneenverbonden Mineraalagtige Aarden voorgesteld, en daar by aan het slot dier ORDE, eenige korte bepaalingen gemaakt hebben, zoo kunnen wy ook op dien voet daar mede in deezen volstaan; en men kan alles wat aldaar tot de bepaaling van den gemelden derden rang gezegd is, hier overbrengen; met dit onderscheid, dat die eigenste invloed der Mineraalstoffen in de onverbonden Stoflyke en Strooibaare Aarden, van deezen derden rang der TWEEDE ORDE, in een +zeker opzicht, minder vast, en meerder deelbaar, gevonden word. Men brenge dan, dit onderscheid in 't oog houdende, de gemelde omschryving, die men aan 't begin van het Agtste Hoofdstuk geplaatst vind, over op deezen rang; en vergenoege zig voorts met de volgende korte opnoeming der Geslagten en Soorten.

+Eerste Geslagt.
Onverbonden stoflyke en strooibaare yzerhoudende okeraarde.

Vergelyk met dit Geslagt het Eerste Geslacht, +van den derden rang, der eerste orde, op Bladz. 394.

Eerste Soort.
Onverbonden Oker-aarde, met Guhr, of vloeibaar Oker, vermengd.

Deeze Soort is eene van de zuiverste en +fynste, die men onder onze stoflyke Aarde vermengd vind, en misschien is ze wel de eenigste oprechte Mineraal-aarde: dewyl het Guhr, uit hoofde van deszelfs vloeibaarheid en fynheid, niet alleen met onze Duinwateren in de Teel-aarden vermengd en vervoerd word, maar ook midden in het land, van de Oehr- en Yzer-Okerbanken, met veele gronden vereenigd is.

Tweede Soort. Fyne onverbonden bruine Oker-aarde. Bl. 395.
Derde Soort. Grove onverbonden bruine Oker-aarde. Zie Bl. 397.
+Vierde Soort. Roode onverbonden Oker-aarde. Zie Bl. 398.

Alle deeze drie gemelde Soorten bevatten die Aarde, welken men, in eene meerdere of mindere hoeveelheid, bespeurt, tusschen de bovenkorst van onze Geestlanden en Okergronden, en welker beschryving te vinden is, in het Tweede Hoofdstuk, Bladz. 56.

Vyfde Soort.
Yzerroest-aarde.

+Eene Aarde, die onder haar bedde Yzer heeft, en zich met deszelfs Roest vermengt; want als 'er Yzer onder de Aarde ligt, roest het, vereenigt zich met de Aarde, en maakt dus deeze Soort uit.

Zesde Soort.
Magneet en okerstof bezittende strooibaare aarde.

+Zoo men toestaat, gelyk wy voor ons wel gelooven, en al vry aanneemelyk meenen voorgesteld te hebben, dat de Magneet-stoffen in onze gronden huisvesten, kan men zoodanig eene Aarde hier onder eene Vyfde Soort betrekken. Zie Bl. 375.

+Twyfelagtig Geslagt.
Blaauwe onverbonden stoflyke en strooibaare aarde

+Indien de blaauwe Stoffe, die Bladz. 399. en elders gemeld is, mineraalagtig zy, zou men deeze Stoffe al vry betrekkelyk kunnen maaken, op die blaauwagtige verwe, welke sommige Aarden, en wel byzonder de Katwyker Klai-aarde heeft; dan des aangaande in 't onzekere zynde, komt ze hier, zoo wel als boven, slegts twysfelagtig voor.

Ter deezer plaatze zouden ook de onverbonden Zwavelagtige Bitumineuze Dary- en Veengronden, ingevolge onzer verdeelinge van den derden rang der EERSTE ORDE, schynen te behooren; dan, dewyl de onverbonden Veen-aarde als onryp moet aangemerkt worden, en dus geenzins tot dien trap van Bitumineuze eigenschap veranderd is, als het verbonden Veen, zoo kan zy hier in dit opzicht niet voorkomen; maar behoort tot het reeds gemelde Derde Geslagt, van den tweeden rang der TWEEDE ORDE. Zie Bl. 616.

Eindelyk heeft men hier nog, tot slot van deeze ORDE, by 't voorgaande te voegen, die zelfde vermenging, welke de Zouten in de aaneenverbonden Aarden veroorzaken, en het deswegeris gezegde hier insgelyks op de onverbonden Aarden over te brengen; waaromtrent wy, met de Geslag-

ten +en Soorten slegts op te noemen, zullen kunnen volstaan. Zie Bl. 630.

Tweede Geslagt.
Onverbonden mineraalagtige stoflyke en strooibaare aarde, met vitrioolgeesten vermengd:

+Waar van de Soorten zyn, (1) Yzer-vitrioolagtige. (2) Koper-vitrioolagtige, en (3) Zinck-vitrioolagtige.

Derde Geslagt.
Onverbonden mineraalagtige stoflyke en strooibaare salpeteragtige aarde:

+Waar van de Soorten vermengd zyn, (1) in Klai-aarde, (2) in Kalk-aarde, (3) in Veen-aarde, en (4) in Dierlyke Aarde.

Vierde Geslagt.
Onverbonden mineraalagtige stoflyke en strooibaare aarde, met zee-zouten vermengd:

+Die weezenlyk vereenigd zyn, (1) met Klai-aarde, (2) met Veen aarde, (3) met Kalk-aarde, (4) met Teel-aarde, (5) met

+Dierlyke Aarde, en vervolgens met alle andere Soorten van Aarden, waar in ons Zee-water en gemeen Zout indringt.

Vyfde Geslagt.
Onverbonden ammoniakaale aarde, met dierlyke zouten vermengd.

+Hier toe kan men, ten naauwsten genomen, brengen, de meeste Aarden van het Vierde Geslagt, Bl. 654. der vermengde Aarden, daar zy afzonderlyk voorkomen. Maar in een zekeren zin, kunnen ze, schoon de dierlyke Zouten eenigermaate betrekking tot de Mineraalen hebben, hier wel overgeslagen worden; te meer, dewyl zy veelal in de reeds beschreeven, met Mesting van Dieren, vermengde Aarden, bestaan. Wy zullen 'er ook om die reeden niet over uitweiden, maar hier mede onze EERSTE CLASSE besluiten; en van de beschouwing der TWEEDE, die de Zanden behelst, terstond een aanvang, maaken.


Vorige Volgende