Volmaakte schrijvers schrijven niet

over het scheppingsproces van literaire en andere teksten

[p. 7]

Gedwongen schrijven in vrijwilligheid
Bij wijze van inleiding

Het is altijd gevaarlijk verschillende disciplines met elkaar te vergelijken. Daarom beweer ik met de grootst mogelijke voorzichtigheid dat het schrijven van literaire teksten in een aantal opzichten overeenkomsten vertoont met schaken. Wie als schaker op enig niveau wil meedoen, berekent zo veel mogelijk zetten vooruit. Iedere zet die een schaker doet, berust daarom op een afweging van vele mogelijkheden. Zijn diepgaande kennis van het spel, van openings-, midden- en eindspeltheorieën en vooral ook van gespeelde beroemde of beruchte partijen, is hem daarbij behulpzaam. Een ervaren schaker zal daarom veel van het enorme aantal mogelijkheden tot voortzetting van een partij dat zich aandient vrijwel onmiddellijk kunnen verwerpen. Over andere denkt hij na. Hij wikt en weegt, totdat hij de naar zijn mening juiste voortzetting heeft gevonden. Die voortzetting komt voort uit de huidige stand van zaken in de partij, maar voorziet tegelijk ontwikkelingen en probeert die af te dwingen door de tegenspeler te misleiden.

Soms wordt de schaker geholpen door zijn intuïtie, een diepere en niet onmiddellijk rationeel te verklaren vorm van spelinzicht. Heel zeker weet hij op een bepaald moment dat een zet de juiste is. Die zet dient zich in de geest van de schaker soms aan als een vondst. Die vondst wordt daarna doorgerekend, voor zo ver als dat mogelijk is.

Rationele denkkracht en intuïtie gaan tijdens een schaakpartij op niveau samen. De ene schaker heeft meer van beide dan de ander. De grootste schaker is hij die de meeste gewonnen partijen op zijn naam brengt en zich daarbij de bewondering verwerft van zijn collega's, die zich verbazen over de diepe inzichten en schitterende wendingen in de partijen.

Wanneer ik zeg dat schrijven en schaken overeenkomsten vertonen, dan moet ik toch beginnen met het aangeven van een essentieel verschil. Een schrijver speelt niet tegen een tegenstander; hij heeft alleen zichzelf als opponent. Een schrijver is dan ook niet verwikkeld in een wedstrijd. Maar wat betreft het berekenen van kansen, het afwegen van mogelijkheden, zijn er tussen schrijvers en schakers wel degelijk overeenkomsten.

[p. 8]

Het bedenken van zetten bij het schaakspel brengt nieuwe combinaties op het bord. Bij het doorrekenen van de zetten weegt de schaker de mogelijkheden voor verder spel en de mogelijke tegenzetten tegen elkaar af. Maar schakers zijn niet alleen afhankelijk van hun rationele vermogen om het spel uit te denken, met behulp van de opgeslagen kennis in hun geheugen. Zij mogen af en toe (en grote schakers waarschijnlijk geregeld) rekenen op invallen, oplossingen die zich aandienen en die later soms perfect blijken te zijn. En op dit punt vertoont het werk van schakers en schrijvers de raakvlakken waar ik op doel. Ook de schrijver denkt enerzijds systematisch en is aan de andere kant afhankelijk van invallen. Dus ook de schrijver weegt, oordeelt en verwerpt en kiest ten slotte voor een gevonden oplossing. De keuzes die hij moet maken, spelen zich af op vele niveaus, tot aan de kleinste toe. Welk beroep moet zijn hoofdfiguur uitoefenen? Is hij getrouwd, alleenstaand of laat de schrijver dat in het midden? Hoe zal het verhaal zich ontwikkelen? Gaat de hoofdpersoon op vakantie of speelt het verhaal zich af in de buurt van zijn huis? Misschien zijn dit vragen van triviale aard, maar ze moeten toch stuk voor stuk een antwoord krijgen. Dit geldt evenzeer voor de vele vormgevingsproblemen die om een oplossing volgens retorische en romantechnische regels vragen. Speelt het verhaal zich af in de tegenwoordige of in de verleden tijd, is de hoofdpersoon een ‘ik’, een ‘hij’ of ‘zij’, of noemt de schrijver hem of haar gedurende het hele verhaal bij de voor- of achternaam? Is de kennis van de schrijver alom tegenwoordig, zweeft hij als het ware als een geest boven de wateren, of weet hij zogenaamd niets meer dan de personages? De schrijver moet keuzes maken en soms, al schrijvend, moet hij eerder genomen keuzes herzien.

Dan zijn er vervolgens de psychologische aspecten van het verhaal. Hoe staan zijn hoofdpersonen er psychisch voor, in welke verhouding bevinden zij zich tot elkaar en welke ontwikkelingen maken zij door tijdens het schrijven?

Sommige beslissingen nemen schrijvers, net als schakers, op basis van nadenken en redeneren. Andere dienen zich schijnbaar spontaan aan. Sommige oplossingen lijken zelfs onontkoombaar. Soms gaat een verhaal als vanzelf een eigen kant op, en een geheel andere dan de schrijver vooraf had voorzien.

De schrijver zit achter zijn werktafel en denkt na over de voortzetting van het werk dat hij onder handen heeft. Beelden komen uit zijn geest naar voren; soms kost het hem nachtrust, als hij zich ongelukkig voelt omdat een bepaalde wending in zijn boek niet goed zit. Voor hetzelfde geld valt de juiste oplossing hem de volgende ochtend als het ware gratis in de schoot. Vaak wordt die oplossing in een later stadium weer verworpen. Dat is gelukkig een verschil

[p. 9]

tussen schrijven en schaken: de schrijver hoeft zijn koning niet om te leggen nadat hij de maximaal toegestane bedenktijd heeft overschreden. De gewonnen wedstrijd van de schrijver is de voltooiing van zijn werk, zodanig dat hij er zelf tevreden mee is. Zo moet het zijn en niet anders.

Voor een gewonnen partij krijgen schakers een punt. Schrijvers kennen een enkele keer ook dat overwinningsgevoel. Dan worden zij de hemel in geprezen voor hun werk. Even vaak komt het voor dat lezers minder tevreden zijn over de roman of het verhaal dat zij onder ogen hebben gekregen. Maar of er nu wel of niet over hen wordt geschreven: schrijvers interesseren zich niet werkelijk voor de oordelen over hun werk, waarvan zij voor zichzelf allang hebben vastgesteld dat het geslaagd is. Irritant wordt hoogstens het oordeel van een ander als een lezer in de rol van recensent een aantal zetten heroverweegt en aangeeft voor welke oplossingen de schrijver beter had kunnen kiezen. Dit is des te irritanter als de recensent komt aandragen met suggesties die de schrijver zelf allang verworpen had en waarvan hij denkt dat die niet tot een verbetering maar tot een volkomen mislukking geleid zouden hebben. Dat is nog een verschil tussen schrijven en schaken: sportprestaties, zelfs binnen de denksporten, zijn grotendeels meetbaar en dus gemakkelijker te beoordelen dan prestaties in de kunst.

In dit boek is een aantal opstellen verzameld over het schrijven van literaire teksten. Literaire schrijvers zijn niet de enigen die het probleem moeten oplossen van het totstandbrengen van teksten die bij een lezerspubliek overtuigend moeten overkomen. Ik heb daarom ook enkele opstellen opgenomen over het schrijven van andere tekstsoorten, zoals toespraken en brieven.

Tussen literaire schrijvers en schrijvers die teksten moeten produceren in het kader van een niet allereerst op schrijven gericht ander beroep, bestaat mijns inziens een principieel verschil: de eersten schrijven omdat zij het gevoel hebben dat zij niet anders kunnen. Dat is een romantisch beeld van het literaire schrijverschap. Het wordt versterkt door vele uitspraken van schrijvers die laten weten dat zij met hun werk zullen doorgaan tot zij niets meer weten te verzinnen. En eventueel nog daarna. Sommige schrijvers mogen graag laten weten dat zij schrijver zijn geworden omdat zij niets anders kunnen en dat ophouden met schrijven voor hen betekent dat zij niet meer zouden weten wat zij verder met hun leven moeten doen.

Waarschijnlijk bestaan er ook voldoende schrijvers die het schrijven van een door lezers als ‘literair’ gekwalificeerd boek beschouwen als een manier

[p. 10]

om hun brood te verdienen. Die schrijvers zouden dus rustig met schrijven kunnen ophouden wanneer de noodzaak om geld te vergaren plotseling zou wegvallen.

Tussen beide uitersten zijn tussenposities mogelijk. Eén ding blijft voor alle schrijvers gelijk: het schrijven van alle mogelijke soorten teksten die de schrijver als literair bedoelt en die door anderen als literair worden ervaren, betekent altijd het maken van een ontdekkingstocht in de eigen geest.

Over het proces dat leidt tot literaire teksten is weinig bekend. De hier neergelegde visie op dit proces is dan ook vooral de mijne. Als die tot tegenspraak leidt of tot aanvullingen, zal ik dat toejuichen. Hiervoor noemde ik schrijven een ontdekkingstocht. Om iets van die tocht te verhelderen, heb ik deze opstellen geschreven. Uit nieuwsgierigheid, die allen met elkaar delen die zich bezighouden met het schrijven van en reageren op wat daarvoor nog niet als tekst bestond.