De Nederlandse Opstand in de pamfletten 1566-1584

[p. V]

Aan hen die niet ophielden
mij aan te sporen,
dit werk te voltooien.

[p. VII]

Verantwoording

Met deze studie tracht ik enigszins te voorzien in een hiaat, die zelfs de historiografie van de meest bestudeerde periode uit onze vaderlandse geschiedenis, de Tachtigjarige Oorlog, vertoont. Het is opvallend, dat samenvattende studies over de propaganda, die de oorlog met de wapens vergezelde, ontbreken. Sinds Bakhuizen van den Brink en Fruin bestaat er ongetwijfeld belangstelling voor pamfletten uit dat tijdvak. Instructieve prenten verluchten vaak de historiewerken van moderne auteurs over de Opstand. Typische passages uit de geuzenliederen worden dikwijls in de tekst verwerkt. Een enkele maal moge een auteur een bepaald onderwerp diepgaand belicht hebben uit de pamfletten, over het algemeen fungeren deze, evenals prenten en liederen, slechts als illustratiemateriaal.

Mijn studie houdt zich bezig met pamfletten uit de jaren 1566-1584. Een simpele vergelijking van mijn lijst van gebruikte pamfletten met de bekende nederlandse pamfletten-catalogi, demonstreert duidelijk, dat ik niet naar volledigheid streef. Bovendien bestaan er in het buitenland ongetwijfeld pamfletten, die in ons land nog niet gesignaleerd werden. Ik was in de gelegenheid dit in België te constateren. Stellig zijn er ook in Spanje pamfletten uit de Nederlanden te vinden. Er bleven daar immers talrijke brieven bewaard, waarin vermeld staat, dat er pamfletten gezonden werden. Uit de in ons land aanwezige overvloed deed ik een keuze, die naar mijn overtuiging verantwoord en representatief is.

Het eerste deel van mijn studie zou ik een beschrijving van de Opstand als ‘papieren oorlog’ willen noemen. Daarin tracht ik immers de pamfletten een plaats te geven in de geschiedenis van de Opstand. Bibliografische bedoelingen heb ik daarbij in het geheel niet. Ik acht het geenszins uitgesloten, dat de meeste lezers dit deel het minst interessant zullen vinden, maar moet van de andere kant verzekeren, dat het mij de meeste arbeid heeft gekost.

In het tweede deel volgt in een vijftal hoofdstukken een overzicht van de belangrijkste punten uit de inhoud der pamfletten. Weer is volledigheid uitgesloten. Om één voorbeeld te noemen: een aantal gegevens over het nationaal bewustzijn in de zestiende eeuw, meen ik te moeten reserveren

[p. VIII]

voor een afzonderlijke detailstudie. Ik onthoud mij over het algemeen van polemiek en confronteer de ideeën van de pamfletschrijvers niet met de uitkomsten van het hedendaags onderzoek - hoe verleidelijk soms de gelegenheid ook is. Dan neem ik mijn toevlucht tot een verwijzing naar literatuur.

Dit boek zij opgedragen aan hen, die niet ophielden mij aan te sporen, het werk te voltooien. Ik ben mij er diep van bewust, dat ik ook aan vele anderen dank verschuldigd ben. Hun aantal werd groter, naarmate de jaren sedert mijn doctoraalexamen verstreken en mijn standplaatsen en werkzaamheden wisselden.

In deze verantwoording, die voor een aanzienlijk deel bestaat uit restricties, moge ik mij - met een hoofd vol herinneringen - beperken tot het noemen van één naam: die van wijlen Prof. Dr. J.D.M. Cornelissen, een van mijn leermeesters. Nog tijdens zijn leven, en gestimuleerd door zijn belangstelling, begon ik deze studie. Ik hoop het vertrouwen, dat hij erin stelde, niet al te zeer te beschamen.