Van Afra tot de Zevenslapers. Heiligen in religie en kunsten

[p. 208]

Johannes Chrysostomus,

een van de vier »kerkvaders van het Oosten, was een zoon uit een officiersfamilie te Antiochië, waar hij in 344/45 geboren werd. Hij studeerde er aan de exegetenschool, die bekend stond om haar rationele methodiek, en beleefde daarna een tijd lang als monnik en eremiet de christelijke ascese (»asceten) dermate

Translatie van het gebeente van Johannes Chrysostomus, miniatuur in het Menologion (gebedenboek) van keizer Basilius ii uit het einde van de 10e eeuw. Vaticaanse Bibliotheek, Rome. Johannes was tijdens zijn verbanning uit Constantinopel in 407 te Komana (Pontus) gestorven. In 438 werden zijn relieken onder Theodosius ii triomfantelijk naar de stad teruggebracht (translatie) en bijgezet in de Apostelenkerk. Rechts maakt de keizer met door zijn mantel bedekte handen een ceremonieel gebaar van ontvangen; naast hem de patriarch met evangelieboek.

extreem dat hij er om reden van gezondheid van af moest zien. Nadat hij in 386 priester was geworden werd hij geleidelijk aan in de kerk van Antiochië een bekend predikant. In 397 koos men hem tegen zijn verwachting tot patriarch van Constantinopel. Aanvankelijk enthousiasme voor de geweldige redenaar - zijn bijnaam uit de 6e eeuw betekent ‘gulden mond’ - en de uitstekende zielzorger sloeg na zijn aanklachten tegen misstanden onder de vooraanstaanden aldaar om in tegenwerking en afkeer. In 403 werd hij af-

[p. 209]

gezet en verbannen naar een gehucht aan de Armeense grens. Op weg naar een milder oord stierf hij in 407. Zijn omvangrijke literaire produktie geeft een goed inzicht in de aard van de theologie van zijn tijd en is vooral van belang vanwege de hoeveelheid informatie over het kerkelijk doen en laten. Een overlevering wil dat hij schilder was. De oosterse ‘Liturgie van de Heilige Johannes Chrysostomus’ draagt enkel zijn naam. Zij ontstond ten dele al vóór hem en werd ten dele in de 14e eeuw uitgebouwd. In het Oosten wordt zijn feest op vier verschillende data gevierd, in het Westen op 27 januari. Hij is de patroon van de predikanten.

Als gezagvolle bisschop is Chrysostomus in de kerken van het Oosten vaak afgebeeld, in groepen of alleen: ascetisch gezicht, korte baard en in bisschopsgewaad (»clerici). Met »Basilius verschijnt hij als liturg regelmatig aan de Heilige Deuren van de iconostase onder de annunciatie (bijvoorbeeld iconostase uit Novgorod eerste helft 16e eeuw). Op een zeldzame voorstelling (fresco 1349 in het klooster te Lesnovo in Servië) geeft hij instructies aan de ikonenschilders. In het Westen werd Chrysostomus zelden en bovendien weinig verrassend afgebeeld, of het moest zijn op fresco's van Benozzo Gozzoli 1449-51 in de Cappella Nicolina in het Vaticaan; van Domenichino ca. 1620 in de Griekse abdij te Grottaferrata bij Rome (in een westerse versie van het oosterse bisschoppelijke gewaad) en van een anonymus ca. 1500 in het Hospital te Kues (Moezel; in westerse liturgische kleding). Del Piombo stelde hem schrijvend te midden van vele heiligen voor op het altaarstuk ca. 1525 in de San Giovanni Crisostomo te Venetië. Vreemd genoeg werd hij in het avondland ook vereenzelvigd met een bekeerde rover en verkrachter uit een 14e-eeuws gedicht uit Florence, Schirano met de bijnaam Boccadoro (= Guldenmond). Hieruit ontstond de scène van ‘de boetende Johannes Chrysostomus’: houtsnede van Fyner in een legendarium 1481, een anoniem schilderij uit de 15e eeuw (met drie scènes) in de Galeria Estense te Modena en gravures van Beham 1525-28 en Dürer ca. 1510.

De Russische componist Vasili Sergejevitsj schreef ca. 1895 een cantate ter ere van deze heilige.

Baur 1929-30; Meulenberg 1983.