Verzen

[p. 227]

Addenda bij de derde druk

Uit artikelen die sinds 1977 verschenen zijn, konden enkele opmerkingen zo beknopt worden weergegeven, dat zij in de hier voorafgaande Aantekeningen konden worden ingevoegd. Vermelding of verwerking van gegevens die een uitvoeriger tekst vereisten, kregen hieronder een plaats. Het betreft in beide gevallen waarnemingen, per gedicht, van meer feitelijke (vaak vers-technische) dan van beschouwelijke aard. Deze laatste, gewoonlijk ook kwalificerende, opmerkingen per gedicht zijn uit de literatuur na 1977 niet weergegeven (zoals wel gebeurd is, zij het vooral bij extreme beoordelingen, met de literatuur die in de eerste druk van dit boek werd verwerkt).

Enkele studies die bovendien de bundel als geheel bespraken, zijn aan het eind van deze rubriek genoemd.

Toen de tijden bladstil waren... (7). August P. van Groeningen herkent in dit gedicht aard en wezen van de hoofdfiguur in zijn roman Martha de Bruin (brief aan Kloos, 6.8.1889; in Van Groeningen, Verz. werk, Amsterdam 1978, p. 406v).

De stille weg (19). Op deze tekst schreef Huub Kerstens, in opdracht van de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam, een muziekstuk voor mezzosopraan, bas, viool en piano (Donemus, Amsterdam 1985). - In ‘Alle wegen lopen dood’ vestigt Wiel Kusters de aandacht op de uitbreidende herhalingen die zowel een indruk van voortgang, hetzij in plaats, hetzij in tijd, teweegbrengen, als van stilstand; en op de horizontale en verticale bewegingen van respectievelijk weg en water, bomen en hemel; en hun bijeen behoren, dat zich ook laat gelden in de hen bepalende noties. Ook laat hij het gedicht zelf als een weg voor de lezer zien, voerend naar het punt waar aards en hemels bijeen komen ‘in 't ver’ (p. 466-468 van het eerste artikel onder genoemde titel, in De Gids, 148, 1985, nr. 6, sept.).

In de zwarte nacht is een mensch... (20). Over Anna Witsen schreef Rein van

[p. 228]

der Wiel: ‘Bij de dood van Anna Agnes Witsen in 1889’, in De negentiende eeuw, 2, 1978, nr. 4, dec., p. 231-247.

De boomen waren stil (23). Martien J.G. de Jong geeft, naast mijn nauw = nauwelijks, ter overweging: nauw = nauw verbonden, nl. mens en natuur in harmonie (Honderd jaar later. Baarn 1985, p. 151v).

Ik ben alleen in het lamplicht (30). J.G. Kooy wijst in ‘Zijn poëzielezers gek? Een paar opmerkingen over klanksymboliek’ (in Reisgidsen vol Belluno's en Blauwbaarden. Opstellen (...) aan Dr. H.A. Wage. Leiden 1976, p. 67-73) achtereenvolgens op de semantische anomalie: dingen kijken, luisteren, stilte wil, oren kijken; op de assonantie lamplicht - glad gezicht; op de zich in afwisseling herhalende klinkerwaarden in regel 1; de afwisselende regellengte; en de expressieve (niet symbolische) fonische structuur.

In de stilte van de stad (67). Kees Fens bespreekt in ‘Schuilen voor de woorden’ (oorspr. in de Volkskrant, 11.2.1983, later in De tweede stem. Amsterdam 1984, p. 30-36) de geïsoleerde presentatie, de assonantie van regel 1 en 3, en van 2b en 4b, en gist naar (het spanningsverloop in) de situatie.

Toen bliezen de poortwachters... (71). Wat de mogelijke verhouding tot de werkelijkheid van winter 1890 aangaat, geeft de tweede druk van de HGD een merkwaardige aanwijzing onder signatuur 1890:1A.

Laat ik nu denken hoe dat... (96). Besproken in E. Endt, ‘Een paar avonden bijeen’ (Adieu adieu sweet bahnhof. Liber amicorum Han Dommisse (red. C. Hamans en W. Voskuilen), p. 139-144).

Het was dien avond zoo stil (100). Besproken door D.W. Fokkema in NRC/Handelsblad 19.12.1980: hij wijst op de zegswijze ‘Stille waters hebben diepe gronden’, die als hypogram aan het gedicht ten grondslag kan liggen.

Aldoor dat metalen ruischen... (123), Jacob Groot gaat na (in Nieuwe muziek. Een Herman Gorter Boek. Amsterdam 1980, p. 20-21) hoe elke notie in regel 1 door middel van letterlijke en meer figuurlijke verwijzingen het effect bewerkstelligt van de eerste regel als geheel.

[p. 229]

Kees Verheul. ‘Afscheid van een jeugd’. In: Antwoord van een buitenstaander. Amsterdam 1981, p. 97-102 (oorspr. in NRC/Handelsblad 23.9.1977).

Rein Bloem. ‘Herman Gorter: Als brandend hout in vuur’. In: De Gids 140, 1977, nr. 7 (dec.), p. 501-504.

Jacques Kruithof. ‘Ik zou zoo graag de wereld beelden’. In: Vingeroefeningen. 's-Gravenhage 1981, p. 13-43 (oorspr. in: Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst in hun tijd. Begeleidende uitgave bij de gelijknamige tentoonstelling. 's-Gravenhage, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatie Centrum, 1977, p. 17-34.

Albert Westerlinck. ‘Rond de “Verzen” van Herman Gorter’. In: Dietsche Warande en Belfort 123, 1978, nr. 3 (mrt.), p. 194-200.

J.D.F. van Halsema. ‘Gorter na Mei’. In: De Revisor 5, 1978, 3 en 4 (juni en aug.), p. 32-39 en 54-63.

Jacob Groot. Nieuwe muziek. Een Herman Gorter Boek. Amsterdam 1980.

Martien J.G. de Jong. ‘De school der poëzie’. In: Honderd jaar later. Essays over schrijvers en geschriften uit de Beweging van Tachtig. Baarn 1985, p. 130-159.