De beschaving

[p. 104]

[17]
Pragmatische hiërarchieën

Alles kan met alles vergeleken worden, en het is het kenmerk van het melancholisch genie dat hij zaken die eerst niets met elkaar te maken leken te hebben met elkaar in verband heeft gebracht.¹ Aristoteles legt een verband tussen ‘catharsis’ (reiniging), als term voor een psychisch proces van reiniging van hartstochten in de mysteries en in de tragedie, met reiniging van faecaliën door purgering. Dat vermogen hebben uitvinders, filosofen en dichters. Het verschijnsel is heel in het kort te demonstreren aan de gedurfde metafoor die een onverwachte en toch vanzelfsprekende indruk maakt.² Dat is een uiting van asteia, geest, ‘wit’.³

Bij de tegenstelling overeenkomst/verschil hoort de tegenstelling hoofdzaak/bijzaak. Door verstandig met twee paren tegenstellingen te manipuleren kan elke stelling discutabel worden gemaakt.

Vergelijk de vier-elementenleer: de vier elementen zijn aarde, water, vuur, lucht, en worden gekenmerkt door de paren tegenstellingen droog-nat, warm-koud. De vier-elementenleer heeft tot de zeventiende eeuw zo veel succes kunnen boeken omdat alle fysieke objecten met een combinatie van die tegenstellingen konden worden gekarakteriseerd. De fonologische driehoekjes van Trubetzkoy, nagevolgd door Lévi-Strauss om mythen te karakteriseren, bestaan ook uit twee paren tegenstellingen; een horizontaal, een verticaal; op de schuine zijden kunnen de gradaties worden aangebracht. Ook hierin worden alle verschijnselen systematisch gevangen.⁴

Als een spreker naar woorden zoekt, zoekt hij naar overeenkomsten. ‘Dit is een boom’ wil dan zeggen: ‘Ik vind dat dit vergelijkbaar is met datgene wat ik gewoonlijk - en anderen met mij - onder “boom” versta.’ Het noodzakelijk optredend verschil (want er zijn meer dingen dan woorden) kan altijd nog gepreciseerd worden: ‘Dit is een wel heel eigenaardige iep van vijftig meter hoog’, ‘Dit is een (donker) rode Fiat 600 uit 1972’, of: ‘Bij het stofzuigen verrichtte deze huisvrouw de volgende handelingen...’ Maar: het individuele is nooit in taal te vangen: individuum est ineffabile. Daar is de taal (in zijn referentiële functie) dan ook niet voor. Niets, zelfs geen lucifersdoosje, kan ooit volledig beschreven worden. Hoe ver de precisering moet gaan en wat dus hoofdzaak is en wat een ten slotte te verwaarlozen bijzaak valt niet in het algemeen uit te maken. Is het verschil

1 Aristoteles Problemata 30, zie E. Panofsky, F. Saxl, Dürers Melancholia I, Leipzig etc., 1923.

2 Aristoteles Retorica 1412^a, 5.

3 W.G. Crane, Wit and Rhetoric in the Renaissance, the Formal Basis of Elizabethan Prose Style, New York 1937, hfst. 2: ‘A general Examination of Wit in the Sixteenth and Seventeenth Centuries’.

4 E. Leach, Lévi-Strauss, London 1970, hfst. 2, blz. 23-31.

[p. 105]

tussen vermiljoen en karmijn belangrijk? Soms wel, soms niet. Gaat het om de kleur van een vlag? Elke kleur rood is mij goed, als het maar niet oranje is. Verschil is echter alleen maar mogelijk op basis van overeenkomst en, als mensen discussiëren, is verschil van mening dus alleen maar vruchtbaar op basis van overeenstemming: karmijn en vermiljoen zijn alle twee een rode kleur. ‘Rood’ is de boventerm (genus) van de ondertermen (species) ‘karmijn’, ‘vermiljoen’ enzovoort. Boventerm en onderterm, genus en species, zijn trapsgewijs verwisselbaar, al naargelang nieuwe vertakkingen worden aangebracht: ‘licht vermiljoen’ wordt dan, zo iemand behoefte voelt ‘licht’ en ‘donker’ vermiljoen te onderscheiden, in een dergelijke boom een onderterm, species van een boventerm ‘vermiljoen’.

Een dergelijke hiërarchie maakt het mogelijk als volgt te redetwisten: ‘Dit is karmijn’, ‘Nee, vermiljoen’, ‘Laten we het erover eens zijn dat het rood is.’

Vindt men de overeenkomst (overeenstemming) de hoofdzaak of het verschil (van mening)? Het antwoord kan niet los worden gezien van de onderhandelingssituatie waarin discussiepartners zich bevinden. Het is soms mogelijk de context door een algemene afspraak te beperken: dit is relevant en dit niet. Dergelijke afspraken waarborgen de successen van de exacte wetenschappen. De resultaten wettigen de beperking van de context en men heeft daarom een belang bij deze beperking. Maar vaak mislukken dergelijke afspraken, en wel omdat er geen eensgezindheid bestaat over het belang van deze of gene beperking.

Het debat ontaardt als men het niet eens is over het punt waarover men het eens zou moeten zijn. Dat kan zijn omdat men het niet eens is over de hiërarchie van begrippen. Vergelijk de moeilijkheden die geleerden ondervinden als ze literatuur willen definiëren (of recht). Het is niet duidelijk waar literatuur de species van is omdat men het er niet over eens kan worden welke trekken typisch zijn voor literatuur (specifiek literair zijn) en dus ook welke trekken hoofdzaak zijn en welke bijzaak. Vandaar het gebrek aan eenstemmigheid in de literatuurwetenschap. Met nadruk zeg ik erbij dat het niet nodig is dat discussianten het met zo veel woorden eens zijn geworden over de definitie van het bovenbegrip, integendeel, de kans dat ze dat ook nog zouden worden is klein. Het gaat er meer om dat discussianten het er snel over eens zouden moeten zijn dat bij voorbeeld kwesties als spanning en dubbelzinnigheid ook op andere gebieden van menselijke uitingen een rol spelen, en hoe die gebieden dan precies heten.

[p. 106]

Het gaat mij in dit boek om een algemene verdediging van het nut van discussies die gevoerd worden op basis van overeenstemming. Uiteraard zal die basis van overeenstemming op zich zelf de conclusie zijn van een discussie die wellicht in een ver verleden is gevoerd. Die conclusies zijn dan door partijen aanvaarde feiten en waarheden. Mijn boek is door de nadruk op discussie een verdediging van de liberale democratie geworden, van concurrentie van meningen, waaronder voor mij ook meningen over goederen vallen; stomme fysieke objecten als voedsel en machines. De verdediging van de liberale samenleving strekt zich dank zij deze kunstgreep ook uit tot de liberale economie. Het spreekt vanzelf dat ik het woord dialectiek gebruik om een manier van geordend debatteren aan te duiden: het gaat mij om spelregels van een goed geordend debat, en niet om Wetten van de Geest, de Geschiedenis of van de Materie. De hiërarchische indelingen moeten dus ook streng nominalistisch worden opgevat; het gaat om indelingen die gebruikt worden als strategieën in een debat, niet om van de mensen onafhankelijke indelingen in de werkelijkheid.

De retorica heeft het over opinies. De niet-talige werkelijkheid komt in dit boek niet van pas, tenzij als stomme getuige gedagvaard, en dus welsprekend gemaakt.