De beschaving

[26]
Onbekende oorzaken bij de structuralisten en in de taalwetenschap

Verklaring van menselijk gedrag op grond van indices, die alleen maar zin heeft als de verklaring ware oorzaken of motieven opspoort die tegen de door de mensen zelf opgegeven bedoelingen ingaan (de schijn) - immers, anders is het gewoon interpretatie van menselijk gedrag; men is het eens - is de ziekte van deze tijd. Het dinstinctief kenmerk tussen symbool en index is voor mij de bedoeling: wie zich met behulp van symbolen, in taal uit, wil iets meede-

[p. 137]

len. Indices verraden daarentegen een betekenis tegen de bedoeling in. Dit onderscheid werd voor het eerst zo in de stoïcijnse tekenleer geconstrueerd, en het wordt zo gehanteerd door de semiotici Mounin, Buyssens en Priëto. Daartegenover staat een semiotiek die voortbouwt op Peirce, waarin dit simpele onderscheid door een eindeloze machinerie van indelingen gemaskeerd wordt. Het is een semiotiek die het meest bekendheid heeft gekregen door R. Barthes¹.

In de praktijk blijkt dat toch van de tegenstelling symbool-index gebruik wordt gemaakt, want de semiotiek wordt vooral in ontmaskerende zin gebruikt: men vindt achter de tekst een andere betekenis, die dan ideologisch is, bij voorkeur fascistoïde of seksistisch, al naar de mode. Het grote gevaar is dat gesuggereerd wordt dat er nu een methode voor dergelijke ontmaskeringen is ontdekt. Maar dat is niet zo, een classificatie kan nooit bewijzen en een verkeerde classificatie - dat wil zeggen een classificatie waar men zich in de praktijk niet aan houdt - versterkt vooroordelen.²

De vraag luidt waar de - onbewuste - voorkeur voor indices uit voorkomt. Het antwoord luidt: uit een negentiende-eeuws natuurwetenschappelijk model voor de menswetenschap, toegespitst in een allesdoordringende gecombineerde invloed van Marx en Freud, waarbij Freud voor de verklaring moet zorgen dat de allegorese twee teksten oplevert: één de zo bedoelde, twéé de op grond van indices verraden tekst. Uit het psychisch model van Freud zijn immers twee ‘ikken’ te halen: een ‘bewust’ en een ‘onderbewust’ ik. Marx kent alleen de tegenstelling bewust-onbewust, waarbij onbewust veelal gewoon betekent ‘niet op de hoogte’. Verder kan onbewust nog worden gebruikt in de betekenis van niet-geëxpliciteerd, vergelijk de tegenstelling ‘kunnen’ en ‘kennen’: ‘knowing how’ en ‘knowing that’. ‘Ik pas onbewust de regels van de grammatica toe’ wil in die tegenstelling zeggen: ‘Ik kan correct spreken, al ken ik de regels niet; ik weet hoe het moet, maar ik kan niet uitleggen hoe ik het doe.’³

De fout van de structuralisten is dat ze werken met een te rijke betekenis van ‘onbewust’, waardoor op veel gebieden, waar ze hadden kunnen volstaan met het ‘expliciteren van het gekunde’, ook nog aangenomen wordt dat ze expliciteren wat mensen ‘onbewust’, in freudiaanse zin, aan het doen zijn. Zo denkt Lévi-Strauss dat mensen de wetten van de fonologie ‘onbewust’ volgen, en hij wordt daarvoor terecht door Mounin gekapitteld. Vorst Trubetzkoy heeft, als taalkundige, die term bewust vermeden: hij expliciteert alleen gewoontes.⁴

1 G. Mounin, Introduction à la sémiologie, Paris 1970, ‘Sémiologie de la communication et sémiologies de la signification’, blz. 11 e.v.
J.P. Guépin, Doorkruiste Verwachtingen, Voorwoord, en de hoofdstukken 1-3.

2 Het meest recente voorbeeld dat ik onder ogen kreeg is een - overigens heel lacuneuze en onstelselmatige - bibliografie, C.P. Epskamp, A.J.J.M. Boeren, Semiotics, a Literature Survey from a Social Scientist's Point of View, Den Haag 1981.
In de Inleiding wordt door de auteurs bij wijze van triomfantelijk voorbeeld van het vermogen van deze nieuwe wetenschap een analyse gegeven van een indeling in typen borsten zoals die in een damestijdschrift was aangetroffen. De conclusie luidt: ‘fascistoïde mentaliteit’. Nee: een dergelijke indeling kan neutraal zijn, racisme komt pas op als de vorm van borsten van negerinnen verbonden wordt met karaktereigenschappen, maar daarvan bleek niets, ook niet in gunstige zin. En dan nog, misschien is het prettig te weten, bij wijze van vooroordeel, dat negerinnen met puntige borsten behalve mooi vaak hartstochtelijk zijn. Als het maar een vooroordeel blijft in de zin van voorlopig oordeel. Overbodig te zeggen dat dit soort interessante overwegingen in de door de auteurs geanalyseerde serie afbeeldingen niet aan bod kwamen; de auteurs zijn al boos omdat de borsten van negerinnen ‘scheel’ worden genoemd. Zij ontmaskeren het idee-alleen-al dat je borsten zou kunnen classificeren, als racistisch. Dat is obscurantisme, want een heleboel classificaties, van taalvormen tot wolkentypen, zijn nuttig of op zich interessant om te weten. In feite verraden de auteurs, door de gretigheid waarmee ze naar verborgen oorzaken zoeken, een mentaliteit die vergelijkbaar is met die van de racist, die immers ook uit de uiterlijke verschijningsvorm karaktertrekken opmaakt.

3 Zie Ian Robinson, The New Grammarians' Funeral, Cambridge 1975, blz. 64.
Chomsky had zich ‘mentalistische’ moeilijkheden kunnen besparen als hij dit onderscheid wel had gehanteerd, zie verder mijn hfst. iii, [5], voor ‘onbewust’ als ‘niet door de linkerhelft verwerkt’, in tegenstelling tot ‘niet op de hoogte’. In het algemeen: G. Ryle, The Concept of Mind, hfst. 2, ‘Knowing how and knowing that’, blz. 26 e.v., en A.C. Mac Intyre, The unconscious, a conceptual analysis, London 1958, hfst. 4: ‘Describing and explaining’ blz. 50 e.v., blz. 60.

4 G. Mounin, Introduction à la Sémiologie, blz. 202.

[p. 138]

Het enige - newtoniaanse - systeem op het gebied van de menswetenschappen is nu net Trubetzkoy's Grundzüge der Phonologie.⁵ Het zal wel niet voor niets zijn dat deze poging zo goed slaagde op een gebied dat zich het meest aan de bedoelingen onttrekt. Maar als Lévi-Strauss dergelijke structuren over mythen en sprookjes gaat leggen, dan komt hij - hoe incoherent de verhalen van de Bororo-Indianen er ook uit lijken te zien (zo incoherent als dromen?) - toch op een betekenis uit die afwijkt van de oppervlaktebetekenis.⁶

Dat geldt evenzeer voor de - sterk door Freud beïnvloede - marxistische literatuursociologie volgens Lucien Goldmann:

‘La relation entre la pensée collective et les grandes créations individuelles littéraires, philosophiques, théologiques, etc., réside non pas dans une identité de contenu, mais dans une cohérence plus poussée et dans une homologie de structures, laquelle peut s'exprimer par des contenus imaginaires extrêmement différents du contenu réel de la conscience collective.’⁷

In dat verschil zit de allegorie, want als deze coherente betekenis wordt uitgelegd, moet zij wel afwijken van de onderling verschillende inhouden van de werken zelf. Het collectieve bewustzijn heeft een andere boodschap dan de boodschap die een schrijver in zijn tekst wil meedelen. Waarom dat collectieve bewustzijn juist bij grote schrijvers zo goed te bestuderen valt wordt niet uitgelegd. Het is een staartje twee-intentieleer van Marx, Engels en Lukács, waarover meer in [28].

Op het zelfde niveau beweegt zich de dieptestructuur van Chomsky's grammatica, althans als we zijn mentalisme ernstig moeten nemen. Dat hier de aandrift tot het postuleren van een andere structuur gevonden wordt, niet in incoherenties, maar in dubbelzinnigheden, en dat het hier althans in principe niet om inhouden maar om vormen gaat, doet niet ter zake. Het gaat hier ook om principes en regels, die vóór Chomsky onbekend waren, en zich ook ver verwijderen van de sensus communis, want de intuïtie van de taalgebruiker wordt slechts ingeroepen om het resultaat te bewonderen; de generatieve machine zelf was vóór Chomsky onbekend. Daarbij denkt Chomsky dat taalbeschrijving niet genoeg is, er moet verklaard worden, op grond van een fysiek aanwezig taalgenererend apparaat.⁸ Daar hebben we de metafysica weer!

En wat zijn die ‘trees’ van de transformationele machine dan wel? Ja juist, de platonisch-aristotelische begrippenpiramide, van oor-

5 N.S. Trubetzkoy, Grundzüge der Phonologie, Praag 1939.

6 Zie E. Leach, Claude Lévi-Strauss, London 1970, hfst. 2, blz. 55, (Ned. vert. Amsterdam 1970, blz. 39).

7 L. Goldmann, Pour une Sociologie du Roman, Paris 1964, blz. 27.

8 Over Chomsky's ‘Acquisition Device’ als een soort fysiek, anatomisch aantoonbaar apparaat dat taal genereert, en de dubbelzinnigheden van Chomsky in dat opzicht, uitstekend Ian Robinson, The New Grammarians' Funeral, hfst. 4, ‘Chomsky's Temptations and Falls’, blz. 53 e.v.

[p. 139]

zaak tot oorzaak uitkomend op een onkenbaar apparaat. Een dergelijke begrippenpiramide wordt ook door verwante semantici als Katz en Fodor opgebouwd. Ziehier hun linguïstische analyse van de betekenissen van ‘bachelor’.⁹

( ) = semantic markers

[ ] = distinguishers (komen maar één keer voor in de dictionary)

< > = selection restrictions

Dit is natuurlijk kletskoek: <W1> en <W4>; <W2> en <W3> horen bij elkaar; de tegenstelling ‘menselijk’-‘dierlijk’ is ondergeschikt aan de connotaties ‘ongetrouwd’ en ‘jong en afhankelijk’.

9 Het standaardvoorbeeld uit J.J. Katz, The Philosophy of Language, New York 1968, blz. 152; zie J.P. Guépin, Doorkruiste Verwachtingen, blz. 173. Ik leer nu van Janet Dean Fodor, Semantics: Theories of Meaning in Generative Grammar, Hassocks 1977, hfst. 5.1, ‘The Semantic Primitives’, blz. 149, dat er verschillende hiërarchische indelingen mogelijk zijn. Aristoteles had dat inzicht ook al.