De beschaving

[23]
Wraak

Ik heb nu wel zo veel stukken op het bord gezet dat ik kan proberen een achttiende-eeuws newtoniaans systeem van regels voor menselijk handelen op te stellen. Ik ga uit van het voorbeeld van een arme Griekse boer uit homerische tijden die het produkt van zijn werken - een zak graan - op de markt wil verkopen aan vreemdelingen, tegenover welke hij zich volstrekt egoïstisch gedraagt. Ik zal zijn gedrag beschrijven met behulp van termen, en wel zo weinig mogelijk, die ik voornamelijk ontleen aan de terminologie van de wraak. Men denke dan vooreerst aan arbeid als onverdiende straf, bij voorbeeld voor het opeten van een appel door een vrouw. Een onverdiende straf is

[p. 236]

een wandaad. Ik zal dus het mechanisme van wandaad met wandaad vergelden als voorbeeld nemen en daarvan de talio van de weldaad afleiden.

De Griek heeft zich kosten en moeiten getroost om zijn zak vol graan te krijgen. Hij ziet die kosten en moeiten als opofferingen, nu: wandaden die hij zich zelf heeft aangedaan. Hij rekent onder zijn moeiten ook de risico's die hij niet in de hand heeft en daardoor wordt zijn behoefte aan compensatie mateloos. Als hij nu met een vreemdeling op de vrije markt een handelstransactie aangaat, wil hij zo weinig mogelijk afstaan en zoveel mogelijk terugkrijgen.

Hij stelt het tegenover zijn handelspartner natuurlijk zo voor dat hij hem een weldaad wil bewijzen. De koper - die in het geniep ook zo weinig mogelijk wil afstaan en zo veel mogelijk wil terugkrijgen - stelt het ook voor alsof hij de verkoper een weldaad wil bewijzen. Op dat niveau verlopen de onderhandelingen verbaal. Dat is de huichelachtige schijn van de handelstransactie, het ontveinzen van eigenbelang. In feite zijn beide partners door wraakgedachten bezield: ze willen zo veel mogelijk terugontvangen voor de hun - door hen zelf en de omstandigheden - aangedane wandaden. Onze Grieken zijn dan ook gevoelig voor machtsverhoudingen. Ze kunnen nooit genoeg terugkrijgen, maar dat ze zo weinig ontvangen of zo veel moeten betalen ligt dan niet aan hen zelf maar aan de marktverhoudingen die machtsverhoudingen zijn. Dat kunnen ook de omstandigheden zijn buiten menselijke beïnvloeding om, als het weer of de wil der goden.

Gewoner is het bij de talio van de wraak te denken aan misdaad: diefstal of geweld. Als het vrije marktmechanisme ook hier geldt, zal de Griek ook hier zo veel mogelijk terug willen krijgen ter compensatie. Bij diefstal van goederen is de geldwaarde wel uit te rekenen, maar bij de gepresenteerde rekening komen dan nog de opofferingen die de benadeelde partij aan verwerving en onderhoud van zijn bezit heeft besteed. Bij geweld wil hij wraak nemen omdat zijn familieleden zijn ontvoerd, of zelfs gedood, of gekwetst. Bij bezit en vriendschap werkt het altruïstische beginsel dat de binnenste cirkels kenmerkt: voor de zorg en opoffering is vriendschap teruggekregen die weer in vriendschap is omgezet; in liefde jegens degenen voor wie men zich zorg en opofferingen heeft getroost. Die liefde strekt zich uit tot het zorgzaam behandelde bezit.

De wraakgevoelens worden nu openlijk verwoord in termen van liefde voor het bezit of voor de vrienden; men spreekt van aangedane

[p. 237]

belediging, de gekrenkte eer. De Griek zal dus het hem aangedane onrecht willen herstellen door naast in geld uitgedrukte vergoeding ook nog vergoeding te eisen voor de aangedane belediging, die gelijk is aan zijn liefde. Zo reageren homerische helden, en de Ilias vertelt wat daarvan komt: Achilles heeft zijn geliefde slavin - buit van een strooptocht - aan Agamemnon moeten afstaan; hij onthoudt zich nu beledigd van de strijd. Agamemnon verliest macht als blijkt dat Achilles onmisbaar is, en Achilles ontleent aan die situatie zo veel macht dat hij zelfs eindeloze geschenken wrokkend kan afwijzen.

De talio van de ruil wordt dus altijd gekenmerkt door de wens zo veel mogelijk terug te krijgen, en het gevoel voor evenwicht wordt voor de menselijke natuur nooit bevredigd, tevredenheid moet retorisch worden aangepraat. De natuurlijke mens is een onverzadigbaar monster.

In de talio van de wraak zoekt men evenwicht voor de door anderen aangedane schade plus de belediging - de door anderen aangedane wandaad - door de plegers van de wandaad zo veel mogelijk wandaad aan te doen. In de handel zoekt men evenwicht voor de door anderen aangedane kosten plus de zelfopoffering - de door anderen en zich zelf aangedane wandaad - door zo weinig mogelijk weldaad aan anderen te bewijzen en zo veel mogelijk weldaad van de ander terug te eisen. Men wil of hoopt dat de ander zich zelf een wandaad aandoet; de oplichter is limiet.

Nu ziet dit er nog niet parallel genoeg uit. Dat komt omdat ik in mijn gekozen terminologie nog tamelijk dicht bij het gewone spraakgebruik heb willen blijven - ondanks het gegoochel met synoniemen - en dus het zelfbeeld, de opgegeven motivaties van de handelende personen intact heb gelaten.

De overeenkomsten worden groter als we naar de resultaten kijken van een gewonnen vendetta, burgeroorlog, oorlog. De overwinnaar en zijn aanhangers worden beloond met van de ander afgepakte buit en de eer voor hun moeite. Vandaar dat het verschil tussen piraat en handelaar voor onze Griek zo gering is. Het is een kwestie van afwegen van kansen, van macht, of hij zal plunderen of handeldrijven. De gerechtvaardigde wraakgevoelens zijn nu niet meer dan welkome aanleiding. Het gaat er in alle gevallen om zo veel mogelijk te krijgen voor zo weinig mogelijk opoffering. Alle middelen zijn geoorloofd, mits ze door edele motieven kunnen worden ontveinsd. Er wordt op de handelaar neergekeken door de heroïsch gemotiveerde krijgsman.

[p. 238]

De overwinnaar van een vendetta heeft er alle belang bij dat de vendetta nu ook zo snel mogelijk ophoudt. Hij zal de wraakgedachten van de overwonnenen nu moeten tegengaan door middel van een rechtsorde.

We noemen nu het vrije marktmechanisme van wandaad met wandaad vergelden het mechanisme van de verdelende rechtvaardigheid. De rechtsorde probeert enerzijds de verdelende rechtvaardigheid in betere banen te leiden door de zwakkeren door beperkende maatregelen tegen de machtigen te beschermen. De liberaal zegt: zo dat het marktmechanisme in zijn pure vorm kan werken, ongehinderd door te grote monopolievorming op machtsgebied of op economisch gebied. Maar daarmee grijpt de liberaal al in het marktmechanisme in, en zuiver economisch handelen op de vrije markt - van gelijke partners - is zowel een abstractie als een fictie.

Het strafrecht is echter een poging het marktmechanisme van de wraak tegen te gaan. Het is de taak van elke overheid - of zij nu dank zij dit mechanisme aan de macht is gekomen of de eenheid van het rijk heeft geërfd - om het (met geweld) gewonnen geweldsmonopolie te handhaven. Het recht op wraak wordt de gekrenkte partij afgenomen, maar de overheid oefent zelf geen wraak uit: het wordt nu één oog om één oog, in plaats van zo veel mogelijk ogen om één oog. Dat betekent dat het rechtsgevoel van de gekwetste partij niet wordt bevredigd door de opvallend milde vonnissen van de strafrechter, terwijl uiteraard de verliezende partij nooit tevreden is met haar straf.

Verdelende en vergeldende rechtvaardigheid zijn synoniem geworden. De verdelende rechtvaardigheid van de wraak, die een rechtvaardigheid is op grond van het marktmechanisme, wordt echter in het strafrecht vervangen door een willekeurig milde, toedelende rechtvaardigheid.

Als de socialisten de verdelende rechtvaardigheid van het commerciële marktmechanisme willen afschaffen, dan, zo kan men stellen, willen ze de toedelende rechtvaardigheid die het strafrecht kenmerkt uitbreiden tot de hele samenleving. Het strafrecht bevredigt het ‘natuurlijk’ rechtsgevoel echter nooit.

Maar aan mensen kan tevredenheid, berusting, worden aangepraat. Het is niet waar dat beide partijen, of een van de partijen, in een transactie zich altijd benadeeld voelen. Elke partij kan berusten in het uiteindelijke vonnis of in de uiteindelijk bedongen prijs met een beroep op omstandigheden. In de praktijk wakkert het socialis-

[p. 239]

me als ecclesia militans de ontevredenheid aan, de wraakgevoelens die potentieel aanwezig zijn, zelfs onder vrienden, naar aanleiding van elke transactie.

Men denke aan de wraakzucht waarmee feministen een (geldelijke) beloning eisen voor huishoudelijk werk. Ze stellen eisen in naam van de verdelende rechtvaardigheid en dat wil zeggen: de vriendschapsrelatie van de binnenste cirkel wordt vervangen door de wraakzuchtige talio van het verkeer met vreemdelingen.

Het is echter de taak van elke overheid om de sfeer van de binnenste cirkel zo groot mogelijk te maken, want de opofferende vriendschap is niet alleen goedkoper, maar wie uit liefde werkt, werkt met meer enthousiasme, en dus beter. De propaganda van de overheid heeft er dus belang bij om de talio van het wraak-ontveinzend gedrag van de handelaars, die zich gedragen alsof zij het beste met elkaar voorhebben, ten voorbeeld te stellen, en het als zijnde het ware, goede, gedrag aan te prijzen. Een onderhandelingssituatie kan vriendschapsbanden scheppen, men denke aan klantenbinding, en het hele apparaat van de reclame dat de dienstverlening voorop stelt. De overheid moet het gevoel van saamhorigheid dat kan ontstaan uit het besef van wederzijdse afhankelijkheid aanmoedigen. Het is dan het beste om termen te gebruiken die passen in de binnenste cirkels, als broederschap, solidariteit, of liefde. Zo wordt wat geldt voor familie of clan uitgebreid tot het hele volk. Pas dan kan er tevredenheid met het marktmechanisme gepredikt worden, immers, in de binnenste cirkels gold het omgekeerde mechanisme: zo veel mogelijk geven en net doen of je zo weinig mogelijk terug wil krijgen.