De beschaving

[4]
Linkerhelft en rechterhelft

Niet alles wat ons door de zintuigen van buitenaf bereikt wordt in discrete eenheden, in een taal, verwerkt: in verbale taal of in een anderszins gecodeerd symbolisch systeem.

Wat niet in taal is verwerkt, is echter daarom nog niet niet-waargenomen. Dieren spreken niet want ze kennen geen, of haast geen, symbolisch systeem, maar ze nemen wel waar, en mensen hebben die vorm van waarneming met dieren gemeen. We herkennen gezichten die we niet kunnen beschrijven, we kunnen mikken en springen zonder kennis van de ballistiek zoals de katten, en we merken veranderingen op voor we ons - in taal dus - hebben gerealiseerd wat er veranderd is; alleen: er is iets mis! Dergelijke waarnemingen kunnen met emoties, opgewondenheid, vooral ongedifferentieerde angst, gepaard gaan.

Maar dat hoeft niet, want we kunnen een gezicht of een handtekening herkennen, zonder dat we met zo veel woorden uitleggen waarom. We spreken dan van intuïtie, maar we kunnen ook het onderscheid tussen kunnen en kennen, ‘knowing how’ en ‘knowing that’ te hulp roepen. In het algemeen wordt echter wel van gevoel gespro-

[p. 263]

ken: ‘Ik voel dat het zo is, maar ik kan het niet goed uitleggen.’¹

Een verhelderende analogie (meer is het niet) kan gevonden worden in de bevindingen van de hersenfysiologie: de mens, en alleen de mens, bezit in de linkerhelft van de hersenschors het spraakcentrum van Broca. De rechterhelft, en de rest van de linkerhelft (ik spreek voortaan kortweg van rechter- en linkerhelft), verwerken al evenzeer informatie. We kunnen spreken van een onderscheid tussen een discontinue, analytische waarneming tegenover globale waarneming. In de rechterhelft worden bij voorbeeld globale visuele en akoestische indrukken verwerkt; die kunnen (maar het hoeft niet) worden doorgegeven naar de linkerhelft, waar ze dan echter weer een aparte verwerking ondergaan als ze in taal worden beschreven. Alleen wat in het, in de linkerhelft gesitueerde, spraakcentrum van Broca is verwerkt komt in de vorm van zinnen tot bewustzijn, en dus eventueel als zo bedoelde, symbolische, tekens naar buiten. Maar ook de andere waarnemingen worden verwerkt, we kunnen erop reageren en ze in onze herinnering opslaan, net zoals dieren dat doen.²

Voor deze gedachtengang hebben we de fysiologen niet nodig, want dat we niet alles wat we waarnemen in taal omzetten en dat we niet alleen door middel van taal communiceren is een gemeenplaats, of zou het moeten worden. Maar enige verheldering kan de tweedeling wel bieden. Toen ik nadat er een nieuwe tegelvloer in de badkamer was gelegd, nog vele malen merkte dat de vloer hoger was geworden als ik over de drempel stapte, of toen een geleerde mij moest vertellen dat ik als ik op de fiets een bocht naar rechts wil maken, eerst het stuur naar links gooi, toen werd ik mij bewust, verwerkte ik in mijn linkerhelft, wat ik al eerder in de rest van mijn hersenschors had waargenomen.

1 Zie de Inleiding van M. van Nierop, in M. van Nierop, ed., Gevoel en Emotie (verschijnt).

2 Onder meer in P. Vroon, Bewustzijn, hersenen en gedrag, Baarn 1976, hfst. 5, blz. 160 e.v.