De beschaving

[11]
Aan de ene kant misdaad, aan de andere straf

Nu als eerste voorbeeld van b een aition dat te maken heeft met de oorsprong van de tragedie, zoals die in simpele epigrammen wordt verteld: in Icaria in Attica werd voor het eerst een bok geofferd, omdat hij aan de wijnranken had geknabbeld. Sindsdien zijn de latere bokoffers dus een voortzetting van de straf. Problemen levert dat niet op, behalve dan dat het offerkarakter niet duidelijk is. Andere voorbeelden vertellen dat mensenoffers werden vervangen door de executie van misdadigers. Van een hoogte werpen, in zee werpen en ophangen worden genoemd als straffen. Merkwaardig is dan wel dat bij voorbeeld de katapontismos, het in zee werpen, tevens een reinigingsceremonie is, en voor degeen die zich vrijwillig in zee werpt een manier om onsterfelijk te worden. Dat leidt al tot een dubbelzinnigheid.

De pharmakos, de zondebok, werd uitgekozen onder misdadigers of mismaakten of vreemdelingen, maar toch werd de pharmakos in Marseille voor zijn uitdrijving met rein voedsel gevoed, gekleed in heilige gewaden, en de Ionische zondebok kreeg kaas, brood en vijgen in de hand en werd zeven keer op het genitaal met zeeui geslagen. Een vruchtbaarheidsrite? De zondebok is dubbelzinnig, en bij nadere bestudering van vele aitia die volgens b het slachtoffer schuldig maken, zal men dergelijke dubbelzinnigheden kunnen ontwaren.

Compromissen tussen b en c kunnen in dubbele aitia worden gescheiden. De ene schildert het offer af als straf, het andere als misdaad.

Ik neem de paren Apollo/Linus, Apollo/Hyakinthus, Apollo/Python en Neoptolemos. Apollo staat in die gevallen voor de offeraar, de anderen voor de slachtoffers.

In Argos is Linus als baby verscheurd door honden, Apollo zendt voor straf de pest, het kind wordt beweend, een offerfeest wordt gehouden en op die dag worden alle honden die zich schijnen aan te

[p. 443]

bieden door op het marktplein te verschijnen doodgeslagen. We kennen verder geen bij de bejammering van Linus horend offer maar de maand heette Arneion, lammermaand, misschien werd er dus ook nog een lam geslacht. Als dat zo was, dan was die slachting van het lam c: het rituele offer als herhaling van de mythische oorspronkelijke misdaad.

In een andere versie echter heeft Apollo de nu uiteraard wat oudere Linus met de dood gestraft omdat hij een rivaal in het zingen was. Dan is het lammeroffer een herhaling van die straf: b.

Hyakinthus is door Apollo gedood met zijn discus, maar Apollo zelf stelt in Sparta een rouwfeest in om Hyakinthus te eren. Hyakinthus ligt begraven onder zijn standbeeld en hij wordt geëerd door reinigingsoffers als voorbereiding voor het offer van Apollo en door een rouwmaaltijd gevolgd door vrolijker plechtigheden in het theater.

De Pythische spelen in Delphi zijn ingesteld om de overwinning te vieren van Apollo op de draak Python of als begrafenisspelen ter ere van Python. Apollo moet zich acht jaar lang reinigen van de moord op Python in Tempe.

Neoptolemos, de zoon van Achilles, wordt volgens Euripides in Delphi op het altaar van Apollo gestraft, omdat hij Apollo rekenschap had durven vragen voor de dood van zijn vader. Maar hij wordt bij de Pythische haard begraven en door jaarlijkse reinigingsoffers geëerd.

De Nemeïsche spelen zijn ingesteld om de overwinning van Herakles op de Nemeïsche leeuw te vieren, of ter ere van de dood van het kindje Opheltes of die van het kindje Melicertes.

Op zichzelf is de tragedie bij uitstek geschikt om dergelijke tegenstrijdige visies tot uiting te laten komen. De standpunten: misdaad of straf worden dan onder de personages verdeeld. In de ogen van Klytemnestra is Agamemnon de misdadige offeraar van haar dochter Iphigeneia, zij straft Agamemnon. Maar dat maakt haar in de ogen van haar kinderen Orestes en Elektra de misdadige offeraarster van hun vader. Het tragische dilemma wordt uitgevochten in een agon, een veelal nogal sofistische woordenstrijd.