De beschaving (1983)

De beschaving

(1983)–J.P. Guépin– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Index

aanpassing	(aptum, decorum) - aan het publiek, aan de stof en aan het eigen karakter, 25; in concrete situatie, 161; in elocutio, 256.
actio	voordrachtskunst, drukt kunstmatige gevoelens uit (emoties), 259, 281.
afwijkingen	cultuur, kunst, tegenover natuur, 254; in woordkeus en zinsbouw, zie elocutio, troop, figuur, 257 e.v., 260 e.v.
aition	zie oorzaken; van een gebruik, 406, 448; Orphisch - van Dionysus cultus, 406/7, 467/8, 473 e.v., eigen aard, 437; - van Bouphonia lijkt misdaad, 444 e.v., maar prijst instelling van rechtsorde, 466.
allegorie	tekst met oneigenlijke betekenis en eigenlijke strekking ontwaard op grond van incoherenties, 363, omdat men begrijpen opvat als ‘het eens zijn met’, 375, uit onvrede met relevantie, 363 e.v.; als goede bedoelingen ontmaskerd worden door Freud en Marx, 130, 135, 137; aan oneigenlijke betekenis wordt niet getwijfeld, wel aan de allegorische strekking, 359, 364; eigenlijke betekenis was aan de schrijvers van het Oude Testament onbekend, of aan schrijvers vóór Freud of Marx, 137 e.v., 364.
analogie	op grond van overeenkomst en verschil, 100; zie ook metafoor.
analyse	voor de tijd van Kant: redenering van het bijzondere, het gegevene, naar het meer algemene; behoort tot de inventio, 56/7, volgens beproefde methodes, 222; tegenstelling met synthese; retorica niet zo geschikt voor - van teksten, 261; sinds Kant; - van begrippen, 56/7, verwantschap met inductie, 70.
applicatio	toepassing; juridische en theologische - is duiding, en hoort niet tot interpretatie, 96, 371; bij filosofen, 374.
areopagus	zie rechtsorde; gerechtshof voor moordzaken, maakt einde aan wraak,

	156, 405, 456; ingesteld mythisch door Erechtheus, historisch door Draco in 621 voor Chr., met Bouphonia ritueel, 449 e.v.
argumenten	zie dialectica, topoi, beweegredenen, exemplum, enumeratio partium, bewijslast; kunnen beter niet dwingend zijn, 74; zakelijke -, en onzakelijke - op grond van topoi ontleend aan publiek en redenaar, 153/5. argumentum ad auctoritatem is een geval van inductie, 155; a fortiori argument, is topos van meer of minder, 63, verwant met inductie en analogie, 102 e.v. argumentum ad hominem (1): een manier van redeneren waarin een pleiter denkt de waarheid te hebben gesproken zodra hij zijn publiek heeft overtuigd, 26 en zijn tegenstander heeft weerlegd, verg. ‘wet’ van de psychische inertie (wetten) en falsificatie, 32/3; gebruikt door filosofen, 373. argumentum ad hominem in vulgaire zin (2): oorzakelijke verklaring van een mening als zijnde ingegeven door eigenbelang, op grond van karakter of ideologie van de spreker, 127, 143, 230.
aristoteles	Grieks filosoof, 4de eeuw v. Chr., schreef Handboek voor Retorica, 10, zijn indeling, 81; - vond iets uit dat lijkt op wat tegenwoordig logica heet, 55 e.v.; aristotelische wetenschap zoekt naar bekende principes, 131, en bouwt aan een begrippenpiramide, 84/7; - beschrijft in zijn Ars Poëtica alleen goede tragedies, 78/9; vindt de studie van ethiek en politiek ongeschikt voor jongelieden, zijn beschrijving van de Grootmoedige, 305/6.
ars	geheel van waarnemingen met een nuttig doel, in hiërarchisch geordende regels gesystematiseerd (begrippenpiramide), 78, 221; cultuur tegenover natuur, 253, tegenover gevaarlijke classificaties in de wetenschap (typische trek, wetenschap). ars retorica levert regels om een werk, opus, te maken, en is dus niet zo geschikt voor analyse van teksten, 260, verg. ars critica, 221. artes liberales, vaardigheden van vrije mannen, niet direct nuttig voor geldverdienen, wel voor bestuursfuncties, 307.
asymmetrische relaties	oud/jong, leraar/leerling, 49, 330; intellectuelentaal/volkstaal, 336.
auctor ad herennium	onbekend auteur, Rome iste eeuw v. Chr., schreef populair schoolboek over Retorica, knap compromis tussen verschillende indelingen, 80/1.

augustinus	kerkvader, omstreeks 400 na Chr., liet zich door zoetvloeiende preken ongemerkt bekeren, 290; meende dat echt begrijpen is ‘het eens zijn’, 375.
bacchae	tragedie van Euripides: Agave verscheurt samen met haar zusters haar zoon Pentheus, als misdaad en straf, ook Pentheus wordt gestraft; dubbelzinnigheid van dit offer, 426, sinistere waanzin, 428; misdaad en straf, reinigingsoffer en paradox, 484.
bedoelingen	zie: onbedoelde gevolgen, tegenover: oorzaken, wetten verg. symbolen tegenover indices. - kenmerken menselijk gedrag, 124; parafrase volgens - van auteur is interpretatie, duiding wijkt daar dus van af, 355; - werden door Marx op natuurwetenschappelijke gronden genegeerd, 139.
begrijpen van de ander	zie conventies; adequaat -, 325, 350, van mensenwerk, 352 e.v.; ‘het eens zijn met’ tegenover begrijpen van de tegenstander, 326, 350; - is voorspellen van gedrag, 378; voorstellingen zijn oninteressant, 378; echt begrijpen, 379, beter -, 381 e.v. door comparatisten als Frazer, Meuli, Burkert, 413 e.v.
begrippenpiramide	of ook Boom van Porphyrius, bij Lovejoy ‘Great Chain of Being’, 90; zie trapsgewijze dialectiek, 113; systematische ordening van onderbegrippen (species) onder bovenbegrippen (genera); ideaal van filosofen, bovenbegrippen vaak oorzaak of wezen, 14, 84 e.v.; - is synthese, wetenschappelijke taxonomie van Linnaeus, 89; van linguïsten, 139; alleen mogelijk door beperking tot één typische trek, 91, en tot context, 82, 90/1; -n berusten niet op corresponderende waarheid, 86, 90, maar zijn alleen maar waar mits historisch verantwoord of door mensen ingesteld, 120/1. - maakt aristotelische logica mogelijk, 84, 94, n. 1; -n van Philo en van Plotinus, 87 e.v.; - helpt niet of nauwelijks bij het herkennen van verschijnselen, 90; andere classificaties blijven mogelijk, 87, 91, 121/2. - is basis voor verschil van mening en overeenstemming, (zie overeenkomst en verschil).
behagen	conciliare, zie vermaken, captatio benevolentiae; de rechter welwillend stemmen op grond van onzakelijke argumenten, 154.

bekering	door het opwekken van schaamte, 93, 215; door het ethos van de redenaar, 260; plotseling inzicht, ‘zien als’, 367; door verschuiving in betekenissen, 93.
beschuldiging	zie eigenbelang, argumentum ad hominem (2), provocatie.
betekenis	zie onderscheidingen, 386 e.v.; liever vaag en dubbelzinnig, 92 e.v.; - van onzin, 349, 391/2, van details, 392, veranderingen zijn gradueel, of komen door omkering, 93; coherentie wordt vergroot door interpretatie, 382 e.v.; is sensus, bedoelde - 346, tegenover verraden - door middel van indices, 124 e.v. vraag naar bedoelde - is hermeneutische vraag, 330 e.v.; inleven niet nodig, 379.
beweegredenen	onzakelijke argumenten die een beroep doen op emoties, zijn altijd nodig, 17, 258/9, 283/4.
bewijslast	zie argumenten, conventies, duidelijkheid; - verzwakt positie, 46, e.v.; rust op degeen die iets nieuws te berde brengt, 32, 184/5.
bewuste	- structuur, 141, - regels, 385, zie conventies, wetten; en zie verder onbewust, onbekend, onbedoeld, bedoelingen; - verwerking in de ‘linkerhelft’, zie waarneming, 262 e.v.
bouphonia	eigenlijk ‘Rundermoordende offers’, 404, volgens Meuli door de Grieken niet goed begrepen, 419 e.v., lijkt herhaling van een oorspronkelijke misdaad en straf, 454, misdaad van offeren van ploegstier, 460, is mysterie, 447, gesticht door Epimenides, 450, 465, als reiniging en verzoening van bloedige partijstrijd, 466, vergelijk Areopagus, 448 e.v.; - en Agamemnon, 483.
buffon, g.	achttiende-eeuws zoöloog; de vorm van de bijenraat onbedoeld gevolg, 102, 209; meende niet dat de stijl de mens zelf is, 545, [3], n. 1.
callicles	vijfde-eeuws Atheens sofist, meende dat wetten alleen gehoorzaamd dienen te worden voor zover ze stroken met het eigenbelang, 159, 161, want ze beschermen de zwakken, en gaan daarom in tegen de natuur, 540, [3], n. 5; slechte invloed op Nietzsche, 40.

captatio benevolentiae	behagen van de rechter door vertoon van bescheidenheid, 155.
catharsis	zie inleven, waanzin; is uitleven van dierlijke hartstochten, 405, bij Freud, 478/9, en homeopatische reiniging, 450.
chomsky, n.	hedendaags linguïst; zijn normatieve grammatica, 100, zijn dieptestructuur, vroeger onbekend, zit nu in het hoofd van -, 264; is metafysicus, 138; is intolerant, 122.
christenen	combineren intolerantie van joden en filosofen, 241 e.v., hun naastenliefde is eigenbelang, 235, Orphische sekte, 400, 488.
coherentie	zie explicitering, inconsequentie, incoherentie; wordt vergroot door interpretatie, 377 e.v., 384.
communicatie	zie interpretatie, wordt gekenmerkt door bedoelingen, 124/5.
conclusie	staat achteraan in de synthese van de dispositio van het syllogisme, maar was uitgangsstelling voor de analyse 56, 58; de sententia, oordeelsspreuk van de rechter, 118, levert objectieve waarheid, 213/4.
concurrentie	zie pragmatiek, 32 e.v.; van meningen over goederen, 197 e.v., verbetert kwaliteit en vergroot keus, 200 e.v., maar levert geen objectieve rechtvaardigheid of waarheid, 205, tenzij er een conclusie van een rechter bij komt, 213.
consensus	van een publiek, is waarheid in het panretorisch standpunt (retorica), 27, 325; wordt alleen bereikt bij gedeelde regels of beproefde methodes, 221 e.v.;
conventies	zie regels, rechtsorde en wraak, cultuur tegenover natuur, 158 e.v., 253, 454; moeten aangeprezen worden, 160, zijn conservatief, 185, worden draaglijk door rol, 186 e.v., maken mensen gelijk, 321/2; - van het debat, 189 e.v.; gedeelde - als basis van begrip, 325; begrijpen bij ontbreken van -, 359; begrijpen is meer dan gedeelde -, 377 e.v.; geen - voor het ongezegde, 387 e.v., conventionele samenleving ideaal van taalfilosofen, 389 e.v.; - maken een eind aan wraak, 405, 456.

criminalisering	rechtsbescherming voor terroristen zonder hun politieke motivatie te aanvaarden, 163, 170 e.v.
criterium	sceptisch - voor waarheid, hangt van omstandigheden af, 10 e.v., 32/3; voor waarden in het juridische genre het rechtvaardige, in het deliberatieve genre het nut, in het demonstratieve genre de schoonheid (opofferingsgezindheid); karakteristieke trekken als - om verschijnselen te herkennen ontbreken in wetenschappelijke synthese, 84/5, ook van de retorica, 386 e.v., en bij duiding van emoties, 270.
cultuur	zie regels, tegenover slechte natuur, 253, 454 e.v., is geheel van conventies, 161, vooral afwijking, verg. elocutio, 253 e.v.; resultaat van poging te overtuigen, 326, is als mensenwerk te begrijpen (menswetenschap), 352 e.v.
deductie	tegenover inductie, verg. synthesè en analyse, 57.
definitie	zie vaagheid, dubbelzinnigheid, status finitionis, 113; aristotelische - naar genus en differentia specifica expliciteert een trap in de begrippenpiramide, zie overeenkomst en verschil, 84/5; en duiding, 96.
deliberatieve genre	verg. juridische en demonstratieve genre, indeling van Aristoteles, 80; beraadslagende soort redevoering, over zaken in de toekomst, met als criterium het nut, ev. het eerbare, 150.
democratie	zeggenschap en vrijheid van meningsuiting, 151; in trapsgewijze dialectiek staat de verdediging van de democratie een trap hoger dan de meningen die binnen de democratie worden verkondigd, 155, 193. gelijkheid door het wederzijds recht vragen te stellen, 48; inspraak is je zin niet krijgen, 195, niet-serieus opgevatte meningen, 171 e.v.; - is alleen mogelijk als er tegengestelde meningen bestaan, 29, 192, en bij aanvaarding van conventies, 161.
demonstratieve genre	verg. prijzen en laken, deliberatieve genre en juridische genre, indeling van Aristoteles, 81; is het betogende soort redevoering, over zekere zaken, dus zonder tegenpleiter, 283, met als criterium het prijzenswaardige of laakbare, 284; de redenaar overreedt niet, maar overtuigt met een beroep op emoties van liefde en haat, 255; wakkert verlangen naar deugdzaam leven aan (doorkruiste verwachtingen), 286, naar opoffe-

	ringsgezindheid (schoonheid), 159/60, 232, 283, vergroot gemeenschapsgevoel, 286, overeenkomst met stichtelijke literatuur, 287; wetenschappelijk betoog in nuchtere stijl, 256, belangrijk in rustige tijden, 308; maar ook overeenkomst met ‘demonstraties’, betogingen, de rol van dit niet-democratische genre in de totalitaire staat, 140. ook: het publiek prijst de redenaar om zijn kunstgrepen, zie ostentatieve redevoering, 289 e.v., 548, [11], n. 2.
dialectica	een vraag- en antwoordspel (zie vragen en ondervragen), waarin de vrager, door het stellen van vragen die de antwoorder wel moet beamen, de antwoorder dwingt zijn uitgangsstelling (principium) te herzien, 50 e.v.; tegenover retorica: een debat tussen twee of meer personen, 149/51; de dialectische redeneertrant is een zorgvuldig afwegen van voor en tegen, in de vorm van een onderzoekverslag opgeschreven (inventio), 70. trapsgewijze -, zie begrippenpiramide en overeenkomst en verschil, nu overeenstemming en verschil van mening, 112 e.v., 248, verg. ook onderwerp en gezegde, feit en precisering, eenheid en veelheid, binnen en buiten, 120 e.v., imperialisme, deel en geheel, 163, wisseling van generalisatieniveau als drogreden, 155 e.v., 161, democratie een trap hoger in de begrippenpiramide dan de meningen daarbinnen, 155, 193. - van Hegel is mysterie, 450, 490.
dionysus	Orphisch aition, 406/7, 467 e.v.; reiniging, 427/9, in mysterie van Eleusis, 437 e.v., Anthesteria en zondvloed, 457; runderoffer, 460, vergelijking met Bouphonia, 466; heilkind Zagreus, 468, pervers geofferd, 474; reflecties, 410, 423, 474, 480.
dispositio	schikking van de in de inventio gevonden argumenten, 81; logica behoort tot de -, niet tot de inventio, 58; volgt natuur of wijkt daarvan af, 253.
dogmatici	filosofen zijn -, 39; plaats voor - in democratie, 193, discussie echter zinloos, 249.
doorkruiste verwachtingen	tegenover herinneringen, in het demonstratieve genre (literatuur), 285; in hermeneutische cirkel, 366.
drogredenen	worden zo genoemd door tegenstanders in het debat, zie principium contradictionis, 50, petitio principii, ignoratio elenchi, 55, 58; zie dubbelzinnigheid, wisseling van generalisatieniveau.

dubbelzinnigheid	zie vaagheid, paradox; aantonen van - is een strategie om aan innerlijke tegenspraak te ontsnappen, op grond van ervaring, 51, 94; dubbelzinnige vragen in dialectica, 55; - van omgangstaal maakt logica onmogelijk, 76 e.v.; maakt taalfilosofie onmogelijk, 387 e.v.; - in betekenis van ‘betekenis’, 562, [4], n. 7; - wordt opgeheven als discussianten elkaar tot duidelijkheid dwingen, 95; - van feit en waardeoordeel, 98 e.v.; - in het woord ‘burgerlijk’, 109, 191; in ‘eigenaardig’, 283, bij Milton volgens Empson, 305; offer, 426, 442 e.v.; zondebok, 440, Apollo, 442, Neoptolemos e.a. zijn schuldig en onschuldig, 443, Agamemnon, 443; - in Bacchae, 426, in Oresteia, 430, zie paradox.
duidelijkheid	zie dubbelzinnigheid, vaagheid; is retorische deugd, maar wordt door de tegenstander afgedwongen, 95, 193, verg. 253; in democratie tegenover het veinzen van de hoveling, 320; bezwaren tegen - bij dubbelzinnigheden, 393.
duiding	is praktische toepassing van in de semantiek gedefinieerde begrippen, 96 e.v., of talige verwerking van ervaringen, 348, op grond van karakteristieke trekken en indices, 97, 129/30, en conceptualisering, 348; - is altijd discutabel tegenover interpretatie, want wijkt in zo'n tegenstelling af van de bedoelingen van de ander, 355, is dus onaardig, 105, 225; - is wel een kwestie van relevantie, 372, en komt ook voor bij het herkennen van taalhandelingen, 388.
economie	abstraheert het in geld uitgedrukt gedeelte van het groter geheel van ruil, 210, 542, [16], n. 2, 232.
eigenbelang	nastreven van - wordt rationeel gevonden, 160, 227, is natuurlijk en slecht, en wordt door demonstratieve redevoeringen tegengegaan, 159-60, of door macht van anderen, 236; een beroep op algemeen belang wordt door tegenstanders ontmaskerd als -, 216/8, 225; christelijke naastenliefde ontmaskerd als - 235 e.v., roemzucht is hebzucht, 310 e.v.; retorica leert - te ontveinzen, 217 e.v., 225, 236, 358; duiding op grond van - stelt wezen tegenover schijn, en staat dus tegenover interpretatie van goede bedoelingen, 357/8; - wordt geraakt bij meeleven, 275; distantie van - in esthetische distantie.
elite	van intellectuelen; eisen keurig gedrag, 31/2, zijn doorkneed in dialectica, 46, en in literatuur, 334 e.v., zijn onontbeerlijk voor eendracht, 336/8, maken snelle carrières door kennis van Latijn, 338.

elocutio	zie register, mimesis; de kunst van de stilistische uitwerking, 81, 256 e.v., natuur wordt wel geprezen, maar de stijlleer leert afwijkingen, 257 e.v., 260, een kunsttaal der hartstochten (emoties) 265/6; 272 e.v., 281 e.v.; tegenover een stijl die een emotie of een karakter verraadt, 260 e.v.
emoties	zie beweegredenen, ethos, pathos, tonen, waarneming van de ‘rechterhelft’; beter herkenbaar en overdraagbaar als ze kunstmatig zijn (elocutio), 255, 259, worden niet door symbolen overgebracht maar door schildering van omstandigheden, 270, door evidentia, 274 e.v. Bij eigen - is een rechter ongewenst, 214, 565/6, [6], n.2.
enthymeem	syllogisme waarin een van de premissen is weggelaten, 75 e.v.
enumeratio partium	opsomming van karakteristieke trekken, als argument, 62, bij duiding, 96/7.
epimenides	zie reiniging; langlevende Kretenzer, reinigt ca 620 voor Chr. Athene van de bezoedeling van de moord op de aanhangers van Kylon, 439; vindt ‘Unschuldskomödie’ uit, 462, en aition van de Bouphonia, 450, 465; contrast met Empedokles, 451, zijn door Onomacritus vervalste werken, waaronder mysterie op Kreta, 463/5.
erasmus, d.	zestiende-eeuws humanist; wordt bewonderd als gematigd scepticus, 16, werd voorbeeld voor Nederlandse tolerante regenten, 248, voorzag de leerlingen van een overvloed aan dingen en woorden, 66.
erfzonde	door Onomacritus uitgevonden, 468, voorwaarde voor reiniging, 499, en heil, 459, een geheel met heil, 487, door jongens met gips in te smeren, 479, 575, [24], n. 1.
ernstig	tegenstellingenpaar - en niet-ernstig loopt parallel met hoofdzaak en bijzaak, overeenkomst en verschil, 171; verzwegen premissen niet altijd -, 74/5; literatuur niet -, 287/8, door ostentatief vertoon van kunstgrepen, 293, filologen nemen literatuur niet -, 368/9; filosofen behandelen alleen -e taaluitingen, 388/9; daarentegen flirt, 266.
esthetische	- distantie: sportiviteit, (verg. ironie) men wenst zijn tegenstander geluk omdat hij zo mooi gesproken heeft (ostentatieve redevoering), 290,

	want schoonheid behaagt ook tegenstanders, 290, 315, verenigt ze, 338. - oordelen: achttiende-eeuwse inventio, op grond van goede smaak, worden geveld door dilettantische kunstgenieter, 292, kunstenaar blijft vulgair, 310.
ethos	tegenover pathos, in dienst van het behagen, 259/60, 272/3; bewonderenswaardige stemming of gezindheid van de redenaar, 155.
euphuisme	zo genoemd naar J.R. Lyly, Euphues, zestiende-eeuws schrijver van kinderachtig parallel proza, 553, [14], n. 4.
evidentia	het levendig voor ogen stellen in de fantasie, 260; door middel van foto's, 164, wekt haat of medelijden (liefde) op, 260, 272, of om te vermaken, 272.
excuses	zie offer; - om te doden bij Griekse offers, 401, 407, 418 e.v.; systeem van -, tegenover motivatie om het toch te doen, 431 e.v.
exemplum	voorbeeld, stelt levendig voor ogen (evidentia), 164; hyperbolisch -: misstanden onthullen het karakter van een mens of van het menselijk lot, van de maatschappij, ook in die gevallen waar die misstanden schijnen te ontbreken, verg. schijn en wezen, 164 e.v.
experimenten	kunnen onbekende elementen vinden, 132; in menswetenschap domein van toepassing onbeperkt, 42, 327, zijn gebaseerd op teksten, 353.
explicitering	van het impliciete, zie implicatie onbedoeld, onbekend, onbewust, 75, 266 e.v., vergroot coherentie, 385; - van het expliciete ook gebrekkig, 385.
extensie/intensie	zie duiding tegenover interpretatie, 562, [4], n. 7.
falsificatie	zie Popper, argumentum ad hominem (1), pragmatisch standpunt; een stelling is waar totdat zij weerlegd wordt, 33; men wordt door de discussie tot duidelijke, falsifieerbare stellingen gedwongen, 95.
fantasie	phantasia, visio; kunstmatig (zie inleven en meeleven) in pathetische zaken (pathos), 260, dagdromen, 276.

feit	datgene waar men het over eens is, 112, niet-talig - bestaat niet, 342, discussie in status coniecturae, 113; is conclusie van een debat (sententia), 118, kwestie van vertrouwen, 112/3, in algemene bewoordingen gesteld, 118, basis voor precisering, 119 e.v., andere presentatie in nieuw paradigma, 124, belangstelling bepalend voor selectie, 121/2, -en worden niet door theorie of paradigma in het leven geroepen, 535, [21], n. 1.
figuren	stijlfiguur tegenover troop; afwijkingen in normale zinsbouw, 258; woord- tegenover gedachten-, 258/9, tonen emoties, 281 e.v.
filologie	zie teksten, 325; als wetenschap in verzet tegen allegorie, 364, wint het van allegorie, 368, is interpretatie, 368-9.
filosofen	oude strijd met retorici, 20 e.v.; zijn dogmatici, 39, verg. theologen, 400, houden niet van vaagheid of dubbelzinnigheid bij anderen, 37, zijn intolerant als joden en christenen, 241 e.v., maken onderscheidingen en groeperen begrippen van andere - anders, 372/3, gebruiken argumentum ad hominem (1), 373, vandaar autonome ontwikkeling, 373/4, stellen zich op lezersstandpunt in, 291; positivistische - denken dat betekenis gelijkstaat met ‘ergens op slaan’, 562, [4], n. 7.
frege, g.	negentiende-eeuws logicus; meende dat de ochtendster en de avondster de zelfde ster zijn, 39; bracht onderscheiding aan tussen directe en indirecte rede (duiding en interpretatie), 345.
freud, s.	vroeg twintigste-eeuws psycholoog; overtuigt door een beroep te doen op ongezegde waarheden, 109, is metafysicus, 134; allegorie, 130, 135, 364; ontmaskert bedoelingen tot eigenbelang, 128, op grond van indices, 134/6, waaronder incoherentie, 136, denkt dat hij natuurwetenschap bedrijft, 133; hyperbolisch exemplum, 169, ‘Polycrates-complex’, 432; catharsis, 477 e.v.
gadamer, h.g.	hedendaags leerling van Heidegger; in sceptische paradox gevangen, 350, verwart relevantie (duiding) met interpretatie, 371, 377.
geest	asteia, ‘wit’, vermogen ver uiteenliggende zaken met elkaar in verband te brengen, verg. metafoor, 100, zie verder materie.

geld	zie economie; abstract middel om goederen en diensten te kwantificeren, 205/6, 231/2, 328; maakt vrij en grootmoedig 234, 306; moeilijk om - te vragen voor goede raad, 307, voor - is alles te koop, behalve privileges, 209/10.
genera dicendi	retorische soorten, door Aristoteles ingedeeld naar gelegenheid: juridische genre, deliberatieve genre, beraadslagende soort, demonstratieve genre, betogende soort, 150/1, 283.
geschiedenis	zie wetten, menswetenschap; kent geen rechtvaardigheid, 215/6; onpartijdige - reduceert alle standpunten tot eigenbelang, 227.
getuigenis	bestaat uit onderwerp van gesprek en mening daarover, 341 e.v., vraag naar betekenis van - is hermeneutische vraag (interpretatie), tegenover kritiek op relevantie van het -, 34, 345/6, 351.
geven en ontvangen	verg. vragen, ruil; schept onbedoeld gemeenschap, 233, gever superieur, 233/4, 306.
geweld	zie imperialisme; retorica en verbaal -, 31; - en overheid ii, [5, 6]; - is geen index van gelijk, 125, monopolie van - wordt onbedoeld staat (overheid), 172, bedoeld gevolg is rechtsorde, 218, 241/2, 310/1.
grammatica	ars, normatief, 335, beschrijft niet het normaal taalgebruik, 99/100.
grootmoedig	beschrijving van Aristoteles, 305/6, trekt zich terug, contrast met hoveling, 319/10.
guépin, j.p.	essayist, lijkt rechts, 15, maar is het nog niet, 127, denkt dat het niet leuk is om links te zijn, 340, is dogmatisch, 191, boos, 45, geen goed retoricus, 17, 19, citeert slordig en gehaast, 333, veracht G. van Benthem van den Bergh, 156/7, bewondert Carry van Bruggen, 17, en ook Dantes Hel, ondanks morele bezwaren, 290, maar Aeschylus het meest, 405.
heidegger, m.	twintigste-eeuws Duits filosoof, schrijft onbegrijpelijke teksten, 332; breidt het begrip interpretatie ongeoorloofd uit, 347.
hermeneutische cirkel	en doorkruiste verwachtingen, 366.

hermeneutische vraag	naar de juiste betekenis van teksten, verg. parafrase, 34, 330 e.v., beperkt zich tot teksten, 347 e.v.
hoofdzaak en bijzaak	zie overeenkomst en verschil, ernstig en niet-ernstig, 171, in theorie of in menswetenschap, 121.
horatius	Romeins dichter omstreeks Chr.; was tevreden met weinig; zijn privéfilosofie van desengagement is ook officiële politiek van Augustus, 317.
housman, e.e.	Engelse classicus en dichter, omstreeks 1900; wordt uitgespeeld tegen Bentley; vond dat Shakespeare niet kon dichten, 304, en de Fransen ook niet, 303; koos een vervelende dichter uit voor uitgave, 370.
hume, d.	Schots achttiende-eeuws filosoof; een scepticus, 39, gaat uit van bekende principes, 132; nam aan dat waarden niet uit feiten kunnen worden afgeleid, 159; inductie en duiding, 97.
ideologie	verklaring van mening op grond van indices, 537, [26], n. 2, blijkt uit classificatie, 532, [13], n. 5; beschuldiging van - is argumentum ad hominem (2), 127.
imitatio	is mimesis, met nadruk op navolging van andere schrijvers, 290.
imperialisme	zie trapsgewijze dialectiek, 163; de Romeinse keizertijd in de tweede eeuw was volgens Gibbon de gelukkigste periode in de geschiedenis van de mensheid, 35; - legt na geweld rechtsorde op, 218, 241; verval van politieke retorica, 117.
implicatie	is vrije interpretatie, 351, 384, 400.
incoherentie	geconstateerde - is aanleiding tot allegorie (zie tropen), 364: bij Freud, 135, bij Lévi-Strauss, 138, bij L. Goldmann, 145.
inconsequentie	zie principium contradictionis; is niet erg bij verzwegen premissen (enthymeem), 75.
indices	aanwijzingen, waarneembaar feit dat als teken wordt opgevat omdat het

	doet denken aan iets (een wezen of een oorzaak) dat niet waarneembaar is (schijn en wezen), 40/1, 125 e.v., als - verwijzen naar een niet onafhankelijk waarneembare oorzaak (bij Freud, Marx, Chomsky) dan heet de oorzaak (of het wezen) metafysisch (metafysica), verg. Sextus Empiricus, 41/3; - zijn strikt genomen noodzakelijke voorwaarden, 126/7; - worden tegenover symbolen gekenmerkt door het ontbreken van bedoeling, 124/5, 136/7; - verraden betekenis, 125, bij voorbeeld een stijl (elocutio), een karakter (ethos), 261, of emoties, 265/6; of een sportieve overwinning verraadt de superioriteit van een regime, 125; in een kunsttaal der hartstochten (elocutio) worden - voor emotie of karakter nagebootst, 266.
inductie	zie deductie, is niet het zelfde als analyse, 70; werkt met voorbeelden (exemplum), 102.
ingenium	natuurlijke aanleg (natuur), onbegrijpelijke rest na explicitering van de regels, 253/4, ‘je ne sais quot’, 268; wordt door dilettanten bewonderd in esthetische distantie, 292; afkeer van schoolse regels bij genieën ‘tweede natuur’ van adel en orator, 321, 326.
inleven en meeleven	zie evidentia, 272, catharsis, 486, kunstenaar leeft zich in, publiek leeft mee, 275 e.v.; inleven onnodig bij begrijpen, 379.
inspraak	synoniem met democratie, zorgt dat iemand (men) zijn zin niet krijgt, 195.
interpretatie	is reproduktie van door spreker/schrijver bedoelde betekenis (bedoeling, sensus), 347 e.v., in logische notatie, 76; kan objectief zijn, 325, 350, begrensd door goede smaak, 393 e.v.; geschiedt uitsluitend op grond van symbolen, 124; in tegenstelling tot duiding op grond van karakteristieke trekken, vooroordeel of theorie, 355/6; - vergroot coherentie, 377 e.v., 384, 392; theorie van - bestaat uit wenken en is soms schadelijk, 360/1; - en intensie, 562, [4], n. 7; eigenbelang en - in ontveinzende retorische teksten, 358; - van aardig gedrag tegenover duiding van onaardig gedrag, 225; - in situatie van leraar tegenover leerling, 562, [4], n. 7.
intuïtie	verg. onbewust; niet in de ‘linkerhelft’ verwerkte waarneming, daarom nog niet irrationeel en gaat niet altijd met emoties gepaard, 265/6.

inventio	vinding van argumenten; met behulp van topoi; gaat aan dispositio, schikking, vooraf, 81; verwant met analyse; staat tegenover judicium en synthese, 55, 57, 70/2; - is in Aristotelische wetenschap behulpzaam bij het vinden van bekende principes, 131; esthetica is - zonder topoi, (zie esthetische oordelen), 292.
inzicht	gevolg van poging te overtuigen, 326, van luisteren naar meningen van anderen, 329 e.v.
ironie	gedachtenfiguur, 258, door hoorder/lezer ontwaard op grond van signalen die lijken op de indices van onoprechtheid, 389, in het algemeen incoherenties, zie tropen, 364; bewonderend herkennen van kunstgrepen is ironisch, ze worden dus ook ironisch gehanteerd, 17, 293; - tegenover het lagere volk, 306; - wordt veroorzaakt door afhankelijksheidsrelaties, 309; - van Socrates, 50.
jacht	en achtervolging, vlucht, verbanning; volgens Meuli oeroud jagersritueel, 419; - en reiniging, 422; is straf voor Bouphonia, 443, 460; is straf voor offerdood van Dionysus, 482 e.v.
jakobson, r.	hedendaags Russisch structuralist; uitgespeeld tegen E. Norden, 294 e.v.; noemt retorisch parallellisme poëzie, 295, zijn poëtische functie in zijn eigen proza, 549, [13], n.4; bewondert een parallel gebouwd sonnet, 298, zotte interpretatie, 553, [14], n.7; verwart metonymia en metafoor, 544, [2], n.4, meent dat de metafoor een elliptisch parallellisme is, 552, [13], n. 13.
judicium	toetsing, zie kritiek, logica, dispositio, 58; nut van niet goed gedefinieerde termen bij -, 360.
juridische genre	verg. deliberatieve en demonstratieve genre, indeling van Aristoteles, 81; gerechtelijke soort redevoering, over zaken uit het verleden, met als criterium de rechtvaardigheid, 150.
kant, i.	achttiende-eeuws filosoof; gaf de begrippen analyse en synthese een andere betekenis, 56; meende dat het mogelijk is iets mooi te vinden zonder tussenkomst van eigenbelang, 291, had Plato beter begrepen dan Plato zich zelf, 381/2.

kapitalisme	scheldwoord, zie liberaal; werking wordt door metaforen gebrekkig duidelijk gemaakt, 101, 209.
karakter	zie ethos, rol, elocutio, 187.
karakteristieke trekken	kenmerken voor duiding, 96/7, 129/30, waaronder de typische trekken die meetellen in de definitie (begrippenpiramide) 82, 91; stellen levendig voor ogen (synecdoche, evidentia), 273 in metafoor, 100; opsomming van aantal - maakt zelfstandig (politiek) oordeel mogelijk, 177.
klassenstrijd	metafysica, 41, onbekend vóór Marx, 264; tegen rijke weldoeners, 328.
kritiek	tegenover interpretatie en duiding, vraagt naar relevantie van een tekst, 350/1; het eens zijn is ook -, 376; kritische vergelijking van interpretatie en duiding, 354, in allegorie, 363/4, in filosofie, 373, beter begrijpen dan de schrijver zich zelf begrepen heeft is -, 382.
kunstgrepen	zie elocutio, parallellisme; herkennen van - in bewonderende ironie, werkt ook ontmaskerend, in literatuur blootgelegd, 293 e.v., of nonchalant verborgen, 321.
kunstpolitiek	Augusteïsche - kweekt tevredenheid (ontevredenheid) met weinig, 315 e.v., waarborgt eeuwige roem van vorsten, 288, 319.
leerstelle	Unbestimmtheitsstelle, informatie die een tekst niet levert, 351.
lévi - strauss, c.	hedendaags structuralist, denkt dat structuren onbewust zijn, is allegoricus (allegorie), 137/8; bewondert samen met R. Jakobson een sonnet, 300.
liberaal	tolerante elite, 16, 188, is sceptisch, 44, houdt van discussie, 106, kapitalisme, 197/8; concurrentie, 197/202, waakt tegen machtsvorming, 208; spanning tussen feit en waarde, 99.
liefde en haat	zie ruil, vriendschap, wraak, 230/1, 243; in het algemeen rampzalig, 245; opgewekt door omstandigheden voor ogen te stellen (evidentia), 272.

liegen	moet betrapt worden, 190, door duiding, 358; dieren - niet, 355, onbewust liegen, 134.
literatuur	zie demonstratieve genre, ostentatieve teksten, Wiedergebrauchsrede, esthetische distantie, 289, 315; is veinzende hofkunst, 320, ook wel poging waarheid te vertellen, 363, of beschrijft een omgekeerde wereld, 288, 312; strekking wordt niet ernstig genomen, 287, bestaat dan ook uit gemeenplaatsen, 368; - wordt op school geleerd door elite van intellectuelen, 334 e.v., hoort later bij hun vrije tijd (otium), 310.
logica	systeem van regulatieve regels, 50, 79/80, beslist niet over gelijk, 50/1, is toetsing (judicium) van in de inventio gevonden argumenten, de vorm is synthese, 56, relatie met inventio vergeten, 58, in renaissance hersteld, daarna weer vergeten, 60; kiezen van logische vorm is zelf niet logisch, maar interpretatie, 76, door principiële vaagheid en dubbelzinnigheid van de omgangstaal, 77; vandaar dat het syllogisme niet meer dan een stijlfiguur is, geschikt voor pronkredevoeringen, sonnetten, 77, 299/300.
lukács, g.	communistisch estheticus; dacht dat grote romanschrijvers het eigenlijk met hem eens waren, 144, 340.
lykaon	zie Thyestische maaltijd; - kookte en roosterde zijn kleinzoon voor Zeus volgens Burkert tienduizend jaar geleden, 422, maar in IJzeren Periode voor de zondvloed, 454 e.v.; is reflectie van offer van Dionysus, 481.
macht	wordt ingeperkt door marktmechanisme, democratie (inspraak), 195/6, is niet het zelfde als bezit, 208, is vrijheid te kiezen ten nadele van anderen, 212/3; - van anderen beperkt dus eigen macht, eigenbelang, 236.
mandeville, b.	achttiende-eeuws satiricus, Nederlands genie; meende dat aller eigenbelang als onbedoeld gevolg heeft algemeen belang, voorbarig theoreticus van de consumptiemaatschappij, 124, 207.
marktmechanisme	zie concurrentie, wraak, 235 e.v.
martelaren	zie provocatie, 174/5; worden geëerd door partijgenoten, 29, roepen om wraak, 429.

marx, k.	negentiende-eeuws econoom; gymnasiast, 340, is dubbelzinnig in zijn gebruik van ‘burgerlijk’, want hij meent dat het burgerlijk recht de belangen van de burgerij dient, 109, 191; hij stopt een discussietechniek in de materie, 119; zijn menswetenschap is intolerant, 122, bedrijft allegorie, 130; onbewust liegen bij hem onmogelijk, 137, toch onbewuste structuren, 139/140, maar klassenstrijd vóór Marx onbekend, 264; hyperbolisch exemplum, 164 e.v.; is het oneens, maar hanteert het argumentum ad hominem (2), 143, is het gedeeltelijk eens met de reactionaire Balzac, 143/4, zijn twee-intentieleer, 114, 340, is liefhebber van antimetabole, 549, [13], n.4.
marxisten	wetenschappelijk tegenover kritisch, 140; kweken ontevredenheid, 196/7, schrijven eigen aanhangers altruïstische motieven toe (eigenbelang), 227, denken dat onderscheid in taalniveau vanzelf zal verdwijnen, 336.
materie en geest	zijn soms niet goed te scheiden, 197/200.
medelijden	zie inleven en meeleven, vegetarisme, 402/3; bij jagers, 420, is een fictie, 433.
meningen	er zijn alleen -, 112, 341; - zijn gevolg van pogingen te overtuigen en overreden, 326, - over goederen en concurrentie van -, 197/203, en macht, 192; - over onderwerp van gesprek, zie overeenkomst en verschil van -, 341 e.v., is onderwerp en gezegde, 345; elke wetenschap is gebaseerd op - van anderen, 326 e.v.; waarheid in het weergeven van - van anderen (interpretatie), 345/6, belang van goed luisteren, 330, ook naar de - van de vijand (begrijpen), 350.
menswetenschap	kent geen hiërarchie van hoofdzaak en bijzaak (begrippenpiramide), 83, 108; heeft te maken met bedoelingen, 124/5, volgt echter natuurwetenschap na, 132/3, met gevaar van abstractie, 390; verschil tussen onaardige duiding en aardige interpretatie van gedrag, 225, 357; objectieve - ontmaskert alle standpunten tot eigenbelang, is verwant aan satire, 226/30, partijdige - maakt uitzondering voor eigen partij, 227; menselijke uitingen zijn begrijpelijk, 352.
metafoor	troop, vervanging van het eigenlijke woord door een woord uit een andere categorie, 257, naar analogie, 100 e.v.; is misleidend, 100/2, of verhelderend, 259, stelt levendig voor ogen (evidentia), 272, wordt ontwaard op grond van incoherenties, 394, en uitbreiding van betekenis, 100.

metafysica	zoekt naar onwaarneembare oorzaken, 40/3; - van Freud, 134, Marx, en Chomsky, 138; is begrijpelijk naarmate mogelijkheid van parafrase, 332.
methode	zie topica; een afsteekweg, manier om snel zijn weg te vinden in de verwarrende hoeveelheid verschijnselen, 61; beproefde -n leveren consensus op, 222/3.
metonymia	troop, vervanging van het eigenlijke woord door een ander dat ermee in een relatie staat van oorzaak en gevolg, of vat en inhoud; niet altijd goed begrepen, 544, [2], n.4, categoriale fout, 257, dichterlijk, 302/3.
metrum	structureert poëzie, geen behoefte aan meer parallellisme, 296, 298.
mimesis	zie elocutio, imitatio; stilistische - bootst indices van karakter (ethos) of emotie (pathos) na, 266, door ze te tonen, 274.
misdaad en straf	zie offer, rechtsorde; van Medea, 424, van Herakles, 428; - opgeheven door ritueel slachten, 452, zijn gelijk aan reiniging in archaïsche periode, 440, dit levert paradox, 444 e.v., 484, in reiniging van Titaanse -, 407, 474 e.v.
montaigne	zestiende-eeuws essayist; leed niet onder de vele aspecten van zijn persoonlijkheid, 281, trok zich grootmoedig terug uit staatszaken om zich aan de literatuur te wijden, 319.
morelli, g.	Italiaans negentiende-eeuws dilettant; ontwikkelde een methode om op grond van indices werken van beeldende kunst te dateren of toe te schrijven, 84, 261/2.
motieven	zie excuses; mensen hebben geen inzicht in de ware - van hun gedrag, 125, 225; zie onbekend.
mysterie	is paradox, 401; - van Eleusis, 435, is Orphisch, 436 e.v.; - van Bouphonia, 446/7, is slachten van de ploegstier, 461, opheffing van bloedschuld, zie wraak, door ritueel slachten, 454; op Kreta, van Epimenides, 464/5.

narcissisme	gebrek aan besef dat er van de wil onafhankelijke relaties bestaan, 86, 195.
natuur	slecht gedefinieerd: zowel het meest algemene als het meest bijzondere, 92, tegenover cultuur, 253 e.v., en conventies, 157 e.v.; datgene wat overblijft als de regels zijn geëxpliciteerd (ingenium), 254; - is wreed, 254, egoïstisch, 161, 237, 540, [3], n.5; aandeel van - zo gering mogelijk, 326, want - werkt vervreemdend, in tegenstelling tot conventies, 158; tweede -, is gevolg van opvoeding in retorica, 65, 255; bij adel 321, verg. voorgewende spontaniteit, 258 e.v., en verbergen van de kunst, 320.
natuurwetenschap	nog geen synthese bij Aristoteles, dus inventio, 59/60; op zoek naar bekende principes; nieuwe elementen in de chemie, 131, en bij Freud, 133. - is mensenwerk, 353, afhankelijk van een theorie, 122, kent geen bedoelingen, en dus alleen indices, 125 e.v.; natuurwetenschappelijke methode in menswetenschap leidt tot allegorie, 130 e.v.
newton, i.	Engels achttiende-eeuws natuurkundige; volgens Hume een scepticus, 41; zijn synthese voorbeeldig voor de menswetenschap, 132, navolging alleen succes in de fonologie, 138; - werd verkeerd begrepen door geschiedfilosofen, waaronder Marx, 140; overeenkomst met Adam Smith, 210/1; eigen poging, 235 e.v.
offer	is handelszaak, (ruil), 233, zie provocatie, 174; - van Christus maakte vlees eten geoorloofd, 53; zie reiniging, 406; doden in de tragedie is -, 423 e.v., sinister, 424/5, pervers, 473 e.v.; systeem, 431 e.v.; - en oogst, 434/5, Iphigeneia, Helena 436; paradox van misdaad en straf, 442 e.v., 460 e.v.; - verstoort vegetarisme, 447; wraak opgeheven door ritueel slachten, 452, is bloedig fundament van de beschaving, 458.
omstandigheden	maken een onbeperkte quaestio beperkt, 64, 68; wekken emoties van liefde en haat op, 272.
onbedoelde gevolgen	van eigenbelang: verg. bijenraat, welvaart, 101, 208/9, 124; van ruil: vriendschap, 193, 209/10, gemeenschap, 233, staat, 539, [5], n.4; - van weldaden: vernedering, zie wraak, 233/4; louter - in offersysteem, 400.
onbekend	tegenstelling bekend/-, 60, loopt parallel met bewust/onbewust, schijn/

	wezen, 131; -e elementen in de chemie door experimenten gevonden, niet door topoi, 132, ware motieven altijd -, 134, 225, ware betekenis - aan gelovigen, 413/5, klassenstrijd vóór Marx, dieptestructuren van Chomsky vóór Chomsky -, dus metafysica, 264; ware betekenis - aan schrijvers van ot, allegorie, 364. volgen van -e regels, 569, [14], n.5; alleen als ze aardig zijn, anders zijn het wetten, 358, verg. 565, [6], n.2.
onbewust	zie onbekend, onbedoelde gevolgen, en tegenstelling kennen/kunnen, 137, en explicitering van gewoontes, 389, 263 e.v.; - is niet het zelfde als irrationeel, intuïtie, 265; structuren zijn niet -, 137; - liegen volgens Freud, 134, dankzij twee ‘ikken’, 137; stijl verraadt - karakter (elocutio) op grond van indices, 260 e.v.
onderhandelingssituatie	zie overdrijven, strategie, 193, creëert vriendschap, zie onbedoelde gevolgen, ruil, 193, 209/10.
onderscheidingen	zie overeenkomst en verschil; - zijn het resultaat van dialectisch spel omdat de antwoorder zich uit innerlijke tegenspraak wil redden (principium contradictionis), 53, 55, 73; in verband met begrippenpiramide, 86; taak van filosofen - aan te brengen, 37/8, 373; taal als instrument, 93. tweedelingen bij ramisten en structuralisten, 94.
onderwerp van gesprek	zie overeenkomst en verschil; is referent, datgene waar discussianten het over eens zijn, mening is dan datgene waar ze het oneens over zijn, 341 e.v.; verg. onderwerp en gezegde, 343; mogelijke relaties tussen onderwerp en gezegde (subject en predikaat) worden in topica behandeld, 56; wisseling van -, 106/8.
onderwijs	geeft meningen van anderen door, 331, schept ongelijkheid, 330.
ongezegde	is niet discutabel, basis van overeenstemming (zie overeenkomst en verschil), 109/10, vooronderstellingen, 343, geen conventies voor -, 387 e.v.
onomacritus	Atheens theoloog uit de tweede helft van de zesde eeuw voor Chr., in dienst van de tiran Pisistratus, vervalser van het Orphisch aition, 406/7, 430, 469 e.v.; bouwt voort op Epimenides, 450; uitvinder van de erfzonde, 468.

ontevredenheid	is verkeerd volgens klassieke auteurs, 341, en overheid, 238; kan niet objectief vastgesteld worden, 205, als gevolg van marktmechanisme, 236/8, (zie waardeoordeel, prijs, concurrentie), wordt aangekweekt door marxisten, 296.
ontveinzing	van eigenbelang, 216 e.v., 225/6, 236, verg. verbergen van de kunst.
onzin	zie betekenis, altijd enigszins te begrijpen, 349, 391/2.
oorzaken	zie wetten, schuld, voorwaarden, aition voor onwaarneembare -, zie metafysica, 40/3; - als excuses, 107, van de verdediger, 117/8, en aanklager, 128; onbekende -, 136 e.v.
oprechtheid	geen probleem in het panretorisch standpunt, 26, het gaat om de oprechte indruk, zie rol, 277; kwestie van retorische training, 280, en goede smaak, 278; geen regels voor herkennen van -, 565, [6], n.2, 388, indices zijn geen bewijs, 214.
oresteia	trilogie van Aeschylus over wraak, 404, 450; moorden als sinistere offers beschreven, 424/5, oorsprong in de Thyestische maaltijd, 425, dubbelzinnigheid van misdaad en straf, 443, van pervers ritueel, 430; verzoening door instelling van de Areopagus, 456, 479.
orphisch	zie offer, reflectie, Onomacritus; - systeem, 400, magische offers, 404, sekten, 570, [2], n.1, 488, doorbreken alle taboes, 287, 575 [24], n.1; signalen, 410, 447, 489, reflectie in Thyestische maaltijden, 422, 480; -e zangen leveren nieuwe aitia voor oude cultussen, 437; -e theologie celebreert einde van wraak, 454, door pervers offer van Dionysus, 473 e.v.; bedacht in de tweede helft van de zesde eeuw, 470; er is maar één god, 472.
ostentatieve teksten	zie demonstratieve genre; dienen louter om te pronken met kunstvaardigheid (esthetische distantie); de spreker/schrijver wordt beoordeeld, niet de zaak, op school en in vrije tijd (otium); het zijn nabootsingen (mimesis) van praktische teksten, 289 e.v.; voor pseudo-ostentatief zie Wiedergebrauchsrede.
otium	vrije tijd, geschikt voor literatuur, 283, 312; bevrijding van afhankelijkheidsrelaties (vakantie), 309, hoog gewaardeerd in keizertijd, 310 e.v.

overdrijven	amplificatio, vanwege partijdigheid toegestaan als er een pleiter tegenover een tegenpleiter staat, 153, 193.
overeenkomst en verschil	aangegeven als genus en differentia specifica in begrippenpiramide, 85; tellen altijd mee bij duiding van iets in het proces van naamgeving, 96/7, 105; worden expliciet in analogie en tellen dus ook mee in metaforen, 100 e.v.; bij synoniemen, 349, en dus bij parafrase (interpretatie), 350. zijn in discussie onderwerp van gesprek en mening daarover, 341 e.v., of overeenstemming en verschil van mening in trapsgewijze dialectiek, 113 e.v., overeenstemming wordt het liefst neutraal geformuleerd, 118, 349/50; nadruk op overeenkomst of op verschil is een kwestie van een situatie of karakter, 105, 120, bij voorbeeld bij inkomstenverdeling, 106/8. als politieke strategie: associatie en dissociatie, 175 e.v.
overheid	of staat, als rechter, 216/8, heeft belang bij tevredenheid en vriendschap, 239) heeft monopolie van geweld, 172, ontstaat gedeeltelijk als onbedoeld gevolg van dat monopolie, 541, [5], n.4.
overtuigen en overreden	retorica als leer van - en -, 25 e.v., door middel van technische en ontechnische, zakelijke en onzakelijke argumenten, 153/5; overtuigen dat iets zo is, overreden om iets te doen, 283, verschil geminimaliseerd, 286/7.
paradigma	in de zin van Kuhn, 67, 123 e.v., vooruitgang alleen binnen een -, 526, [4], n.4; elkaar uitsluitende -'s op basis van de zelfde feiten, 120 e.v., - brengt feiten niet tot aanzijn, 535, [21], n.1; retorisch - is discussie, 95.
paradox	zie dubbelzinnigheid, mysterie, 400, van reiniging door bloed, 406, 440, maar - wordt opgeheven in juridisch proces, 451; - van misdaad en straf, 450, 481, 484; als wraak wordt aangemoedigd in plaats van verzoening, 429, - van medeleven met de misdadiger, 486 e.v.; - van vegetarisme en omophagie, 455, 479.
parafrase	oefening op school, 329/30, is interpretatie; - en vertaling, 332, maken begrip toetsbaar, 348/9, in filologisch commentaar, 366, vergroot coherentie, 377 e.v., 384., ook mogelijk bij metafysica die nergens op slaat, 332; adequate - is een kwestie van tevredenheid, 348.

parallellisme	verg. periode; kenmerkt retorisch proza, is kinderachtig, 294, creëert prozaritme, vervangt intonatie, 294, 550, [13], n.6; vermeden in poëzie, 297/8.
pathos	zie ethos, inleven en meeleven; felle en daardoor kortstondige emotie, hoort bij slot, 256, is tragisch, 272; kunsttaal der hartstochten, 259; - wordt opgewekt in de fantasie, en overgedragen door evidentia, 260.
perelman, ch.	Belgisch hedendaags filosoof en retoricus, zijn topoi van kwantiteit en kwaliteit, 44, 194; logische vorm in de omgangstaal is bluf, 76; alles wat in een discussie wordt ingebracht is discutabel, 112.
periode	parallelle combinatie van hoofd- en bijzin, 294/5, geschikt voor syllogisme en sonnet, 299.
petitio principii	zie principium, drogreden; in de dialectia: vragen of de antwoorder het eens is met de uitgangsstelling van de vrager, 55; in de dispositio van het syllogisme lijkt het dan of de algemene uitgangsstelling alleen maar mogelijk is als de conclusie al is aanvaard, 58, 70.
pisistratus	tiran van Athene, tweede helft zesde eeuw voor Chr., zijn culruur-politiek, 405, 464, 468.
plato	Grieks filosoof, omstreeks 400 v. Chr.; zijn angst voor het relativisme van de sofisten, 16; zijn Ideale Vormen niet van deze Wereld, 91; meende dat revoluties gewonnen worden dank zij defaitisme van het regime, 163.
poëzie	teg. kunstproza; klassieke - is door metrum voldoende gestructureerd, geen behoefte aan meer parallellisme, 296, 298; verval en uitval van genres, 302 e.v.; moderne - niet bestand tegen kritiek, 305.
popper, k.	hedendaags filosoof, zijn falsificatieprincipe retorisch, zijn waarheidsopvatting niet, 33/4, 95, 221; expliciteert triviale historische wetten, 75; is het met Plato eens dat revoluties door defaitisme van het regime gewonnen worden, 163; kan niets bewijzen, maar is wel een goed filoloog, 332/3.

pragmatisch standpunt	verg. falsificatie; de stelling die wint moet wel waar zijn, 33; voor begrijpen, 379; zie waarheid: overtuigingen worden niet alleen naar hun nut beoordeeld, 35.
prijs	zie concurrentie; resultaat van debatten, 198, maar geen rechtvaardige conclusie mogelijk, 205/6.
prijzen en laken	taak van demonstratieve genre, 284; prijzen is moeilijk, laken modern, 288/9; verg. het verschil tussen betaalde en niet-betaalde informatie in de krant, 198; in het ostentatieve genre wordt de spreker/schrijver geprezen, 548, [11], n.2, 289 e.v.; dichters verlenen ook aan anderen eeuwige roem, 310, 319.
principium	in de dialectica: de uitgangsstelling van de vrager, die door de antwoorder wordt ontkend, maar ten slotte bewezen wordt, 55; - contradictionis, logische regel die voorschrijft dat iemand zich niet ongestraft tegelijkertijd en onder het zelfde opzicht mag tegenspreken, 50, 93; hoort tot de conventies van het debat, 189.
protagoras	bewonderd vijfde-eeuws Atheens sofist, retoricus, scepticus; meende dat de mens de maat is van alle dingen en dat er twee kanten aan elke zaak zitten, 10.
provocatie	beschuldiging: de ander doet net of hij geen schuld heeft, maar hij is wel begonnen, 173 e.v., van guerrillastrijder, 169.
quaestio	infinita, onbeperkte filosofische kwestie, wordt - finita, beperkte kwestie, door de omstandigheden erbij te betrekken, 64, bevestigende vormen zijn thesis en hypothesis, 68.
quintilianus, m.f.	retoricus, Rome iste eeuw na Chr., schreef onovertroffen handboek, Institutio Oratoria, 10.
rechter	publiek is - in het demonstratieve genre, 150, beoordeelt de spreker/schrijver in het ostentatieve genre, 289; anders is - degeen die beslist welke van beide pleiters het meest gelijk heeft, 150; - heeft macht om in vrijheid te kiezen, 213, is tegenover de overdrijvingen van pleiter en tegenpleiter opvallend mild, 153, verg. strafrecht, 158, 238, bij examens en prijzen, 216; overheid als -, vreemd en niet-vreemd, 218.

rechtsorde	zie conventies; door reiniging met bloed, 405, nadat de staat het recht op wraak aan families heeft ontnomen, 409, door instelling van het gerechtshof voor moordzaken, de Areopagus, 453, 409; van Bouphonia, 448; waarborgt vrijheid van meningsuiting, 459.
rechtvaardigheid	zie ruil, wraak, kan beter niet goed gedefinieerd worden, 110.
referent	onderwerp van gesprek, 343 e.v., niet bestaande of dode referenten zijn volledig kenbaar, 352.
regels	zie conventies, methode; tegenover natuur, 253 e.v.; - van het debat (logica) zijn allerminst natuurlijk, 47, 50; afwijkingen zijn onconventioneel, 79/80, tegenstelling met wetten, 82; - zijn normatief tegenover descriptief (normaal), 99/100; - van de kunst bevorderen kwaliteit, 203; gedeelde - vormen samenleving, 220 e.v.; onbewuste - 254, 264; onbekende - in taalhandeling, 389; aardige -, 358, geen - voor het herkennen van oprechtheid, 565 [6), n.2, 388.
register	passende stijl, zie elocutio, 256; is gekozen stijl en draagt bij tot de bedoelde betekenis, 261; hoort niet tot verraden stijl, 283; ander - bij parafrase, 349.
reiniging	zie catharsis, misdaad en straf, offer; - van bloedschuld, 406, van Titaanse misdaad, 407, 474 e.v.; niet bij Homerus en Hesiodus, 438/9, als misdaad en straf, 440, paradox van misdaad en -, 444 e.v., 481; in cultus van Dionysus, 427/9; in Bouphonia, 450 e.v., door Epimenides, 462.
relevantie	zie betekenis, kritiek; is waarheid of waarde voor iemand van een goed begrepen tekst, tegenover interpretatie, 346; theologische of juridische - is een kwestie van toepassing van een tekst op een situatie, dus van duiding, 370 e.v., - in filosofische kritiek, 374, - van bijbel en reclameteksten, 376.
retorica	zie scepsis, pragmatische houding; in panretorisch standpunt is elk betoog aangepast aan spreker, zaak en publiek, 25, in een concrete situatie, 152; alle wetenschappelijke, filosofische of religieuze teksten zijn bruikbaar mits ze het winnen bevorderen, 12, 36; - staat tegenover verbaal geweld, 162; - tegenover dialectica: kunst van het lange betoog, 149 e.v.; - is ars, dus geeft kunstige regels, 78 e.v., maar leert als hoofdregel

	de kunst te verbergen, 255, als zij tweede natuur is geworden, 65, is beschaving, 254/5, van hoofse elite, 319 e.v.
revolutie	zie Plato; is reiniging door bloed, 433; verwerping van oude cultuur of integratie door middel van allegorie, vult musea, 338 e.v.
rol	maakt conventies draaglijk, en onpopulaire standpunten mogelijk, 185 e.v., en tegenstrijdige heftige emoties, en vele aspecten van de persoonlijkheid, 280/1; -verwisseling in de erotische literatuur, 288, 293.
romantiek	organisch model, 101, terreur, 322.
rousseau	achttiende-eeuws filosoof, bron van alle ellende, 45, meent dat eigendom dat is, 329.
ruil	is talio, zie geven en ontvangen, vragen, onderhandelingssituatie, vriendschap, liefde en haat, wraak, 230 e.v., 235 e.v., creëert onbedoeld gemeenschap, 209/10.
sceptici	tegenover dogmatici (filosofen), zijn verwant met retorici, vooral de gematigd tolerante, liberale -, 15, 36 e.v.
sceptische paradox	‘niets is waar behalve deze waarheid’, retorische versie ervan, 13, 28, 39; op gebied van communicatie, 350.
schijn en wezen	filosofische probleemstelling, leidt tot miljoenen doden, 43, niet interessant in panretorisch standpunt, 27; wezenlijke motivaties gaan in tegen bedoelde schijn, dat is duiding op grond van indices tegenover interpretatie, 355, bij Marx, 141, bij Freud, 167, bij Frazer, 412 e.v., Meuli, 415 e.v. (comparatisten).
schuld	verg. oorzaken, provocatie, reiniging wordt na debat door rechter toegerekend, wetenschap alleen beslist niet, 126; op grond van indices, 127.
sextus empiricus	sceptisch filosoof, derde eeuw na Chr., 37 e.v.; schaamte is onwaarneembare oorzaak van blozen, 565, [6], n.2.

shakespeare	zestiende-eeuws toneelschrijver, roert door retorische training, 65, maakte kinderachtige sonnetten, 300, kon niet dichten, 304.
signalen	voor Orphisch aition: donder en bliksem, 410, 474, 489, zondvloed, 454, omtrappen van de tafel, 474.
smith, a.	achttiende-eeuws Schots socioloog; op zoek naar bekende principes als navolger van Newton, 132, maar zijn systeem is gebouwd op definities en wordt door mensen in stand gehouden, 210, dank zij wederzijdse hoogachting, 211, 244.
sociologen	twee kampen: zij die vooral duiding op grond van indices wetenschappelijk vinden, en zij die rekening houden met bedoelingen (interpretatie), 128, verg. wetenschappelijk en kritisch marxisme, 140.
socrates	vijfde-eeuws Atheens filosoof, verwart op ironische wijze vragen en ondervragen, 50, is voor niets gestorven, 73, zelfmoord was provocatie, 174/5.
sonnet	in syllogistische vorm, 77, 299; is zangerig of satirisch, 303, kinderachtig, 298.
status quaestionis	de aard van de kwestie: over feiten, definities of waarden, 81, 113 e.v.
stelling	in dialectica, stelling van de vrager, zie principium, 55, verg. quaestio; algemene -en van filosofie en wetenschap staan in dienst van het overtuigen, en kunnen elkaar dus uitsluiten, 12, 36.
strafrecht	verzacht talio van de wraak, 158/9, gelijkheid in - is socialistische gelijkheid, 238.
structuralisten	zijn metafysici, 42, 136 e.v.
structuur	als systeem van mogelijkheden (verg. ars), 399/400, van offers, 431 e.v. of als gerealiseerde -, bestaat dan uit herhaalde elementen in een verband, 296.

syllogisme	stijlfiguur, 77, vorm waarin gevonden argumenten worden gepresenteerd (dispositio)om ze te toetsen (judicium), 56 e.v.; werkt ontmaskerend, 74; expliciteert trap van een begrippenpiramide, 57, 84, graag gebruikt in sonnetten, 77, 299.
symbolen	menselijke tekens die, in tegenstelling tot indices, door bedoelingen worden gekenmerkt, 124, 136/7; in literatuur zijn beschreven indices door de auteur bedoelde -, 126; - noemen emoties, tonen ze niet, 269/70.
synecdoche	troop; deel voor het geheel of omgekeerd, zie karakteristieke trekken, 80/1, 257; stelt levendig voor ogen (evidentia), 274, voorliefde van marxisten, 184.
synoniem	vervanging van het ene woord door het andere met behoud van waarheidswaarde alleen mogelijk als discussianten het eens zijn dat de woorden - zijn, 342; zie overeenkomst en verschil, geen - zonder context, 349.
synthese	in de tijd vóór Kant: systematische redenering van het algemene naar het bijzondere, expliciteert een begrippenpiramide (logica), 56/7, 79. sinds Kant: ervaringsoordeel tegenover analyse van begrippen, 56/7. - tegenover voorzichtig onderzoeksverslag, 70, verwant met deductie, 70.
taal	in spraakcentrum van Broca verwerkte waarnemingen, 263, is lege structuur, 378. - handeling: verzinnen van voorbeelden onopgemerkte - handeling, 38/9, 560 [3], n.1; bezwaar tegen precieze definitie 387 e.v.; -filosofen streven naar totalitaire staat, 388.
talio	zie ruil, 233, 236, geven en ontvangen, wraak; algemeen menselijk, 402; spiraal van meer wandaad voor wandaad, of weldaad voor weldaad; wordt door het strafrecht tegengegaan, 159, 238, 405, 449, 456. christenen doorbreken - niet, 244/5, 429, en mythische metonymia, 490.
tegenstellingen	twee paren - vangen alle verschijnselen, 104; antitheton in parallelle structuur, 296.

teksten	zijn bedoeld om begrepen te worden (begrijpen), 347 e.v.; veelzijdig gebruik van -, 369; elke wetenschap gebaseerd op - 327, 353; - worden gebrekkig geanalyseerd, 260.
terrorist	doorbreekt en maakt gebruik van regels, daagt de tegenstander uit zich aan de regels te houden (provocatie), toch rechtsbescherming 162 e.v., 168 e.v.
theologie	zie meningen van anderen; slaat op niets maar kan toch wetenschappelijk bedreven worden, 331.
theorie	is genoeglijke aanschouwing van al gevonden waarheden, 131; scheidt hoofdzaak en bijzaak (verg. begrippenpiramide), 120; is in toleranter dan classificatie op grond van belangstelling, 120 e.v.; werkt daarom vaak vertekenend bij interpretatie, 359/61; natuurwetenschap is afhankelijk van -, 327, 353.
thrasymachus	sofist, Athene vijfde eeuw v. Chr.; vond onrechtvaardigheid normaal, 99; meende dat het recht het belang van de machthebbers beschermt, 29, en beriep zich daarbij op een onuitgesproken gevoel voor rechtvaardigheid, 109.
thyestische maaltijden	zie Lykaon; Atreus zette uit wraak zijn broer Thyestes het vlees voor van diens eigen kinderen, 410; volgens Burkert een oersituatie bij jagersvolken, 422, is reflectie van Orphisch aition, 422, 480, en begin van wraak in de Oresteia, 425.
tolerante	- periodes duren kort en zijn te danken aan een - elite, 16; - overheid, 239) e.v., 248/9; - waardeoordelen, 113, lezers, 333.
tonen	tegenover benoemen (‘showing’ tegenover ‘telling’), 270/1, is mimesis tegenover diegesis, 274; - van emotie door intonatie vervangende figuren, 281 e.v.
topica	leerboek (ars) met systematische lijst van topoi, 54, 55/6; leert de verwarrende veelheid van verschijnselen naar karakteristieke trekken te ordenen, 60; didactisch nut, 62 e.v., systematiek onnodig, 70; afschaffing leidt tot irrationalisme in de vinding (inventio), 71; nog steeds ideaal van moderne filosofische logica, 72 e.v.

topoi	vindplaatsen van argumenten in het stadium van de inventio, 55/6, 60, 61 e.v., 63 e.v., 69 e.v.; zijn opgeslagen in het kunstmatig geheugen, 63; algemene - (gemeenplaatsen) helpen bij het oplossen van onbeperkte kwesties (quaestio), 64, tegenover specifieke - die helpen bij het oplossen van praktische problemen, 69; - zijn ongeschikt om onbekende elementen te vinden, 132.
tropen	tegenover figuren, zie allegorie, metafoor, metonymia, synecdoche, ironie: vervanging van het eigenlijke woord (of gedachte) door een ander, 80, 387; bewuste categoriale fout, 257 e.v., wordt door hoorder/lezer ontwaard op grond van incoherenties, 364, 394; maar geen regels voor het herkennen, 388.
typisch	woorden zijn -, en dus algemener dan wat ze aanduiden, 97, 104; gebeurtenissen in de literatuur zijn - volgens Aristoteles en Marx, 126, 143/4; schandalen zijn -e voorbeelden bij marxisten, 127, 166 e.v.; -e trekken zijn die trekken die alleen meetellen in de wetenschappelijke classificatie (differentia specifica), 82, 91, zie karakteristieke trekken, wetenschap.
uniek/algemeen	tegenstelling loopt parallel met tegenstelling eigenbelang/algemeen belang, 227.
universele waarheden	gelden voor een universeel gehoor, verg. quaestio infinita, 36; wie ze niet accepteert is niet normaal, 119, de retoricus gebruikt ze partijdig, 11, 36; - kunnen beter ongezegd blijven, 108/10.
unschuldskomödie	zie excuses, 407, 420, 424 e.v., 447, 458; uitgevonden door Epimenides, 463.
vaagheid	zie dubbelzinnigheid, is een deugd, 92; - van retorische terminologie, 360, 387.
vegetarisme	en medelijden, 402, in Griekse oudheid, 404, idylle verstoord door offers, 447, 451, en ritueel slachten, 451, paradox van - en wreedheden, omophagie, 454/6, 478.
veinzing	verg. ontveinzing; in gedachtenfiguren als ironie, 255; - en rol, 278; -

	maakt analyse van teksten moeilijk, 260 e.v., in taalhandeling, 387 e.v.; van hoveling, 320.
verbergen van de kunst	verg. ontveinzing; door tweede natuur, 255/6.
verklaren	is soort duiding, 354, op grond van noodzakelijke en voldoende voorwaarden met behulp van indices, 126/7, 136 e.v.; van niet-menselijke natuur; en van cultuur (menswetenschap), tegenover begrijpen, 361.
vermaken	delectare, esthetisch behagen, 259 e.v., door evidentia, 272.
vico, g.	achttiende-eeuws Napolitaans socioloog, vond bekende principes, 132; achtte menswetenschap mogelijk, 353.
voltaire	achttiende-eeuws tolerant scepticus; rekende aantal slachtoffers uit van het christendom, 241/2; tegenstrijdige emoties, 280/1; vond dat Rousseau de mensen de vruchten van hun arbeid moest laten, 329.
vooroordelen	op grond van gewoontes en conventies, 157/9, in verband met bewijslast, 32, 184/5; bij duiding, 356, op grond van karakteristieke trekken of typische trekken, 82, 177; in filosofische kritiek, 374.
voorwaarden	noodzakelijke en voldoende -, zie oorzaken, indices, 126/7, - voor gelukkig huwelijk, 68, voor gelukkig beloven, 387/8.
vragen en ondervragen	uit onwetendheid of uit superieur recht, 47 e.v., 51 e.v.; verg. ruil.
vriendschap	in ruil, 231, naastenliefde, 242/4, gehoorzaamheid zonder vragen, 49.
vrijheid	van meningsuiting, 192; - van keus is macht, om een voor de ander onaangename beslissing te nemen (rechter), 212; - en macht door geld, 305 e.v.; van interpretatie, 325, - van meningsuiting dank zij rechtsorde, 459.
waanzin	zie catharsis; is rabies door Lussa gezonden, 428, 481; in - verscheuren van stieren, 475, in jacht, 483 e.v., in incestueuze zwangerschap, 488/9.

waardeoordelen	horen in de status qualitatis, 113 e.v., hooggewaardeerd, 307, moeten niet door de betrokkene zelf worden verdedigd, 115, worden objectief door conclusie van een rechter, 118, zijn bij uitstek discutabel, 98/9, ook prijs en loon, 200/2, spanning tussen feit en waarde, 98.
waarheid	zie ook hermeneutische vraag, interpretatie, is consensus in panretorisch standpunt, 26 e.v.; is die mening die het best bestand is gebleven tegen aanvallen (pragmatisch standpunt), 33; - is intoleranter dan waardeoordelen, 35, ondiscutabele - wordt buiten het debat gehouden (ongezegde), 109/10, - wordt objectief door conclusie van een rechter, 213; - spreken is dwaasheid, 320.
waarneming	globale en discontinue - in ‘rechterhelft’ en ‘linkerhelft’, 262/3, verandert door verwerking in ‘linkerhelft’, bij voorbeeld - van visuele indrukken; ook teksten gebrekkig in de ‘linkerhelft’ verwerkt, 267 e.v.; - van ‘rechterhelft’ weergeven is taak van de kunstenaar, 269 e.v..
wandaden	zie wraak, ruil; kunnen niet geweigerd worden, 169, 244; en handel, 237.
wetenschap	zie natuurwetenschap, menswetenschap, begrippenpiramide; tegenover ars, 82, als pleiter en als rechter, 221, noemt voor systematiek typische trekken, 82, 91, laat andere karakteristieke trekken aan de literatuur over, 269.
wetten	juridische -, beschermen misdadiger (terrorist) die zich niet aan de - houdt, 171, verzachten gevolgen van conventies, 158, worden gehoorzaamd uitsluitend als ze het eigenbelang dienen volgens Callicles en krakers, 159/60, 181/2; - in menswetenschap, tegenstelling met regels, 79, is duiding tegenover interpretatie, - zijn dan onaardig of neutraal, 358, - zijn wezen tegenover schijn bij Marx, 140, onttrekken zich aan bewustzijn, 263; toepassing in menswetenschap onbeperkt, 108, - van geschiedenis vooral gezocht in opeenvolging van tijdperken, 140, maar er is geen wetmatige gang van de geschiedenis, 215; ‘wet’ van psychische inertie (bewijslast), 32, van uitputtende informatie, 529, [10], n.4.
wiedergebrauchsrede	praktische redevoering die om zijn kunstgrepen bewonderd wordt (verg. ostentatieve teksten), 290.

wisseling van generalisatieniveau	binnen de trapsgewijze dialectiek: drogreden; men stelt ‘genus’ en ‘species’ op de zelfde trap, 155: verwerpen van conventies omdat tegen alle conventies bezwaren zijn aan te voeren, 161, ‘links’ en ‘rechts’ binnen een democratie, én als benaming voor antidemocratische bewegingen, 155, 192; ‘echt’ begrijpen en begrijpen in het algemeen, 376.
wittgenstein, l.	de latere Wittgenstein geen filosoof, 37, zijn Tractatus onsystematisch, 384; zijn familiegelijkenissen in de plaats van Aristotelische wezensdefinities, 91; - en het ongezegde, 111, ontwaardde een dubbelzinnigheid in ‘eigenaardig’, 283, ‘zien als’ in de interpretatie, 367, 400, begrijpen van de ander, 379.
wraak	zie talio, provocatie, 174, geven en ontvangen, ruil, misdaad en straf, Oresteia, reiniging; de ander zo veel mogelijk schade berokkenen en voor zich zelf zo veel mogelijk opeisen, beeld van het martkmechanisme, 235 e.v.; tegenover rechtsorde, 409, 456 e.v.; martelaren en heroën roepen om -, maar de - van heroën wordt met bloedige offers gestild, 430.